1. Wykaż, że utwór Adama Asnyka pt. Do młodych może zostać nazwany manifestem epoki. Dowód przeprowadź, porównując ten wiersz z podobnym utworem innej epoki.

Problematykę utworów programowych chciałabym omówić na przykładzie dwóch wierszy z dwóch epok. Pierwszym z nich będzie pozytywistyczny utwór Do młodych Asnyka, drugim Romantyczność Adama Mickiewicza.

Do młodych jest utworem mających charakter apelu. Podmiot liryczny zwraca się do przedstawicieli młodego pokolenia epoki pozytywizmu. Nie są oni już romantykami bujającymi w obłokach, ale twardo stąpają po ziemi i święcie wierzą w możliwości rozumu ludzkiego i postęp świata. Zgodnie z założeniami pozytywistycznymi, podmiot liryczny wzywa młodych do aktywnego uczestniczenia w życiu świata i narodu, do pogłębiania swej wiedzy i umiejętności. Najpełniej wezwanie to wyrażają słowa:

"Szukajcie prawdy, jasnego płomienia,

szukajcie nowych nie odkrytych dróg,

za każdym krokiem w tajniki stworzenia

coraz się dusza ludzka rozprzestrzenia,

i większym staje się Bóg"

W wierszu widać jednak pewną ewolucję poglądów Asnyka. Wcześniej, w Daremnych żalach był on o wiele bardziej radykalny i bezwzględny, teraz nie zamyka się jedynie wokół gloryfikowania postępu, ale dostrzega wartość tradycji. Na zakończenie wzywa przedstawicieli obu pokoleń - odchodzącego i młodego, aby nauczyli się wzajemnego szacunku, bo tylko zgoda i czerpanie z doświadczeń przodków są gwarantem prawdziwego postępu.

Kolejnym utworem jest Romantyczność Adama Mickiewicza. Ballada ta jest również manifestem programowym, ale epoki romantyzmu. Mickiewicz poprzedził ją mottem zaczerpniętym z Hamleta Williama Szekspira. Brzmi ono:

"Zdaje mi się, że widzę... gdzie?

Przed oczyma duszy mojej" - i zawiera kwintesencję romantycznego sposobu postrzegania świata.

Mickiewicz podzielił wiersz na dwa wątki. Na wstępie przedstawił historię Karusi, dziewczyny, która straciła ukochanego i teraz wydaje jej się, że go widzi. Duch Jaśka nawiedza ją w nocy, ale spotkanie to nie jest radosne, ponieważ dziewczyna wie, że kiedy tylko nastanie świt, widmo zniknie. Karusia to prosta wieśniaczka, ale jej zachowanie nobilituje ją w oczach romantyków. Uważali oni bowiem, że miłość łącząca dwoje ludzi jest więzią na tyle silną, że nawet śmierć nie jest w stanie jej przerwać. Karusia zdaje się potwierdzać tę tezę, urasta więc do rangi bohaterki romantycznej.

Po krótkim wprowadzeniu w sytuację, Mickiewicz przechodzi do ukazania nastrojów ludzi, którzy otaczają dziewczynę i są świadkami jej wizji. Część z nich wierzy, że Karusia naprawdę rozmawia ze zmarłym kochankiem, ale wśród tłumu pojawia się Starzec, który nakazuje kierować się rozumem, a ten wyklucza możliwość kontaktu z duchami. Mówi się, że wzorem dla postaci Starca był Jan Śniadecki, wybitny matematyk, racjonalista. Poglądy mężczyzny zawierają się w słowach: "Ufajcie memu oku i szkiełku. Nic tu nie widzę dokoła". Empiryzm to podstawowa zasada racjonalistów, nie istnieje nic, czego nie można by zbadać doświadczalnie. Narrator jednak staje po stronie tłumu gapiów, którzy nie nazywają Karusi obłąkaną, wierzą bowiem w prawdziwość jej widzeń. A jeśli by utożsamić narratora z Mickiewiczem, można stwierdzić, że poglądy gawiedzi i zachowanie Karusi zgadza się z jego romantycznym poglądem na świat.

  1. Filozofia pozytywizmu.

Scjentyzm - uznanie nauki za podstawowe narzędzie poznania świata; przedstawiciele tego nurtu wierzyli, że rozum ludzki będzie kiedyś w stanie poznać i pojąć wszystkie prawa, które rządzą naturą

Empiryzm - bezpośrednie doświadczenie jest jedynym właściwym źródłem poznania; świat zbadać można jedynie za pomocą własnych obserwacji; przedstawiciel - John Stuart Mill

Ewolucjonizm - nurt filozoficzny wywodzący się z nauk przyrodniczych; zakłada, że wszystkie stworzenia ulegają przemianom i rozwojowi, co jest rozłożone w czasie; teoria ta została przeniesiona na grunt społeczny, kiedy uznano, że społeczeństwo również podlega rozwojowi; przedstawiciel nurtu w przyrodzie - Karol Darwin, przedstawiciel nurtu w społeczeństwie - Herbert Spencer

Utylitaryzm - wszelkie działania człowieka powinny przynosić korzyść społeczeństwu; wartość człowieka mierzy się według jest użyteczności społecznej, a nie moralności czy zamożności; przedstawiciel - John Stuart Mill

Realizm - nurt funkcjonujący w literaturze; świat przedstawiony miał jak najwierniej odzwierciedlać rzeczywiste stosunki panujące na świecie; podstawą ideową tego nurtu była starożytna zasada mimezis, czyli naśladownictwa; przedstawiciele - Honoriusz Balzac, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus

Naturalizm - nurt literacki, który swe źródła czerpał z filozofii pozytywizmu; świat przedstawiony w utworze miał być wyzbyty pierwiastków subiektywnych, a wszelkie jego elementy zbudowane miały być zgodnie z zasadami nauki i rozumu; przedstawiciele - Hipolit Taine, Bolesław Prus

Praca organiczna - społeczeństwo traktowane było jak jeden wielki żywy organizm, zatem, aby mogło dobrze funkcjonować i rozwijać się, konieczne było zachowanie odpowiednich proporcji w rozwoju poszczególnych jego struktur, żaden z organów nie mógł zostać pominięty; w konsekwencji doprowadziła ona do szybkiego rozwoju przemysłu i unowocześniania rolnictwa

Praca u podstaw - zgodnie z zasadą, że społeczeństwo jest jednym organizmem, należało zadbać też o rozwój najniższych warstw społecznych, co głosiła właśnie idea pracy u podstaw; zaangażowano się przede wszystkim w akcję mającą na celu danie odpowiedniego wykształcenia młodemu pokoleniu rodzin ubogich; teoretyk - Aleksander Świętochowski; przedstawiciele nurtu w literaturze - Stefan Żeromski, np. Siłaczka

  1. Zaprezentuj kilka przykładów utworów pozytywistycznych, które realizują hasła programowe epoki.

Najważniejszymi założeniami ideowymi epoki pozytywizmu były hasła "pracy u podstaw" oraz "pracy organicznej". Miały one na celu przeprowadzenie reform w kraju, które w szczególności dotknęłyby najuboższą warstwę społeczeństwa. Zwolennicy "pracy u podstaw" zaangażowali się przede wszystkim w edukację młodzieży z biednych rodzin robotniczych, zaś przedstawiciele nurtu "pracy organicznej" głosili hasła równomiernego rozwoju wszystkich gałęzi gospodarczych państwa, a więc zarówno przemysły, jak i rolnictwa czy handlu. Ostatecznym celem, do jakiego dążyli, było stworzenie lepszego i zamożniejszego społeczeństwa.

Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa

  • Scjentyzm: Witold Korczyński to człowiek nauki, jego postawa zgadza się z założeniami nurtu scjentycznego, zakłada on bowiem, że to dzięki wiedzy będzie w stanie poprawić byt swój i społeczeństwa, w którym żyje.
  • Utylitaryzm: Autorka podzieliła swoich bohaterów według ich użyteczności społecznej. Emilia, Różyc, Zygmunt czy Kiryło są postaciami negatywnymi nie ze względu na swoją postawę moralną czy etyczną, ale dlatego, że społeczeństwo nie ma z nich pożytku.
  • Praca organiczna: Przedstawiciele społeczeństwa jednoczą się przez wspólną pracę. Kraj podniesie się z upadku tylko wtedy, kiedy wszyscy zaczną rzetelnie wypełniać swoje obowiązki.
  • Praca u podstaw: Justyna Orzelska to główna przedstawicielka tej idei. Jest nauczycielką i swe powołanie rozumie jako niesienie kaganka oświaty ubogim dzieciom z biednych rodzin. Jest ona równocześnie kobietą samodzielną i wyzwoloną, co również wchodziło w skład ideologii pozytywizmu, pod hasłem emancypacji kobiet.

Lalka Bolesław Prus

  • Praca organiczna: Społeczeństwo jest podzielone, co uniemożliwia wprowadzenie w życie tej zasady polskich pozytywistów. Warstwa wyższa, to znaczy arystokracja jest zbyt zamknięta, aby dopuścić do siebie osoby o niższej pozycji w hierarchii społecznej. Wokulski próbuje wkupić się w łaski bogaczy, ale wszystkie jego działania są przez nich potępiane tylko ze względu na jego urodzenie.
  • Praca u podstaw: Majątek prezesowej jest głównym ośrodkiem, gdzie hasło pracy u podstaw wprowadza się czynnie w życie. Jej gospodarstwo działa doskonale, ponieważ zaangażowała do pracy przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, nie zapominając o najuboższych. Inni arystokraci organizują co prawda bale charytatywne i zbiórki dobroczynne, ale są one tylko powierzchownym sposobem na uspokojenie sumienia i pokazanie swojej rzekomej dobroci i miłosierdzia.
  • Scjentyzm: Geist i Julian Ochocki całe swoje życie poświęcili nauce. Taka postawa nie jest jeszcze popularna w społeczeństwie, dlatego traktowani są oni jak dziwacy. Ich entuzjazm i bezkrytyczna wiara w możliwości ludzkiego rozumu wzbudza uśmiech politowania, ponieważ nie zdołano jeszcze wprowadzić w życie żadnego z wielkich wynalazków ludzkości. Jedynie Paryż zaczyna być coraz widoczniej ośrodkiem rozwoju technicznego i postępu.
  • Asymilacja Żydów: Polacy nie są życzliwie nastawieni do Żydów, którzy mieszkają w Warszawie i innych miastach naszego kraju. Oskarżają ich o zachłanność i kombinacje, na mocy których przejmują oni polski majątek. Nawet Żydzi, którzy walczyli u boku Polaków w powstaniu, jak na przykład Szlangbaum, nie są oszczędzani w codziennych szykanach i pomówieniach. Jedynym ratunkiem dla nich jest ciągłe bogacenie się, by w razie czego mieć zabezpieczenie na przyszłość.
  • Emancypacja kobiet: Kobiety usilnie starają się zdobyć należną im pozycję w społeczeństwie, jednak jest to jeszcze niemożliwe. Samotna matka, pani Stawska, pracuje, by zapewnić godny byt sobie i swojej córce, jest jednak cały czas narażona na docinki ze strony społeczeństwa, które nie może zaakceptować, że kobieta sama również potrafi poradzić sobie w życiu.
  1. Praca organiczna i praca u podstaw w dziełach polskich pozytywistów.

Nad Niemnem

Powieść ta odzwierciedla doskonale pozytywistyczne ideały pracy u podstaw i pracy organicznej. Dla wielu bohaterów chęć bycia pożytecznym dla społeczeństwa jest najważniejszą rzeczą w życiu. Stopniowe dążenie do wymienionych wyżej ideałów i zrozumienie ich wagi najlepiej oddaje chyba postawa Justyny Orzelskiej. Była ona panną z dobrego domu, wychowywała się na dworze u Andrzejowej, gdzie nie musiała pracować i martwić się o swoją sytuację materialną. Sytuacja zmieniła się jednak i Justyna poznała, czym jest ciężka praca i jak ważna jest w życiu każdego człowieka.

Innym znakomitym przykładem jest Benedykt Korczyński. Dla niego praca na roli była nieodłącznie związana z patriotyzmem. Mimo że Polacy wciąż jeszcze zmagali się z zaborcami, on uważał, że ziemia, którą uprawia jest rdzennie polska i do Polski należy. Praca była więc zarazem aktem jego sprzeciwu wobec zaborcy, była walką, jedyną, jakiej mógł się podjąć.

Kobieta, która chciała uciec od pracy to Marta Korczyńska. Nie wyszła za mąż za biednego Anzelma Bohatyrowicza, ponieważ obawiała się obowiązków, jakie spaść by na nią mogły w tym związku. Nikt jednak nie może uciec od pracy i Marta wkrótce pogodziła się ze swym losem i pokochała swoje obowiązki.

Witold Korczyński natomiast, podobnie jak Benedykt, wiązał pracę z obowiązkami patriotycznymi, ale w nieco inny sposób. Chciał pomóc Polsce dzięki reformom rolnym, które usprawniłyby pracę na wsi.

Lalka

Idea pracy organicznej: Tak naprawdę żadna praca organiczna w społeczeństwie polskim ukazanym w powieści nie istnieje. Zbyt wielkie są różnice między klasami, zbyt wielka izolacja arystokracji. Ani Żydzi, ani nowobogaccy kupcy nie mogą współdziałać z możnymi, ponieważ nie są dopuszczani do ich grona. Niechęć tę widać najlepiej na przykładzie stosunku arystokratów do Wokulskiego. Traktują go jak drobnego kupca, który zaczął bogacić się zdradzając ojczyznę i wchodząc w spółki z obcokrajowcami.

Idea pracy u podstaw: Majątek prezesowej mógłby być wzorem dla wszystkich przedstawicieli warstwy wyższej w Polsce. Wszystko tam współgra ze sobą, każdy ma wyznaczone obowiązki i stara się jak najlepiej wykonywać swoją pracę. Nawet Wokulski nie może ubiegać się o miano propagatora pracy u podstaw, jego działalność jest podobna do akcji charytatywnych organizowanych przez arystokrację - jest krótkotrwała i powierzchowna. Rzeczywistość jest smutna, nikt nie zajmuje się najuboższymi.

  1. Tematyka i forma krótkiej prozy pozytywistycznej - nowele, obrazki, opowiadania.

Obrazek - rodzaj bardzo krótkiego opowiadania, które koncentruje się na konkretnym przedmiocie lub osobie i opisuje je bardzo dokładnie. Twórcy to przede wszystkim Józef Ignacy Kraszewski i Maria Konopnicka. Konopnicka skupiała się głównie wokół tematów dotyczących biedy na wsi i w miastach. W swoich obrazkach zawierała również pozytywistyczne idee, jak na przykład pracę u podstaw czy pracę organiczną.

Nowela - krótki utwór pisany prozą, zawierający jeden wątek fabularny, mający wyraźny początek i zakończenie. Unika szerokich opisów i charakterystyk bohaterów oraz wprowadzania wielu postaci działających. Wszelkie zdarzenia, a także czas, w jakim się one rozgrywają, są maksymalnie zagęszczone i posiadają pewną dozę dramaturgii. Typowa kompozycja: przedakcja, zawiązanie akcji, rozwój zdarzeń, moment kulminacyjny, rozwiązanie akcji, puenta. Popularne środki stylistyczne: kontrast, stopniowanie napięcia, powtórzenia, inwersja czasowa. Główne problemy poruszane przez nowele pozytywizmu:

wieś:

Ukazanie zacofania ludzi żyjących na wsi, ich biedy i trudnej sytuacji życiowej i materialnej. Nawet jednostki wybitne nie mają możliwości zaistnienia w świecie i rozwijania swoich talentów, głównie z powodu braku odpowiedniego systemu edukacji.

Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant

Utalentowany chłopiec stara się zrealizować swoje dziecięce marzenia i choć raz zagrać na skrzypcach, a nie tylko na struganych przez siebie instrumentach. Jego zapał zostaje jednak brutalnie stłumiony i dziecko umiera od razów chłosty.

Bolesław Prus Antek

Chłopiec odkrywa w sobie talent rzeźbiarski, jego drewniane figurki mogłyby zachwycić niejednego sprzedawcę wielkomiejskiego. Niestety, mieszkańcy wsi nie doceniają jego zdolności i Antek musi wyruszyć w świat w poszukiwaniu miejsca, gdzie mógłby się rozwijać.

Eliza Orzeszkowa Tadeusz

Autorka porusza kwestię opieki nad małymi dziećmi, która szwankuje w czasie, gdy ich rodzice ciężko pracują.

patriotyzm:

Henryk Sienkiewicz Latarnik

Emigrant, który przez wiele lat tułał się po świecie, osiada na stałe w latarni morskiej. Tam wpada mu w ręce polska epopeja Pan Tadeusz, która przywodzi mu na myśl ojczyste ziemie. Zaczytany latarnik nie dopilnował swoich obowiązków, kilka statków nie mogło z tego powodu dopłynąć do portu. Mężczyzna stracił pracę i znów musiał rozpocząć tułaczkę. Nowela jest apoteozą uczuć patriotycznych, a zarazem apoteozą epoki romantyzmu. Ukazuje, że nie można się odcinać od tych pięknych polskich tradycji, kiedy ojczyzna była na pierwszym miejscu.

asymilacja Żydów:

Maria Konopnicka Mendel Gdański

Stary Żyd, który całe swoje życie spędził w Gdańsku, staje się ofiarą zamieszek antyżydowskich. Początkowo nie może zrozumieć, dlaczego nie jest traktowany jak inni obywatele, w końcu też urodził się w Polsce, dla niej pracował i tu mieszkał. Traci poczucie godności i nie jest w stanie na nowo pokochać swego rodzinnego miasta, które najwyraźniej go nie chce.

szkolnictwo pod zaborami:

Eliza Orzeszkowa A... B... C...

nierówność społeczna:

Bolesław Prus Katarynka

Henryk Sienkiewicz Janko Muzykant

Opowiadanie - krótki utwór pisany prozą o zwięzłej fabule, podobnej do tej w noweli. Nie posiada jednak ściśle określonych rygorów kompozycyjnych, często zawiera natomiast dygresje, refleksje, nie związane bezpośrednio z tokiem akcji czy opisy. Na pierwszy plan wysuwa się narrator, który narzuca odbiorcy swój subiektywny stosunek do prezentowanych zdarzeń. Tematyka związana była przede wszystkim z ideami propagowanymi przez epokę pozytywizmu. Najpopularniejsi autorzy: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka.

  1. Cechy gatunkowe noweli.

Nowela, podobnie jak opowiadanie, jest sztandarowym gatunkiem epoki pozytywizmu. Jej cechami charakterystycznymi są: zwięzłość, jednowątkowa fabuła oraz wyraźnie zarysowana i prawidłowo skomponowana akcja. Kompozycja noweli opiera się na z góry ustalonych prawidłach, które wymagają piętrzenia dramaturgii i stopniowego dochodzenia do punktu kulminacyjnego. W noweli nie znajdziemy komentarzy odautorskich, dygresji czy ogólnych refleksji. Najważniejszymi momentami stają się kulminacja napięcia i puenta, które obracają się cała czas wokół jednego centralnego motywu. Motyw ów jest podstawowym czynnikiem, dzięki któremu można rozwiązać problem postawiony w noweli, a jego przenikanie przez wszystkie części kompozycyjne dzieła nosi nazwę "teorii sokoła" - od tytułu nowelki Boccaccia Sokół, gdzie zasada ta została wprowadzona w życie.

Nowele wykorzystywane były jako narzędzie do propagowania głównych idei epoki. Głównymi problemami stały się ciężkie warunki życia na wsi, dyskryminacja niższych warstw społecznych oraz brak odpowiedniej edukacji na wsiach. Idee pracy u podstaw czy pracy organicznej, a także asymilacji Żydów oraz emancypacji kobiet przewijały się przez wiele nowel i uwidaczniały najwyraźniej w puentach.

  1. Problematyka noweli Marii Konopnickiej pt. Mendel Gdański

Główny i tytułowy bohater to stary, sześćdziesięciosiedmioletni Żyd pochodzenia polskiego. Urodził się on w Gdańsku i tam zaczął pracować jako introligator, by po czterdziestu latach osiąść w Warszawie. Sąsiedzi i znajomi widzieli w nim dobrego człowieka, który rzetelnie pracował na swoje utrzymanie i dla dobra kraju, w którym się wychował. Sam Mendel traktował Polskę jak swój dom rodzinny.

Sytuacja zaczęła się komplikować, kiedy wnuk Mendla, Kubuś, poskarżył mu się, że dzieci w szkole śmieją się z niego i wołają za nim, że jest Żydem. Introligator stara się wyjaśnić chłopcu, że "uczciwym Żydem być jest piękna rzecz" i że nie powinien się przejmować tymi przytykami. Wieczorem jednak sam przekonuje się, że sytuacja nie jest tak prosta. Znajomy zegarmistrz opowiada Mendlowi, że na mieście chodzą plotki, że "Żydów mają bić". I rzeczywiście, już kolejnego dnia grupa ludzi napadła na warsztat Mendla i podniosła rękę na samego właściciela. Na szczęście sąsiedzi stanęli w jego obronie. Nic już jednak nie mogło uratować uczuć Żyda, który przestał wierzyć w prawość ludzi, których do niedawna uważał za swych rodaków.

Celem autorki było przybliżenie Polakom sytuacji Żydów w Polsce. Różnice kulturowe i mentalne powodowały liczne tarcia między tymi dwoma narodowościami, w czasie których cierpieli przede wszystkim Żydzi. Konopnicka chciała udowodnić Polakom, że nie muszą się ich obawiać i że powinni traktować Żydów jak pełnoprawnych obywateli naszego kraju, unikając bójek, awantur i pogromów.

  1. Scharakteryzuj społeczeństwo z powieści utrzymanych w nurcie realizmu krytycznego (np. Nad Niemnem, Lalka)

Bolesław Prus Lalka

Arystokracja (Izabela Łęcka, Tomasz Łęcki, Kazimierz Starski, baron Dalski, hrabina Wąsowska)

Arystokracja w powieści ma dwa oblicza. Z jednej strony jest warstwą czerpiącą wciąż z doświadczeń przeszłości i zamkniętą wokół ideałów feudalnych, z drugiej zaś pragnie osiągnąć najwyższą pozycję w państwie i wyznaczać nowe zwory dla społeczeństwa polskiego, co jej się po części udaje. Część kupców, w Lalce przedstawionych na podstawie Wokulskiego, stara się za wszelką cenę dorównać arystokratom, kupując wystawne powozy, konie wyścigowe czy starając się o nobilitację. W rzeczywistości jednak arystokracja nie jest godna naśladowania. Jest to grupa leniwych, zadufanych w sobie bogaczy, którzy trwonią czas i pieniądze, nie troszcząc się o dobro kraju i jego obywateli.

Mieszczaństwo niemieckie (Minclowie)

Jak na dobrych mieszczan przystało, Minclowie zarabiają na życie uczciwą pracą. Nie unikają swoich obowiązków, wypełniają je rzetelnie, czym zasługują na szacunek sąsiadów i społeczeństwa.

Mieszczaństwo żydowskie (Szlangbaumowie, Szuman)

Żydzi zostali scharakteryzowani jako pracowity i oszczędny naród, który jednak nie jest pozbawiony wad. Do największych minusów tej warstwy społecznej należą chciwość i zdobywanie majątku za wszelką cenę. Część z nich postanowiła przełamać społeczne konwenanse i na stałe zasymilować się z narodem polskim. Szuman czy Szlangbaum zrezygnowali z kultywowania ortodoksyjnych zwyczajów Żydowskich, ponieważ środowisko polskie bardziej im odpowiadało. Powoli przechodzili na chrześcijaństwo, walczyli też w polskich powstaniach narodowych. Polacy jednak nigdy nie zaczęli ich traktować jako swoich rodaków.

Mieszczaństwo polskie (Szprot, Węgrowicz, Deklewski)

Polacy to chyba najmniej zaradni mieszczanie, jakich widziała nasza ojczysta ziemia. Nie mają sił, by gromadzić majątek, pozbawieni są niemieckiego zapału i sprytu żydowskiego. Zazdroszczą tym, którym się udaje, ale nie robią nic, by poprawić swoją sytuację.

Pospólstwo (furman Wysocki, "Magdalenka", Węgiełek, mieszkańcy Powiśla)

Powiśle to dzielnica, która jest ośrodkiem biedy i nędzy polskiego społeczeństwa. Brud i niegodne warunki życia towarzyszą na co dzień jego mieszkańcom. Wokulski, spacerując w tamtych okolicach, zauważa jednak, że nędza nie zabiła w ludziach poczucia godności i uczciwości. Wielu arystokratów czy mieszczan mogłoby uczyć się pokory i skromność choćby od furmana Wysockiego.

  1. Według jakich kryteriów wartościowani są bohaterowie powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej?

Bohaterowie powieści Elizy Orzeszkowej scharakteryzowani są według ich stosunku do pracy. Ta najważniejsza sfera działalności ludzkiej stała się kryterium, według którego oceniane są poszczególne postaci.

Justyna Orzelska - Jest to postać, która przeżywa na kartach powieści swoistą przemianę. Justyna otrzymała staranne wychowanie u pani Andrzejowej i nie dopuszczała do siebie myśli o jakiejkolwiek pracy. Z czasem jednak zmienił się jej stosunek do codziennych obowiązków i poświęciła się pracy z całym oddaniem, na jakie było ją stać.

Benedykt Korczyński - Pracę na roli utożsamia z aktem heroicznego patriotyzmu. Zamiast walczyć w powstaniach i na wojnach, woli uprawiać polską ziemię i czerpać z niej plony.

Marta Korczyńska - Jako młoda panienka odrzuciła zaloty Anzelma Bohatyrowicza, ponieważ obawiała się, że spadnie na nią zbyt wiele obowiązków. Później jednak całe swe życie poświęcił pracy.

Witold Korczyński - Ten młody bohater uczy się i studiuje, ponieważ chce osiąść na gospodarstwie w Korczynie. Pracę na roli uważa za swój patriotyczny obowiązek, ale pragnie również przeprowadzić reformy, by udoskonalić polskie rolnictwo.

Jan i Anzelm Bohatyrowicze - Praca służy im nie tylko do zapewnienia sobie i swoim bliskim godnych warunków życia, ale stanowi zasadniczy sens egzystencji.

Wszystkie wymienione wyżej postacie czerpią zadowolenie z pracy i oddają się jej całkowicie. Są zarazem zarysowane w pozytywnym świetle, wzbudzają naszą sympatię.

Emilia Korczyńska - Nieszczęśliwa hipochondryczka, która unika pracy jak ognia i nie wzbudza sympatii.

Różyc - Praca dla dobra kraju nie jest jego przeznaczeniem. Wiele podróżuje i nie dba o rodzinny majątek.

Zygmunt Korczyński - Malarz, którego natchnieniem jest Paryż. Nie mogąc tam wrócić, traci sens życia.

Te postacie są z kolei godne pożałowania. Nie pracują, ale nie potrafią znaleźć sobie nic innego do robienia i przez to popadają w melancholię i są nieszczęśliwe. Zdecydowanie nie wzbudzają naszej sympatii.

  1. Lalka Bolesława Prusa jako powieść realistyczna.

Panoramiczność - przedstawienie losów przedstawicieli wielu warstw społecznych.

Wielowątkowość - historie Wokulskiego, Rzeckiego i Ochockiego; losy Stawskiej; sprawa z kradzieżą lalki

Rola przeszłości - przeszłość wpływa na zdarzenia, jakie rozgrywają się w czasie teraźniejszym, np. kontakt Wokulskiego z Suzinem wpływa na jego późniejsze decyzje i poglądy

Złożoność akcji - wątki fabularne nawzajem się mieszają i przenikają, odzwierciedlając złożoność realnego życia, np. kontakt Wokulskiego z prezesową Zasławską, która była zakochana w jego stryju

Przypadek - rządzi on często losami postaci, np. wizyta Wokulskiego w Paryżu, gdzie spotyka Geista

Dwóch narratorów - 3-osobowy: inaczej odautorski, relacjonuje wydarzenia z punktu widzenia autora lub postaci, pozostaje obiektywny, jest wszechwiedzący; 1-osobowy: inaczej "narracja pamiętnikarska", w rozdziałach zatytułowanych Pamiętnik starego subiekta, zawiera retrospekcje, ale nie ułożone chronologicznie (Wiosna Ludów, losy Minclów, losy rodziny Rzeckiego), jest subiektywny, ocenia postaci i zdarzenia; dwóch narratorów sprawia, że świat przedstawiony jest bardziej skomplikowany i niejednoznaczny, a odbiorca może sam zdecydować, jaki punkt widzenia przyjąć

  1. Lalka Bolesława Prusa to historia trzech pokoleń. Ustosunkuj się do tego stwierdzenia.

Sam Bolesław Prus charakteryzował swoją powieść jako: "dzieje trzech pokoleń idealistów polskich na tle społecznego rozkładu". Początkowo Lalka miała nosić tytuł właśnie Trzy pokolenia, jednak autor zrezygnował z tego pomysłu, ponieważ twierdził, że za bardzo trąci on dydaktyzmem. Motyw procesu o lalkę został wprowadzony do powieści na podstawie rzeczywistych wydarzeń. Prus dowiedział się o procesie, jaki miał miejsce w śląskim Brnie, gdzie pewna kobieta oskarżała swoją sąsiadkę i jej córeczkę o kradzież zabawki. Oskarżona była, podobnie jak w powieści, młodą wdową, a proces zakończył się jej uniewinnieniem. Wydarzenie to wywarło na autorze tak silny wpływ, że postanowił uwiecznić je na kartach powieści, co więcej, całemu dziełu nadal tytuł Lalka.

Wróćmy jednak do trzech idealistów. Wszyscy oni żyją w XIX-wiecznej Warszawie, która zmaga się z problemami wewnętrznymi i represjami ze strony zaborców. Sytuacja bynajmniej nie sprzyja rozwijaniu swoich talentów i zainteresowań. Idealiści jednak za wszelką cenę starają się wprowadzić wyznawane idee w życie i poświęcają się temu całkowicie. Takie zaangażowanie sprawia, że rezygnują z codziennych rozrywek i kontaktów towarzyskich, zamykają się w sobie i pozostają w służbie swoich idei.

Pierwszy z idealistów, Ignacy Rzecki, poświęcił się sprawom polityki. Jest on zarazem przedstawicielem najstarszego pokolenia zaprezentowanego w Lalce. Swoje cele i przemyślenia zapisuje w tak zwanych Pamiętnikach starego subiekta, które co jakiś czas pojawiają się na kartach powieści. Jako młody człowiek brał on udział w licznych walkach, między innymi we Wiośnie Ludów i powstaniu styczniowym. Jego ideałem jest Napoleon, w którego Rzecki wierzy bezkrytycznie. Cały czas ma nadzieję, że dynastia napoleońska odrodzi się i pomoże Polsce w odzyskaniu dawnej świetności i niepodległości.

Ideały Rzeckiego są piękne, jednak pozbawione jakiegokolwiek rzeczywistego podparcia. Sytuacja polityczna Polski i Francji nie zapowiada powrotu Napoleona, ani nawet szybkiego wyzwolenia. Właśnie szara rzeczywistość jest przyczyną tego, że realiści traktują, żyjącego w świecie romantycznych aspiracji, Rzeckiego z przymrużeniem oka. Rzecki zmarł nie pozostawiając po sobie żadnego kontynuatora wyznawanych idei. Romantyczne pokolenie walczących patriotów wraz z nim odeszło w zapomnienie na długie lata.

Inni idealiści to: Stanisław Wokulski, idealista miłości, który waha się między romantycznymi ideałami czystej miłości a potrzebą pracy na rzecz kraju, a także Julian Ochocki, idealista nauki, twardo stąpający po ziemi i doskonale odnajdujący się w kręgu pozytywistycznych ideałów i rewolucji naukowej i przemysłowej.

  1. Jakie cechy przeważają w osobowości Stanisława Wokulskiego, bohatera Lalki Bolesława Prusa? Czy był on bardziej romantykiem czy pozytywistą?

Romantyczne cechy Wokulskiego:

  • Walka zbrojna w powstaniu styczniowym zakończona zsyłką na Sybir. Patriotyzm i chęć poświęcenia się dla ojczyzny są dla niego priorytetami, za które nie waha się oddać życia.
  • Trudna miłość do Izabeli Łęckiej. Przeszkodą do szczęścia stały się społeczne konwenanse, w myśl których kupiec nie powinien zadawać się z bogatą arystokratką.
  • Próba samobójcza z powodu nieudanej miłości. Wokulskiemu nie udaje się uciec od świata, uratowany musi spróbować znów znaleźć sobie w nim miejsce.
  • Tajemnicze zakończenie losów Wokulskiego. Do końca nie wiadomo, czy zginął on pod gruzami zamku, czy też wyjechał, by ułożyć sobie życie na nowo.
  • Idealizowanie ukochanej. Wokulski czytywał poezję Mickiewicza i za jego przykładem porównywał Izabelę do aniołów o nieskazitelnej urodzie i czystym sercu.
  • Samotność i wyobcowanie.

Pozytywistyczne cechy Wokulskiego:

  • Szacunek dla nauki. Jako młody chłopiec nie miał on wielu możliwości zdobywania wiedzy, jednak cały czas dążył do pogłębiania swoich zdolności.
  • Zdobycie bogactwa. Dzięki ciężkiej pracy i przedsiębiorczości udało mu się wyjść z nizin społecznych i osiągnąć status człowieka zamożnego.
  • Działalność filantropijna. Wokulski był wrażliwy na biedę i krzywdę najuboższych. Zawsze starał się pomagać potrzebującym, szczególnie zainteresował się ludźmi żyjącymi w dzielnicy Powiśle.
  • Utylitaryzm. Wszelkie swoje działania motywował służbą na rzecz kraju i społeczeństwa.
  • Kult wiedzy. Nie lekceważył najnowszych wynalazków, jak choćby metalu, który był lżejszy od powietrza, ponieważ wierzył w ich użyteczność. Nauką interesował się już na zesłaniu w Syberii, potem w Paryżu u Geista i najprawdopodobniej poświęcił jej ostatnie lata swojego życia. Wiedział, że warunkiem poprawy warunków życia niższych warstw społecznych jest przeprowadzenie gruntownych zmian, ale nie cofał się przed doraźna pomocą. Efekty jego dobroci poznali między innymi: Wysocki, Węgiełek czy prostytutka zwana "Magdalenką". Pomagał on nie tylko jednostkom, ale i całemu krajowi. Taki bowiem cel przyświecał jego działalności związanej z założeniem spółki, której celem miał być handel ze Wschodem.