"Pan Tadeusz" A. Mickiewicza powstał i został opublikowany w Paryżu w 1834 roku. Początkowym zamysłem autora było stworzenie idylli na miarę utworu Goethego "Herman i Dorota". Miała to być zabawna opowieść o życiu szlachty na polskiej wsi. Jednakże powodowany złym obrotem spraw na arenie politycznej (klęska powstania listopadowego) zmodyfikował swój cel. W efekcie Mickiewicz napisał poemat o historii narodu polskiego.

Utwór przedstawia głównych bohaterów i ich losy na tle ważnych wydarzeń historycznych, w dobie walk napoleońskich w latach 1811-1812. W koncercie Jankiela autor odwołuje się do wcześniejszych wątków historycznych o szczególnym znaczeniu dla Polski. Na ową muzyczną opowieść o dziejach kraju składają się Konstytucja 3 Maja, Targowica, rzeź Pragi oraz powołanie do życia Legionów Polskich we Włoszech. Owe fakty mają przywołać i przypomnieć zdarzenia radosne, jak i tragiczne, składające się na historię Polski.

Określenie "Pana Tadeusza" epopeją narodową nie wynika tylko z wagi tematu poruszanego w dziele. Utwór zasługuje na to zaszczytne miano również z powodu zachowania klasycznych zasad kompozycyjnych:

  • epos rozpoczyna się od inwokacji - prośby autora skierowanej do ojczyzny i Matki Boskiej o natchnienie: " Litwo, ojczyzno moja (...)"
  • rozbudowany utwór wierszowany, pisany trzynastozgłoskowcem
  • zawiera dużą liczbę bardzo rozbudowanych porównań homeryckich, stosowanych w opisach przyrody
  • zachowuje realizm szczegółu
  • epizodyczność akcji, poza głównym wątkiem występuje wiele pobocznych epizodów
  • retardacja - jest to zabieg używany w celu opóźnienia kolejnych wydarzeń
  • narrator występuje w trzeciej osobie, jest zdystansowany, obiektywny, stroni od ujawniania swych uczuć
  • bohater zbiorowy to szlachta polska okresu napoleońskiego

Główny bohater na tle wydarzeń historycznych.

14 maja 1792 roku część bogatej klasy społecznej Polski zawiązała konfederację targowicką w celu obalenia Konstytucji 3 Maja. O pomoc w zrealizowaniu owego zamiaru poprosili oni carycę Katarzynę II, która wówczas wysłała do Rzeczypospolitej stutysięczną armię.

Ta historia jest związana z epizodem dotyczącym Stolnika Horeszki. Horeszko, przedstawiciel obrońców Konstytucji 3 Maja, zostaje zaatakowany przez wojska rosyjskie. W tym samym czasie w pobliżu zamku Stolnika pojawia się Jacek Soplica. Początkowo ma zamiar pomóc szlachcicowi, ale zmienia swe postanowienie. Pragnie zemsty na Stolniku za to, iż nie wyraził zgody na małżeństwo z jego córką, Ewą. Emocje zwyciężają nad rozsądkiem Soplicy, który mierzy w Horeszkę z karabinu Moskala i go zabija.

Rząd Targowicki za "zasługi" Soplicy przekazuje mu majątek po Horeszce. Okrzyknięty przez społeczność zdrajcą, Jacek ucieka z kraju do Włoch, gdzie nawiązuje współpracę z polskimi legionami. Jest obecny w walkach w Hochenlinden i Jenie, Samosierze. Przechodzi metamorfozę- przyjmuje imię księdza Robaka, który w stroju zakonnym (zamiast w zbroi) rozpoczyna walkę w obronie kraju. Po pewnym czasie wraca do Soplicowa, aby przygotować rodaków do odwetu przeciw zaborcy. Ginie od kuli, która była przeznaczona dla Hrabiego. Po śmierci zostaje odznaczony Legią Honorową.

Metamorfoza Soplicy to znak koniecznych przemian, które powinny się dokonać w postawach społecznych Polaków, aby ojczyzna mogła wyzwolić się z obezwładniających ją pęt zaborcy.

Ewolucja Mickiewiczowskiego bohatera romantycznego.

Adam Mickiewicz zafascynowany europejskim wzorem bohatera romantycznego (Giaur, Werter), wykreował postać Gustawa w dramacie romantycznym "Dziady" oraz Konrada Wallenroda w powieści poetyckiej o tym samym tytule. Owe postaci realizują model typowego bohatera romantycznego, który jest jednostką wybitną, wyobcowaną, nie pogodzoną z otoczeniem. Jest nieszczęśliwie zakochany, bowiem rzeczywistość ziemska staje naprzeciw miłości i nie pozwala na jej spełnienie. Pełen wiary we własne możliwości pragnie się poświęcić dla swej idei i rozpoczyna samotną walkę ze światem.

Bohater z "Pana Tadeusza" - Jacek Soplica jest reprezentantem nowego typu postaci romantycznej. Jest spadkobiercą wielu cech Mickiewiczowskich bohaterów romantycznych, ale posiada również inne, odbiegające od schematu. Jego miłość do Ewy Horeszkówny jest równie nieszczęśliwa, co miłość Gustawa z "Dziadów". Uczucie Soplicy nie może się spełnić w związku małżeńskim, ponieważ Stolnik, ojciec wybranki jego serca nie zezwala na to. Uważa, że jest niegodny ręki jego córki, ponieważ nie ma tytułów i majątku. Po tym bolesnym wydarzeniu młodzian przechodzi metamorfozę. Przemienia się w postać księdza Robaka i rozpoczyna swoją misję, mającą na celu wyzwolenie ojczyzny spod okupacji. Podobnie jak inni bohaterzy romantyczni, ksiądz Robak jest człowiekiem samotnym, tajemniczym, działającym w ukryciu w stroju zakonnym.

Jednakże część życiorysu Jacka Soplicy nie pasuje do biografii typowego bohatera romantycznego. W młodości był on awanturnikiem, hulaką, osobą szukającą zwady. Nie współgra to z uduchowioną, wrażliwą postawą romantycznego poety. Fakt, iż Soplica był żonaty i miał syna Tadeusza nie jest odpowiednim epizodem romantycznym. Jako ksiądz Robak nie podejmuje samotnej walki, lecz nawołuje, agituje innych do współudziału w jego planie działania. Zdaje on sobie sprawę z tego, że samotny bój jest jak walka z wiatrakami -bezsensowna.

Jacek Soplica realizuje swe romantyczne zamiary w racjonalnej formie. Jest on przykładem romantycznego bohatera, który został sprowadzony ze złudnych obłoków na prawdziwą ziemię.

Szlachta jako bohater zbiorowy w "Panu Tadeuszu"

Mickiewicz przedstawia polską szlachtę sarmacką w sposób pobłażliwy, sentymentalny, a nawet wyidealizowany, zaś jej wady i przywary - w sposób humorystyczny, żartobliwy, wzbudzający sympatię. Nie eksponuje typowego obrazu sarmatów, który kojarzą się z pychą, megalomanią, nietolerancją i konserwatyzmem. Kreuje świat szlachecki złożony z odważnych, honorowych patriotów, przywiązanych do tradycji i obyczajów narodowych.

Szlachta w "Panu Tadeuszu" nie jest organizmem jednorodnym, lecz wewnętrznie zróżnicowanym. Dzieli się na kilka następujących grup:

  • magnaterię: ród Horeszków na czele ze Stolnikiem, Stolnik Horeszko jest osobą wywyższającą się, pyszną, dumną, zadufaną w sobie, ale z drugiej strony jest patriotą i obrońcą Konstytucji
  • arystokracja: Hrabia to dziwak, oryginał, romantyk, zmanierowany osobnik, nieszkodliwy
  • szlachta ziemiańska: Soplicowie (Sędzia, Podkomorzy) to tradycjonaliści, pielęgnujący tradycje i obyczaje szlacheckie, szanują dawne ideały, są dobrzy dla chłopstwa, doceniają ich ciężką pracę i godziwie wynagradzają
  • szlachta urzędnicza : Asesor- urzędnik sądowy i Rejent - przedstawiciel policji powiatowej, obu łączy jedna pasja- psy, ich "psie współzawodnictwo" jest przyczyną wielu zabawnych sytuacji i nieszkodliwych kłótni; Wojski - jest miłośnikiem polowań, rytuałów i obrzędów z nimi związanych, mistrz gry na rogu oraz wyśmienity pan kuchni; Gerwazy- zubożały szlachcic, oddany sługa Horeszków, jest człowiekiem okrutnym i mściwym, ale zarazem jest patriotą, walecznego serca, wierny swojemu rodowi; Protazy - najpierw pracował w grodzkim trybunale, później zaś w soplicowskim dworze.
  • Szlachta zaściankowa - zubożały ród z Dobrzyna: Maciej stary patriota, cieszący się szacunkiem i poważaniem wśród szlachty dobrzyńskiej; Maciej Chrzciciel i Bartek Brzytewka- odważni wojacy, obrońcy kraju, patrioci, o szlachetnym, choć prostym charakterze.

Ponadto w utworze występują autentyczne postaci historyczne: gen. Dąbrowski, Kniaziewicz, Rejtan, ks. J. Poniatowski. Wspominane są też wielkie osobowości takie, jak :Napoleon Bonaparte, T. Kościuszko.

Te postaci związane są ściśle z wydarzeniami rozgrywającymi się w "Panu Tadeuszu" - w latach 1811-1812, w dobie walk napoleońskich, ze szczególnym uwzględnieniem ekspansji wojsk Napoleona na Rosję poprzez polskie ziemie. Mickiewicz charakteryzuje ówczesne nastroje i odczucia Polaków, którzy w Bonapartym widzieli wielkiego bohatera - przyszłego wyzwoliciela narodu polskiego.

Świat natury w "Panu Tadeuszu"

Przyroda w "Panu Tadeuszu" przedstawiona jest z artystyczną precyzją i wrażliwością malarską, w sposób realistyczny, z dokładnością szczegółu. Jest nie tylko pięknym, romantycznym tłem, ale również bardzo ważnym bohaterem. Mickiewiczowska kreacja natury jest wyrazem tęsknoty autora za pięknem krajobrazu "kraju lat dziecinnych".