Mit to starożytna opowieść przekazująca z pomocą alegorii i symboli poglądy danej społeczności na pochodzenie człowieka i świata oraz religii. Mitologia służyła przede wszystkim przekazowi i usystematyzowaniu wiedzy oraz religii danej społeczności. Za ludzi mających największy wpływ na ostateczny kształt mitologii greckiej uznawani są Homer (żył w VIII wieku p. n. e.) oraz Hezjod (żył w VII wieku p. n. e.). To właśnie mitologia była jednocześnie podstawą religii greckiej w starożytności oraz rodzajem nauki i mądrości odpowiadającej na nurtujące starożytną ludzkość pytania. Pytania takie to na przykład: skąd wziął się człowiek, jacy są bogowie, co sprawia, że istnieją pory roku, dlaczego płyną rzeki. Na różne pytania odpowiadały rozmaite rodzaje mitów, na przykład mity kosmogoniczne czy antropogeniczne.
Podstawowymi funkcjami mitów były funkcje poznawcza, sakralna i światopoglądowa. W późniejszej kulturze mity funkcjonowały na nieco innej zasadzie. Opowieści były oderwane od konkretnego miejsca i czasu oraz używane w kontekście współczesnym autorowi. Przesłania zawarte w mitach są często ponadczasowe, a więc aktualne do dziś. Wielu bohaterów mitologicznych stało się postaciami archetypicznymi. Oto przykłady mitologicznych postaci przez wieki i do dziś obecnych w kulturze.
Prometeusz - dobroczyńca ludzkości, stwórca istot ludzkich, buntownik. Stworzył człowieka, nauczył go wszystkiego, co potrzebne i skradł z Olimpu ogień. Zeus ukarał go skazując na wieczne cierpienia. Prometeusz jest symbolem altruizmu i bezinteresownego poświęcenia.
- prometeizm romantyczny - żąda od wybitnej jednostki poświęcenia w imię potrzeb zbiorowości (w tym przypadku narodu). Przykładem postawy prometejskiej jest Konrad - bohater III części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Mówi on o "cierpieniu za miliony" oraz przeciwstawia się Bogu, który tak ciężko doświadczył naród. W scenie więziennej z podobnych pobudek Tomasz (Zan) poświęca się w imię przetrwania współkonspiratorów - Filomatów. W szczególny sposób postawę prometejska przedstawia manifest Adama Mickiewicza - "Oda do młodości".
- "Stary Prometeusz" - wiersz autorstwa Zbigniewa Herberta. Na starość dawny bohaterski buntownik ustatkował się i zamieszkał w spokoju wraz z żoną i zajmuje się głównie odwiedzaniem znajomych. Przechowuje jednak dyplom będący podziękowaniem za niegdysiejsze zasługi dla ludzkości. Przesłaniem utworu jest stwierdzenie, ze tylko młodzi mają siłę i ochotę na bunt a starzy pragną jedynie stabilizacji i spokoju.
- Stasia Brzozowska - bohaterka noweli "Siłaczka" Stefana Żeromskiego poświeciła zdrowie i życie w imię niesienia do najsłabszych "kaganka oświaty".
- doktor Tomasz Judym - bohater "Ludzi bezdomnych" - porzucił osobiste szczęście, perspektywy i możliwości aby moc nieść pomoc potrzebującym.
- wydarzenie historyczne - o. Maksymilian Maria Kolbe poświęcił własne życie w imię ratowania życia drugiego człowieka.
Odyseusz (w Rzymie - Ulisses) - sprytny, ale niezbyt szczęśliwy, przemyślny i potrafiący odnaleźć się w każdej sytuacji. Był doświadczonym wojownikiem i uczestniczył w wojnie trojańskiej, za sprawą zawiści bogów jego tułaczka do ojczyzny trwała dziesięć lat. Do końca pozostał wierny ojczyźnie i żonie.
- cykl "Sonety krymskie" Adama Mickiewicza. Poeta porównany zostaje do starożytnego tłumacza - jego droga do ojczyzny pozostaje nieznana. Tęskni za domem i pozostaje wierny - nie potrafi się cieszyć z otaczającego go piękna, gdyż jego serce ciągle przebywa "w okolicach dalekich".
- wiersz "Odys" Leopolda Staffa - każdy człowiek ma w sobie cząstkę Odyseusza i każdy posiada swoja Itakę, czyli cel, do którego dąży. Należy starać się osiągnąć swój cel, choć nie każdemu będzie to dane.
- Seweryn Baryka - jeden z bohaterów "Przedwiośnia" Stefana Żeromskiego. Najpierw stara się wrócić do domu, gdy okazuje się, że jego dom zniszczono, stwarza sobie wyidealizowany obraz ojczyzny, do której mógłby zmierzać.
- bohater "Latarnika" Henryka Sienkiewicza - jest wygnańcem z ojczyzny, nie może do niej wrócić, postanowił wreszcie się gdzieś osiedlić, bo stracił cel. Wspomnienie ojczyzny niszczy ten plan.
Dedal i Ikar - ojciec jest symbolem racjonalizmu, geniuszu i pracowitości, syn - buntu, nierozwagi i marzycielstwa. Podczas ucieczki z Krety za pomocą wykonanych z wosku i piór skrzydeł Ikar nie posłuchał rady Dedala i zginął.
- wiersz "Dedal i Ikar" autorstwa Zbigniewa Herberta.
- obraz "Upadek Ikara" namalowany przez Pietera Brueghela - Ikar uciekł w marzenia i skończyło się to dla niego tragicznie. W dodatku nikt nie zauważył jego osiągnięcia - ludzie na ziemi byli zbyt zajęci swymi sprawami.
- wiersz "Ikar" autorstwa Stanisława Grochowiaka. Utwór jest głosem w dyskusji na temat miejsca idealnego, wyobrażonego piękna w ludzkim życiu. To rzeczywistość jest miejscem, w którym powinno się poszukiwać piękna a ucieczka w marzenia może okazać się tragiczna.
- wiersz "Prawa i obowiązki" autorstwa Tadeusza Różewicza - utwór nawiązuje do obrazu "Upadek Ikara" namalowanego przez Pietera Brueghela i stanowi refleksję dotyczącą roli artysty w społeczeństwie. Wnioskiem jest to, że decyzja należy do człowieka i nie należy się sugerować.
- wiersz "Wciąż o Ikarach głoszą" autorstwa Ernesta Brylla. Utwór porównuje dwie postawy - irracjonalizm i marzycielstwo Ikara oraz racjonalizm i rozsądek Dedala. Postawa Ikara jest piękna i pociągająca, ale zdaniem poety bardziej godna polecenia jest druga - trwalsza i bardziej przydatna. Nawet w imię najszczytniejszych ideałów nie wolno postępować nielogicznie i niezgodnie z rozsądkiem.
- Ikar jako idealista - standardowy motyw dla młodych, prekursorskich pokoleń poetów (na przykład romantyków czy pozytywistów). Tacy twórcy nie przyjmują do wiadomości prawdopodobieństwa poniesienia porażki i dążą do swych celów nie bacząc na zagrożenia. W taki schemat postępowania wpisują się również bohaterowie ich utworów, tacy jak Kordian czy doktor Judym. Ostatecznie nie odnoszą zwycięstwa.
Syzyf - symbol sprytu oraz marzenia o uniknięciu śmierci. Jest także archetypem bezsensownego i nieprzynoszącego efektów wysiłku. Król Syzyf zdobył przyjaźń samego Zeusa i nieśmiertelność, lecz zdradził jeden z jego sekretów. Pomimo licznych forteli w końcu dosięgła go zemsta władcy bogów - został skazany na wtaczanie na szczyt góry głazu, który za każdym razem stacza się z powrotem w dół.
- obraz "Syzyf" pędzla Tycjana.
- "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego - metafora tytułowa - wszelkie próby zrusyfikowania młodych Polaków są równie daremne, jak wysiłki Syzyfa.
Orfeusz i Eurydyka - symbol miłości trwającej nawet po śmierci, archetyp kochanków.
- Tristan i Izolda, Romeo i Julia - motywy kochanków, które zastąpiły w kulturze obraz kochanków mitologicznych.
- "Cierpienia młodego Wertera" Johanna Wolfganga Goethego oraz motyw nieszczęśliwej miłości romantycznej - niespełniona miłość często kończąca się śmiercią.
Arkadia - mityczny kraj "mlekiem i miodem płynący", wyspy szczęśliwe", utopia.
- arkadia renesansowa - spokojny, rodzinny dom otoczony wspaniałą naturą. Widoczny na przykład w utworze "Pieśń świętojańska o Sobótce" autorstwa Jana Kochanowskiego.
- fraszka "Na dom w Czarnolesie" Jana Kochanowskiego - dom podkreślający wartości dla człowieka najważniejsze - bezpieczeństwo i szczęście, ludzka życzliwość, otoczenie rodziną.
- fraszka "Na lipę" Jana Kochanowskiego - arkadia jest miejscem pełnym poetyckiego natchnienia i spokoju.
- "Żywot człowieka poczciwego" autorstwa Mikołaja Reja - wiejska arkadia renesansowa wypełniona praca i prostymi przyjemnościami. Wieś idealna.
- "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza - arkadia romantyczna to ojczyzna - "kraj lat dziecinnych".
