Człowiek jako istota społeczna uwikłany jest w tradycję, schematy społeczne, normy moralne, etyczne. Jest ograniczany przez różne nakazy, zakazy, wytyczne. Choć wydawać by się mogło, że jest istotą wolną, to podlega zniewoleniu.              We fragmencie powieści Orwella „Rok 1984" , która ukazuje czasy bezwzględnego totalizmu bohater rozważa sytuacje proli czyli proletariatu. Żyli oni według określonego z góry schematu. Rodzili się, w młodym wieku szli do pracy. Żyli spokojnie w na pozór wolnym światku. Nie interesowali się tym, co dzieje się poza ich miejscem zamieszkania. Mimo pozornej wolności, podlegali rozmyślnemu sterowaniu. Zgodnie z zasadami dwójmyślenia, Partia nauczała, że prole są gatunkiem z natury podlejszym, dlatego przymuszano ich do posłuszeństwa za pomocą nieskomplikowanych metod, np. wydłużając czas pracy czy zmniejszając racje żywieniowe. Nie świadomi politycznie, skupiali się na bolączkach codziennej egzystencji. Pozorna wolność, rozluźnienie obyczajowe, w obrębie ich świata, brak edukacji, miało swój cel - ciemną masą łatwo manipulować. W ryzach trzymali ich agenci Policji Myśli, którzy w razie konieczności usuwali potencjalnie groźne jednostki.                  Stanisław Wokulski, bohater powieści Bolesława Prusa to człowiek zniewolony poprzez własną namiętność a także poprzez zasady warstwy społecznej, do której pragnie się dostać za wszelką cenę. Wokulski to człowiek, który jest rozdarty pomiędzy światem romantyków i pozytywistów. W żadnym z nich nie czuje się sobą, każdy z tych światów, w jakiś sposób go ogranicza i zniewala. Miłość do Izabeli jest jak kajdany, które ograniczają przestrzeń życiową człowieka. Nic dla Wokulskiego nie ma takiego znaczenia jak walka o uczucie panny Łęckiej. Dla niej próbuje dostać się na salony arystokracji. Ale nie czuje się tam dobrze, bo to nie jest jego świat. Każda decyzją, którą podjął ze względu na Łęcką okazała się być niewłaściwą i zniewalającą.Wolter pisał o człowieku, że "wolnym jest ten, kto decyduje sam o sobie".

                  Zupełnie innego zdania był autor Ferdydurke, Witold Gombrowicz. W powieści wyraził swoją "filozofię Formy". Uważał, że człowiek jest określany poprzez schematy, sam wyraża się poprzez formę i poprzez nią określa innych ludzi. " Forma to sposób koncentracji wokół poznawanej rzeczywistości. Jest ona zdolna opisać skomplikowany świat stosunków międzyludzkich i ludzkiej psychiki. Forma to bolesne zmaganie się człowieka z jego własnym sposobem bycia, czucia, myślenia, mówienia, działania, z jego kulturą, ideologią, wiarą. "Nie ma ucieczki przed Gębą". Człowiek jest skazany na schemat. Może jedynie dokonywać wyborów form. Może decydować, którą maskę chce założyć, a która w ogóle do niego nie pasuje. Na tym według pisarza polega wolność człowieka.                  Człowiek jest wolnym tylko wtedy, kiedy ma możliwość wyboru. Wolność to możność wyboru swoich ograniczeń. Człowiek jest zależny od wielu czynników: od tradycji, w jakiej został wychowany, od ludzi wśród, których żyje, jest determinowany poprzez historię i miejsce, w jakim funkcjonuje.