Biblia oraz kultura antyczna w literaturze.

Kultura antyczna oraz Biblia stanowią fundamenty myśli i tradycji europejskiej. Wiele z tego kim i czym jesteśmy zawdzięczamy tym dwóm źródłom naszej kultury. Do tego te podstawy naszej świadomości stały się dla nas często niewidoczne, bowiem tak bardzo zrosły się z naszą rzeczywistością. Często więc nawet nie zdajemy sobie sprawy z rodowodu pewnych istotnych dla nas aspektów współczesnego życia takich jak olimpiady albo wystrój architektoniczny pewnych miejsc. Do tego należy dodać bogactwo wyrażeń pochodzących z mitologii lub antyku a funkcjonujących w naszej mowie od wieków. W końcu literatura jest taką dziedziną, gdzie wpływy antyczne i biblijne mają wielkie znaczenie.

Biblia zwana także Pismem Świętym jest księgą obfitującą w naukę. Przedstawia bowiem dzieje ludzkości, a przez to jest skarbcem mądrości. Księga ta zawiera mnóstwo historii, a każda przekazuje jakieś przesłanie. Do tego są to historie napisane w różnych stylach literackich i przez różnych autorów. Nie dziwi więc fakt, że każdy człowiek znajdzie w niej coś dla siebie. Biblia staje się często przyczyną natchnienia, wspomaga inwencję twórczą, jest źródłem weny dla pisarzy, poetów, rzeźbiarzy, malarzy i innych artystów. Jedną z istotnych cech Biblii jest jej ponadczasowe znaczenie, jej przesłania są aktualne w każdym czasie i miejscu - fakt ten sprawia, że tak często Biblia staje się przedmiotem artystycznych nawiązań i kontynuacji.

Najstarszą polską pieśnią religijną jest Bogurodzica, jest to jednocześnie jest to najstarszy polski tekst o charakterze poetyckim. Pochodzi z wieku XIII, a spisana została po raz pierwszy w pierwszym dziesięcioleciu XV wieku. Śpiewana była w bitwie pod Grunwaldem w 1410, dlatego też jest uważana za pierwszy hymn Polski. Pieśń skierowana jest do Matki Bożej Marii, a refren jest zaczerpnięty z modlitwy Kyrie eleison. Mamy tu więc nawiązanie do postaci, których losy stanowią podstawę Nowego Testamentu. Już więc od bardzo dawnych wieków polska literatura nawiązywała do Biblii.

Kolejnym nawiązaniem do Biblii oraz do postaci Matki Boskiej jest Lament świętokrzyski (inaczej zwany Żale Matki Boskiej pod krzyżem), który ukazuje jej cierpienie w momencie śmierci Jezusa Chrystusa na krzyżu. Utwór nawiązuje więc jednocześnie do dwóch biblijnych motywów: lamentu Marii oraz śmierci krzyżowej Jezusa.

Te dwa utwory określane są jako zabytki polskiego piśmiennictwa, a jednocześnie jako arcydzieła średniowiecza.

W staropolskiej literaturze istnieje jeszcze jeden anonimowy utwór nawiązujący do historii biblijnych, jest to Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, który pochodzi z XV wieku i ma moralizatorskie zadanie.

Jednym z najbardziej interesujących nawiązań do Biblii jest dzieło Boska Komedia Dantego Alighieri. Poemat ten powstał na początku wieku XIV we Włoszech. Jest obrazem niesamowitej wędrówki Dantego po zaświatach. Najpierw poeta zwiedza Piekło i Czyściec w towarzystwie Wergiliusza, potem Niebo, gdzie przewodniczką jest Beatrycze. Już samo przedstawienie zejścia do świata zmarłych jest nawiązaniem do mitów związanych z Orfeuszem lub Odysem. Do tego ogólny wątek utworu: wędrówka po świecie pozaludzkim, który jest opisywany również w Biblii. Jest to bardzo ciekawe ujęcie tematyki religijnej.

Utwory te przynależą do średniowiecza, gdzie ogólnie dominującymi motywami były wszelkie nawiązania do Pisma Świętego. Natomiast kolejna epoka - renesans - stanowi już okres w dziejach bardzo wyraźnie nawiązujący do antyku. Zresztą inna nazwa tej epoki to Odrodzenie - chodzi o odrodzenie antycznego zainteresowania człowiekiem i postawienie go w centrum oraz o odrodzenie antycznych ideałów piękna, sztuki i nauki. Wielu autorów czyni liczne i wyraźne nawiązania do literatury mitologicznej oraz mitologicznych wątków i symboli.

Jan Kochanowski robi to między innymi w tragedii renesansowej Odprawa posłów greckich. Poeta czyni tu nawiązanie do wojny trojańskiej, czy raczej do jej przyczyn. Kochanowski stosuje ten antyczny kostium aby ukazać współczesną sytuację Rzeczpospolitej. Nawiązując więc do znanej mitologicznej historii chce poeta dać przestrogę swoim bliskim, który przede wszystkim ostrzega przed próbami osłabiania władzy królewskiej oraz kierowaniem się prywatą w działaniach na rzecz państwa, a nie jego rzeczywistym dobrem.

Kochanowski nawiązywał jednak także do Biblii. We fraszce pod tytułem O żywocie ludzkim poeta wypowiada się w bardzo pesymistyczny sposób, pisząc:

Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy,

Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy;

Wszystko więc na świecie jest kruche i w rzeczywistości nie ma większego znaczenia - fraszka oznacza tu błahostkę. Dalej stwierdza to już wprost:

Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,

Wszystko to minie jako polna trawa;

Ludzka egzystencja nie ma więc większej wartości. Takie podejście do życia i świata, w którym podkreśla się kruchość i przemijalność ma swoje źródło w Księdze Koheleta, która jest jedną z ksiąg Starego Testamentu. Padają w niej znaczące słowa: Marność nad marnościami i wszystko marność.

Motyw ten pochodzący z Biblii był również bardzo często poruszany w epoce baroku. O marności żywota pisał też Daniel Naborowski w wierszu pod bardzo wymownym tytułem Marność. Motyw chwilowości trwania występuje też w takich jego utworach jak Krótkość żywota, gdzie przedstawia nam autor swoje refleksje o szybkości uciekającego czasu i przemijaniu.

Oświecenie mniej uwagi poświęca wątkom i biblijnym, i antycznym, zwłaszcza że to czas narodzin takich idei jak racjonalizm oraz deizm czy ateizm. Pierwsza idea opiera się na wierze w rozum i jego możliwości, druga to pogląd związany z religią, zakładający istnienie jakieś siły twórczej, ale nie wtrącającej się w losy świata, w końcu ateizm jest poglądem odrzucającym istnienie Boga.

Natomiast epoką bardzo często sięgającą po tradycje biblijne oraz antyczne był romantyzm. U Adama Mickiewicza - wieszcza narodowego można wskazać przykładowe nawiązania. III część Dziadów przedstawia ideę mesjanizmu (wyłożona głównie w scenie Widzenie księdza Piotra). Polska przyrównywana jest do Jezusa Chrystusa, który poniósł śmierć na krzyżu w imię zbawienia narodu wybranego. Polska ma być takim właśnie Chrystusem: po swej drodze krzyżowej nastąpi wybawienie, czyli odzyskanie niepodległości, stąd mickiewiczowskie hasło Polska Chrystusem narodów!

W tym samym dziele występuje postać Konrada, który w scenie zatytułowanej Wielka Improwizacja staje do dialogu z Bogiem i sprzeciwia się Mu, czy też nawet buntuje. Ten konradowski bunt wynika z troski o swój naród, w którego imieniu bohater chce nawet przyjąć na siebie wszystkie cierpienia. Konrad występuje więc przeciw Bogu w sposób pyszny, ale robi to ponieważ kocha swoją ojczyznę i pragnie jej zbawienia. Konrad przyjmuje tak zwaną postawę prometejską. Prometeusz był tytanem, który ulepił człowieka z łez i gliny, następnie wykradł dla niego olimpijski ogień, chciał bowiem nauczyć człowieka jak z niego korzystać oraz wielu innych rzeczy potrzebnych do przetrwania, a których słaby człowiek nie był w stanie sam odkryć. Prometeusz został ukarany przez bogów za ten postępek: przywiązano go do skał Kaukazu, gdzie codziennie sęp wyżera mu wątrobę, która każdej nocy odrasta. Od tego tytana nazwana postawę poświęcania się dla ogółu.

Słowacki w Kordianie ukazuje z kolei ideę zawartą w haśle Polska Winkelriedem narodów!, co jest polemiką z mesjanizmem Mickiewicza. Słowacki kwestionował ideę biernego cierpienia.

Często napotykamy się w romantyzmie na przedstawienia związane z Apokalipsą św. Jana. Jest to zakończenie Pisma Świętego opisujące dzień ostateczny, kres świata. Wszystko - cały proces zagłady ukazany jest w sposób przerażający, bardzo chaotyczny.

W wierszu Słowackiego Uspokojenie mamy ukazane takie chaotyczne wizje, na przykład bojących się aniołów, postaci Szatana, wszystko dzieje się przy piorunach (są to motywy katastroficzne jak w apokalipsie). Autor wplata tam też biblijną postać Machabeusza, który był jednym z przywódców żydowskiego powstania.

Okres pozytywizmu to znów powrót do idei raczej związanych z rozumem. Naczelne hasła epoki to "praca u podstaw" oraz "praca organiczna". Jednocześnie w literaturze poezja odgrywa znacznie mniej istotną rolę niż w poprzedniej epoce. Dominuje proza i to w naturalistycznym oraz realistycznym wydaniu, czyli artyści skupiają się na ukazywaniu świata w sposób jak najbardziej zgodny z rzeczywistością oraz na propagowaniu pozytywistycznych haseł. Zdarzały się jednak pewne nawiązania do Biblii, za przykład może posłużyć nowela Prusa Powracająca fala. Mamy tu do czynienia z pewną wariacją na temat motywu syna marnotrawnego. Tutaj takim synem jest Ferdynand - syn przemysłowca Adlera.

Epoka Młodej Polski nawiązuje bardzo często do romantyzmu, ale też często porusza motywy związane z Biblią oraz antykiem. Już jakby sam nastrój epoki był apokaliptyczny: miano bowiem poczucie przesycenia wszystkiego, a skoro wszystko już się tak rozwinęło jak tylko mogło najbardziej, musi nastąpić koniec świata. Młoda Polska była więc nasycona odczuciami jakby rodem z Apokalipsy. Postawa ta znajduje się również w literaturze. Najdobitniejszym tego przykładem są Hymny Jana Kasprowicza, a wśród nich najbardziej znany Dies Irae. Tytuł oznacza "dzień gniew" lub też "dzień sądu", chodzi tu oczywiście o dzień Sądu Ostatecznego, a więc poeta czyni wyraźne aluzje do Apokalipsy, która właśnie ten dzień opisuje. Wizja Kasprowicza jest bardzo sugestywna: rozstępuje się ziemia, wstają zmarli, pojawia się grzeszna Ewa. Temu katastroficznemu opisowi towarzyszy bogactwo innych motywów zaczerpniętych z Biblii jak na przykład postać cierpiącego Chrystusa. Podmiot liryczny hymnu zwraca się do Boga, gdyż nie rozumie sposobu urządzenia przez niego świata: dlaczego Bóg stworzył zło, grzech i Diabła? W takim wypadku jak można karać i to tak surowo człowieka za występki, skoro w rzeczywistości to Stwórca jest odpowiedzialny za grzech. Oto jak bluźnierczo zwraca się podmiot liryczny utworu do Boga:

Ojcze rozpusty! Kyrie elejson.

Nic, co się stało pod sklepem niebiosów,

bez Twej się woli nie stało!

Kyrie elejson!

O źródło zdrady! Kyrie elejson!

Przyczyno grzechu

i zemsty, i rozpaczy szaleńczego śmiechu!

Bohater powieści Josepha Conrada Lorda Jima stara się naprawić swój grzech - opuszczenie parowca Patny. Można dostrzec tu nawiązanie do biblijnej postaci Szawła. Był on dręczycielem narodu chrześcijańskiego. Dane mu było jednak doświadczyć objawienia, po którym przyjął nowe imię Paweł i stał się całkowicie innym człowiekiem: jednym z najwierniejszych sług Jezusa. Poniósł nawet cierpiętniczą śmierć krzyżową. Obydwaj bohaterowie starają się odpokutować przeszłe swe występki i żyć na nowo.

Często do motywów biblijnych nawiązuje Bolesław Leśmian. Dla przykładu podam wiersz Pan Błyszczyński. Tytułowy bohater za pomocą swej mocy kreacyjnej stwarza sobie świat, a dokładnie to stwarza sobie piękny ogród, czyli głównym motywem jest proces powoływania do życia, tworzenia - dokładnie tak samo jak ma to miejsce w pierwszej księdze Biblii Księdze Rodzaju, gdzie mamy przedstawione powstanie świata.

Jak widać po tym krótkim przeglądzie są epoki, które upodobały sobie czerpanie z tradycji antycznej lub biblijnej, takie jak renesans czy Młoda Polska. Są też epoki, które skupiały się na innych motywach i inne wątki były dla nich bardziej interesujące, jak pozytywizm skupiający się głównie na motywie pracy oraz realistycznych i naturalistycznych motywach. Kultura biblijna oraz antyczna są jednak zawsze interesującym zbiorem wszelkich tematów, jeśli nie wszystkich możliwych. Tak naprawdę zajmując się jakimś motywem jego pierwowzoru szukać należy właśnie w Biblii, mitologii czy ogólnie w kulturze starożytnej. Do tego tematy te są do dziś aktualne, a ich wartość nie przeminie nigdy. Biblia oraz kultura antyczna stanęły u podstaw naszego obecnego świata, z nich wyrosły inne kultury.