1. Omów cechy eposu homeryckiego na podstawie "Iliady"
Epos to jeden z najstarszych gatunków epickich. Narodził się w starożytnej Grecji, a jego pierwszym twórcą był prawdopodobnie Homer. Jest to postać na pól legendarna, badacze do dziś spierają się o to, czy naprawdę istniał. Epos jest poświęcony historii narodu w momencie szczególnie dla niego ważnym. Rozpoczyna się zazwyczaj inwokacją - uroczystym zwrotem do bóstwa, lub muzy, z prośbą o pomoc w pisaniu dzieła. Często stosowane zabiegi autorów eposu to: retardacja (opóźnianie akcji poprzez wplatanie na przykład szczegółowych opisów), retrospekcja (wracaniu do wydarzeń z przeszłości), stosowanie rozbudowanych porównań, tzw. homeryckich, i stałych epitetów. akcja eposu rozgrywa się na dwóch płaszczyznach - w świecie bogów i w świecie ludzi. Nad nimi czuwa Fatum, od postanowień którego nie ma odwołania.
Wszystkie te cechy możemy odnaleźć w "Iliadzie". Epos dotyczy bardzo ważnego wydarzenia - wojny trojańskiej, która wybuchła między Trojanami i Grekami o piękną Helenę. Pojawia się tu inwokacja do Ateny z prośbą, by wspomogła autora w opisywaniu straszliwego gniewu Achillesa. Na polu walki obok ludzi pojawiają się też bogowie, np. Atena sprzyja Grekom, Afrodyta - Trojanom. Pojawiają się tu liczne porównania homeryckie, a bohaterowie są określani w niezmienny sposób (stałe epitety), np. prędkonogi Achilles, wolooka Hera. autor stosuje zabieg retardacji, na przykład wprowadzając bardzo szczegółowy opis tarczy Achillesa. Występuje tu również, co charakterystyczne dla eposu, wszechwiedzący narrator, który ukrywa się za światem przedstawionym. epos został napisany stylem wysokim, pełnym patosu. Ponadto mamy tu następujące cechy eposu:
- akcja epizodyczna - podzielona na drobne wydarzenia, np. pojedynki bohaterów, częste przenoszenie akcji z ziemi na Olimp i odwrotnie;
- realizm szczegółu - np. opis tarczy Achillesa
- liczne opisy scen batalistycznych
- heksametr - wiersz niezwykle rytmiczny oparty na zestrojach akcentowych.
2.Tragizm i konflikt tragiczny w "Antygonie" Sofoklesa
"Antygona" to starożytna tragedia grecka, którą można traktować jako głos Sofoklesa w dyskusji na temat prawa i władzy w Atenach. Osią akcji tragedii jest konflikt tragiczny pomiędzy racjami Kreona, który zakazał pochówku Polinejkesa - zdrajcy, i racjami Antygony, która mimo wszystko pochowała brata. Bohaterowie należą do obciążonego klątwą bogów rodu Labdakidów. Polinejkes i Eteokles to dwaj bracia, którzy mieli podzielić się władzą, ale tego nie zrobili. Eteokles wygnał brata, a ten sprowadził na Teby wrogie wojska. Obaj zginęli, a po ich śmierci nowy władca, Kreon, rozkazuje zbezcześcić zwłoki zdrajcy. Sprzeciwia się temu ich siostra, Antygona, która uważa, że praw boskich nie wolno lekceważyć, a jako siostra ma prawo opłakiwać swojego brata i pochować go.
Jak ważne było dla starożytnych Greków grzebanie zmarłych, niech świadczy fakt, że Syzyf uzyskał zgodę na opuszczenie państwa zmarłych, by upomnieć żonę, która nie dopełniła obrzędów pogrzebowych.
Antygona to bohaterka tragiczna, ponieważ bez względu na to, jakiego wyboru dokona, jest skazana na klęskę. Jeśli złamie zakaz Kreona, umrze. Jeśli sprzeciwi się bogom - umrze także, może nieco później. Paradoks polega tutaj na tym, że wybór Antygony właściwie wcale nie jest wyborem, po prostu królewna, na której ciąży klątwa bogów i fatalne przeznaczenie, musi zginąć. Jej los toczy się tak, by dopełnić tragicznego przeznaczenia. Antygona ma jednak swoje racje, które ujawnia w rozmowach z Ismeną i Kreonem:
- uważa, że prawo ludzkie nie może górować nad prawem boskim i nie powinno być z nim sprzeczne;
- sąd nad ludzkim życiem należy do bogów, a nie do człowieka;
- w życiu należy się kierować miłością, Antygona mówi, że przyszła "współkochać", a nie "współnienawidzić";
- pochowanie bliskiego to jeden z najważniejszych religijnych obowiązków ludzi wobec bliskich;
- w życiu należy się kierować uczuciami, kochała brata i w imię miłości do niego zaryzykowała życiem i straciła je.
Podobnie Kreon ma swoje argumenty:
- uważa, że dobro państwa gwarantują akty prawne, których należy przestrzegać, a prawo państwowe jest ważniejsze od prawa zwyczajowego;
- prawa religijne nie mogą zagrażać państwu, a w jego mniemaniu nieukaranie zdrajcy mogłoby podziałać demoralizująco na obywateli;
- zdrada ojczyzny to najcięższy grzech, który musi zostać napiętnowany na ziemi;
- ofiary wojny i ich rodziny powinny mieć prawo do satysfakcji związanej z ukaraniem winnego ich cierpień;
- autorytet władcy nie może być podważany pochopnym cofaniem rozkazów, zwłaszcza dla członków własnej rodziny;
- bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, powinni poprzeć wyrok Kreona.
W tragedii greckiej losy bohaterów są przedstawiane całkowicie obiektywnie. Chór pozostaje bezstronny w ocenie bohaterów. Współczuje Antygonę, ale rozumie też Kreona. Istotą tragicznej koncepcji ludzkiego losu jest jednak to, że im bardziej bohaterowie starają się postępować szlachetnie, tym większa spotyka ich kara. Dla Antygony jest to śmierć, dla Kreona patrzenie na śmierć ukochanego syna, Hajmona, i żony - Eurydyki.
3. Cechy dramatu antycznego w "Antygonie" Sofoklesa
"Antygona" to tragedia antyczna przede wszystkim dlatego, gdyż autor zachował tu zasadę trzech jedności klasycznych: czasu, miejsca i akcji. Akcja dramatu trwa od rana do wieczora, wszystkie wydarzenia mają miejsce przed pałacem królewskim w Tebach. Jedność akcji zaś polega na tym, że dotyczy ona jednego problemu: rozkazu wydanego przez Kreona, króla Teb, by nie grzebać ciała zdrajcy Polinejkesa, i wykroczenia przeciw temu rozkazowi Antygony.
"Antygonę" cechuje również wzorcowa dla tragedii greckiej budowa. Całość rozpoczyna się prologiem, w którym mamy informacje o temacie utworu oraz o tym, kto będzie brał udział w wydarzeniach, słowem: kogo zobaczymy na scenie. Potem następuje pieśń chóru na wejście - tzw. parodos. W dalszej kolejności przeplatają się epejsodiony (dziś powiedzielibyśmy akty) oraz stasimony - pieśni chóru, w którym ten komentuje wydarzenia, lub śpiewa pieśń na cześć bogów, zjawisk przyrody, lub ocenia i komentuje postawy bohaterów sztuki.
Kolejna cecha charakterystyczna dla tragedii to jej oczyszczająca rola. Widz greckiego teatru miał podczas przedstawienia doznać "katharsis" - oczyszczenia, to znaczy oglądając dramat miał odczuć litość dla postaci tragicznych i trwogę, że i jego może dotknąć złowrogie fatum.
Osią tragedii antycznej jest konflikt tragiczny. W "Antygonie" jest to konflikt racji Antygony i Kreona, konflikt jednostka - państwo; uczucie - rozum. Oboje bohaterowie trwają przy swoich racjach, nie ulegają przemianie, co również jest jedną z cech tragedii antycznej. Podobnie jak tytuł, który jest po prostu imieniem głównej bohaterki.
Warto też powiedzieć o braku scen zbiorowych i wydarzeń krwawych. W "Antygonie" zarówno o samobójstwie bohaterki, jak i śmierci Hajmona oraz Eurydyki informuje posłaniec.
Jak wszystkie tragedie greckie, również "Antygona" kończy się śmiercią większości postaci. Na scenie pozostaje Kreon złamany cierpieniem - stracił najbliższych - syna Hajmona, żonę Eurydykę, wreszcie Antygonę, która była ukochaną jego syna. Co najbardziej jednak przerażające - rozgniewał bogów, którzy mogą rzucić i na niego swoją klątwę. Wówczas żaden z jego rodu nie ujdzie wyrokom straszliwego Losu.
4. Gatunki literackie rodem z antyku i Biblii
W starożytności ukształtowane zostały ważne gatunki literackie, po które sięgali twórcy kolejnych epok:
- epos (epopeja) - wzór: "Iliada, "Odyseja" Homera; "Eneida" Wergiliusza. Cechy gatunkowe: utwór rozbudowany, pisany heksametrem, przedstawiający losy społeczności na tle ważnych dla niej wydarzeń dziejowych. Epopeja zawiera szczegółowe, realistyczne opisy, bogate tło obyczajowe. Charakterystyczne dla tego gatunku środki artystyczne to porównanie homeryckie (człon opisujący bardzo rozbudowany, człon opisywany - zwięzły), stałe epitety (np. prędkonogi Achilles, wolooka Hera);
- anakreontyk - krótki utwór wierszowany, utrzymany w pogodnym nastroju, głoszący pochwałę życia, wina, śpiewu, zabawy, kobiet. Najbardziej znanym twórcą anakreontyków był Anakreont z Keos (od niego wywodzi się nazwa gatunku);
- epigramat - krótki utwór wierszowany o wyraźnej puencie, operujący kontrastem i paradoksem, zwykle dowcipny;
- hymn - utwór o charakterze podniosłym, sławiący jakieś wydarzenie lub osobę, operujący bogactwem środków artystycznych. Często podmiot liryczny hymnu to zbiorowość, czasem snuje on refleksje osobiste lub rozważania moralne;
- pean - pieśń pochwalna, dziękczynna, utrzymana w podniosłym tonie;
- dytyramb - pieśń ku czci Dionizosa, boga winna i winnej latorośli, narodziła się z niego tragedia;
- pieśń - najpopularniejszy gatunek liryki, krótki utwór wierszowany wykonywany przy wtórze instrumentu, bardzo rytmiczny o różnorodnej tematyce (pieśni biesiadne, miłosne, patriotyczne), charakterystyczną cechą pieśni jest obecność refrenu;
- tragedia - utwór sceniczny, obejmujący dzieje bohatera tragicznego, czyli postaci, która musi dokonać wyboru między równorzędnymi wartościami. Z tego powodu przeżywa konflikt tragiczny, ponieważ każdy wybór pociągnie za sobą nieszczęście. Postać ta działając zbliża się do katastrofy, którą zazwyczaj jest śmierć i potępienie.
Z kolei Biblia jest skarbnicą następujących gatunków literackich:
Epika
1. poemat opisowy (Księga Rodzaju)
2. rodowód, genealogia (Księga Rodzaju)
2. biografia (Ewangelia)
3. powieść obyczajowa
4. przypowieść (Ewangelia) - utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł i zasad ogólnoludzkiej egzystencji. Prosta i uboga fabuła jest tylko ilustracją i pretekstem do ukazania ważnych treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga odrzucenia dosłownego znaczenia utworu i przejścia do znaczenia ukrytego.
5. kroniki (Księga Kronik)
6. epistolografia (Listy Apostolskie)
7. zbiór praw (Księga Koheleta)
Liryka
1. pieśń miłosna ("Pieśń nad Pieśniami")
2. hymn ("Hymn do miłości")
3. psalm (Księga Psalmów) - krótki utwór poetycki, w którym mieszają się ze sobą charakter modlitewny i pochwalny. Wypowiedź w psalmie skierowana jest do Boga. Do niego kierowane są prośby, błagania, podziękowania
4. tren (Księga Jeremiasza)
5. Obecność motywów biblijnych w literaturze polskiej
W renesansie Biblia miała nieco mniejsze znaczenie niż mitologia jeśli chodzi o jej wpływ na sztukę. Ale nie zapominajmy, że renesans to okres reformacji, wciąż nowych odczytań Biblii i nowych jej interpretacji. Reformacja doprowadziła z kolei do kontrreformacji i szeregu reform w Kościele. W dziełach literatury renesansowej pojawia się motyw Boga, genialnego artysty, uczonego architekta, który z doskonały sposób zaplanował i stworzył piękny i harmonijny świat. Taki obraz Boga mamy na przykład w pieśni Jana Kochanowskiego pt. "Czego chcesz od nas, Panie...".
Jej znaczenie powraca w baroku, epoce, dla której charakterystyczny jest egzystencjalny niepokój, strach przed śmiercią i karą za grzechy, a jednocześnie głębokie poczucie niedoskonałości ludzkiej natury i naszych skłonności do zła. Te niepokoje pojawiają się już u schyłku renesansu w twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. W swoich sonetach poeta ten opisuje metafizyczne lęki człowieka rozdartego pomiędzy duszę i ciało, zmysły i pragnienie wewnętrznej czystości. Pojawiają się w opozycji do siebie piekło i raj, szatan i Bóg.
Wielki powrót do motywów biblijnych z kolei jest charakterystyczny dla epoki romantyzmu. W polskim romantyzmie tworzy się wówczas koncepcja mesjanizmu, zgodnie z którą Polska ma do spełnienia rolę mesjasza dla narodów Europy pozostających pod jarzmem caratu. Wyzwolenie ludów dokona się dzięki cierpieniu narodu polskiego, którego tragedia została opisana w III cz. "Dziadów" A. Mickiewicza jako męka Chrystusa. Rolę żołnierzy rzymskich pełnią tu Rosja, Austria i Niemcy.
Motywy biblijne są częste także w poezji Juliusza Słowackiego i Cypriana Kamila Norwida. Religijność staje się zresztą w dobie rozbiorów i masowej akcji wynaradawiania, ratunkiem dla Polaków, broniący swojej tożsamości narodowej. Podkreśla się opiekę bożą nad narodem cierpiącym, a także niewinną ofiarę tych, którzy giną w walce z reżimem.
W epoce pozytywizmu powstały dzieła, które na stałe zagościły w świadomości nie tylko Polaków. Takim dziełem jest powieść Henryka Sienkiewicz "Quo vadis", w której opisane zostały czasy prześladowania pierwszych chrześcijan za czasów Nerona. Pojawia się tu postać Chrystusa, a przede wszystkim Jego nauka - przesłanie miłości, pochwała niewinności, czystości moralnej, odnowy w duchu prawdy i miłości bliźniego. Życie Rzymian w zestawieniu z życiem chrześcijan uderza brakiem wartości, rozpustą, brakiem jakichkolwiek hamulców moralnych. Świat Rzymian odchodzi w przeszłość, nastaje czas chrześcijaństwa zdaje się twierdzić Sienkiewicz.
O tym, jak ważna dla nas jest Biblia, niech świadczą słowa Romana Brandstaettera:
" Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek przeżyłem,
Wszystko jest w Tobie,
Cokolwiek kochałem ..."
6. Wyjaśnij znaczenie poniższych zwrotów:
a) Wieża Babel - zamęt, chaos, bałagan, nieporozumienie, niemożność porozumienia
b) kainowe znamię - piętno zbrodniarza, piętno kogoś, kto zamordował człowieka; Kain zbił swego brata, Abla
c) puszka Pandory - źródło problemów, puszkę przyniosła ze sobą Pandora, z którą ożenił się brat Prometeusz, Epimeteusz.
d) poezja tyrtejska - poezja patriotyczna, nawołująca do walki w obronie ojczyzny. Motywy tyrtejskie pojawiają się bardzo często na przykład w wojennej poezji W. Broniewskiego. Nazwa pochodzi od imienia spartańskiego poety - Tyrteusza.
7. Czy przypowieści biblijne mają charakter uniwersalny. Uzasadnij swój sąd odwołując się do treści wybranej przypowieści
Biblia to wyjątkowa księga, zawierająca pouczenia i wskazówki, jak żyć, by podobać się Bogu, jak osiągnąć szczęście wieczne, jak być szczęśliwym. Można powiedzieć, że Biblia, towarzysząc ludzkości przez wieki, wciąż pełni funkcję nauczyciela moralności, który cierpliwie i krok po kroku tłumaczy zagadnienia egzystencji.
Najpełniej realizują to zadanie przypowieści - teksty, w których warstwa dosłowna - opowieść o danym zdarzeniu, rozmowie, fakcie - służy przekazaniu nauki moralnej, pouczenia, propagowaniu właściwej postawy wobec Boga, ludzi i świata. W tym sensie przypowieści zawierają "drugie dno", mają charakter symboliczny i alegoryczny. Są uniwersalne i ważne również dziś.
Na przykład o stosunku Boga do człowieka opowiada przypowieść o synu marnotrawnym. Pewien człowiek postanowił opuścić dom ojca, wziąć swoją część majątku i wyruszyć w świat, by żyć na własną rękę. Mimo że ojciec cierpiał, rozstając się z nim, człowiek ten zrealizował swój zamiar. Ale w dalekim świecie roztrwonił majątek, a tymczasem wybuchł głód i człowiek ten pracował jako świniopas, marząc, by pożywić się karmą dla świń, której nie było mu wolno brać. Wtedy pomyślał o domu ojca i postanowił, że do niego wróci i poprosi, by mógł zostać jako służący.
Jak pomyślał, tak zrobił i nie wierzył własnemu szczęściu, kiedy ojciec przywitał go ze łzami w oczach i kazał wydać ucztę na jego cześć. Synowi, który przebywał cały czas w domu ojca, na pretensje o takie zbytki, ojciec odpowiedział: "Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje należy do ciebie. A trzeba się cieszyć i weselić z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się.". Warstwa dosłowna służy przekazaniu prawdy o miłosierdziu Boga, który zawsze czeka na grzesznika, pragnącego wrócić pod Jego opiekę.
