POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE: za "wolność, całość, niepodległość".

Sytuacja, w której doszło do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej:

Tak mocno okrojone państwo polskie jakie pozostawiono po II rozbiorze budziło duży niepokój w Petersburgu, jednocześnie też wpływowe siły na carskim dworze chciały kosztem kolejnego rozbioru zrealizować własne zamierzenia. Chęć dokonania następnego rozbioru motywowano tym, że po co utrzymywać takie resztki Polski, które trzeba by bronić przed Prusami i Austrią. Grupa zwolenników Zubowa chciała nawet sprowokować Polaków do wystąpienia zbrojnego, które następnie łatwo się stłumi, a w konsekwencji zlikwiduje się państwo polskie. Korzystając z rozbiorowej okazji będzie można zasłużonych wynagrodzić majątkami. W tamtym okresie na petersburskim dworze ścierały się ze sobą dwie orientacje:

  1. pierwsza - reprezentowana przez Ambasadora Siewiersa - należy utrzymać Polskę jedynie jako państewko buforowe, aby następne rozbiory nie przyczyniły się do wzmocnienia Austrii i Prus.
  2. druga - zwolennicy Zubowa - Polskę należy zlikwidować, gdyż będzie ciągłym źródłem konfliktów z pozostałymi zaborcami.

Początkowo przeważała pierwsza grupa. Siewiers głosił, że jeżeli Polacy staną się posłuszni Rosji to ona zagwarantuje im nienaruszalność posiadanych dotychczas granic. Misja ambasadora Siewiersa dobiegła końca w grudniu 1793 a na jego miejsce przybył ambasador Otto Jgelstrom. Człowiek ten doskonale pasował do planów Zubowa, podczas jego rządów szerzyły się aresztowania, rabunki, gwałty, rozbudował on system policyjny, nie liczył się z królem. Na skutek poniesionych w wojnie z Francją klęsk Prusy i Austria zaproponowały przeprowadzenie następnego rozbioru Polski.

Jedynym teraz sojusznikiem Polski mogła stać się rewolucyjna Francja. Udał się tam Tadeusz Kościuszko, jednak nie doczekał się jakiejkolwiek obietnicy wsparcia polskiej sprawy. W Warszawie wówczas powstało Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji.

Celem tego towarzystwa było odzyskanie całkowitej niepodległości oraz niektórych przynajmniej utraconych terytoriów. W Towarzystwie pojawiła się prawica i lewica:

  1. prawica - wchodziły w jej skład osoby przywiązani do tradycji, przeciwnicy rewolucji, opowiadający się za porozumieniem z Rosją (oferując nawet koronę polską wnukowi carycy Katarzyny -Konstantemu), mieli w planach insurekcję ale skierowaną na Prusy, dążyli do przywrócenia Konstytucji 3 Maja, na przyszłego wodza powstania wskazywali Józefa Poniatowskiego.
  2. lewica - ta część zapatrzona była we francuskie wzorce rewolucji, dążyła do rozprawienia się z Targowiczanami, sprawcami II rozbioru wraz z królem na czele, zamierzali zabrać bogatym połowę majątku i przeznaczyć na publiczne cele, zmusić następnie wszystkich do uczestnictwa w powstaniu, jako przywódcę widzieli Hugo Kołłątaja lub gen. Józefa Zajączka, w skład lewicy wchodziła głównie młodzież.

Realizacja powstania i programu :

W grudniu 1793 roku Tadeusz Kościuszko przebywając w województwie krakowskim stwierdził, że jakiekolwiek militarne działania nie mają najmniejszych szans. Prawica chciała poczekać, natomiast lewica chciała walczyć już. W rezultacie powstanie wybuchło zupełnie nie planowane 12.03.1794. Brygadier Antoni Madaliński obawiając się redukcji swojego oddziału kawalerii ruszył z wojskiem z Ostrołęki w kierunku Krakowa. Ten fakt przyśpieszył wybuch. Ponieważ rosyjskie oddziały musiały wyjść z Krakowa aby rozprawić się ze zbuntowanym Madelińskim, do tego miasta przybył Kościuszko i 24.03.1794 na Rynku ogłosił akt powstania. Przejął też władzę Naczelnika sił zbrojnych.

24.03.1794 Kościuszko na Rynku złożył uroczystą przysięgę i ogłosił:

  1. utworzenie Rady Najwyższej Narodowej jako powstańczego rządu
  2. stworzenie sądów kryminalnych w celu sądzenia zdrajców
  3. wzywał do broni wszystkich mężczyzn od 18 - 28 roku życia
  4. odwoływał się także do chłopów - próbował bój o niepodległość państwa złączyć z reformami społecznymi, które dawałyby chłopstwu poczucie obywatelstwa

W dniu 4.04.1794 miała miejsce sławna bitwa pod Racławicami.

Wszystkie toczone walki militarne nie miały większego znaczenia, ale przede wszystkim liczył się rozgłos propagandowy. Bardzo wiele zależało teraz od tego w jaki sposób zachowa się Warszawa. Z początkiem kwietnia do Warszawy przybył Tomasz Maruszewski - zajął się odbudową spiskowej organizacji, naczelnym organem miała być Rada Cywilna. 17.04 zaczęło się w Warszawie powstanie. Potyczki trwały dwa dni, zakończyły się jednak zwycięstwem powstańców. Pomimo to, iż powstaniem kierowały osoby o lewicowych poglądach, prezydentem Warszawy minowano Ignacego Wysogotę Zakrzewskiego. Nie wywodził się on z lewicy, ale darzony był dużą popularnością. Tymczasem, niespodziewanie Zakrzewski pozbył się lewicy, czyli rewolucyjnego związku.

Ludzie powiązani z Zakrzewskim zostali wprowadzeni do prowizorycznego rządu tzw. Rady Zastępczej Tymczasowej.

Równocześnie powstanie wybuchło na Litwie i Żmudzi - 22-23.04.1794r. W Wilnie przywódcą powstania został Jakub Jasiński. W tym samym czasie w Warszawie lewicowi działacze podburzyli tłum. W dniach 8-9.05. odbyły się liczne demonstracje przed Ratuszem, podczas których domagano się dla zdrajców i Targowiczan kary śmierci. 7.05.1794r. w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko wydał uniwersał:

  1. nadanie chłopom wolności osobistej
  2. zniesienie władzy sądowej panów nad chłopami
  3. zmniejszenie pańszczyzny
  4. zawieszenie pańszczyzny chłopom, uczestnikom powstania

28.05.1794r. do Warszawy przybyli Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Kościuszko powołał Radę Najwyższą Narodową w miejsce Rady Zastępczej. Zaczęło się pojawiać niezadowolenie wśród społeczeństwa, spowodowane głównie wzrostem cen żywności. Doszły do tego militarne klęski na polach bitew:

6.06. - klęska polskich wojsk pod Szczekocinami

8.06. - kolejna klęska Polaków pod Chełmem

16.06. - pruskie wojska zajęły Kraków, co staje się poważnym zagrożeniem dla Warszawy

Dochodzi do powszechnych wybuchów niezadowolenia. 28.06.1794r. ustawiono szubienice, lud wdarł się do więzień, kilku Targowiczan zostało powieszonych. Kościuszko surowo zareagował na te wystąpienia, jednak podejrzewał w tym pruską prowokację.

21.07. - utworzony został wojskowy sąd kryminalny - miał on sądzić zdrajców, był w większości opanowany przez lewicę.

13.07. - rozpoczęło się oblężenie stolicy trwające aż do początku listopada. Gdy nastąpił przełom w turecko - rosyjskiej wojnie na polski front śpieszyła nowa rosyjska armia gen. Suworow. Wilno zostało zdobyte. Prusacy zaniechali oblężenia powstańców, a gen. Jan Henryk Dąbrowski goniąc ich dotarł do Bydgoszczy. Armia Suworowa nadciągała ze wschodu, w Polsce zaś stacjonowały wojska gen. Iwana Fersena. Kościuszko nie chcąc dopuścić do ich połączenia pod Maciejowicami, 10.10. zdecydował się na bitwę z Fersenem. Zakończył się ona druzgocącą klęską. Kraj był już bardzo wyczerpany. Nowym Naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki. Król pozostający dotąd w cieniu nakłaniał powstańców do rozmów z Rosją. 04.11. Suworow przeprowadził szturm dzielnicy Warszawy, Pragi. Jego wojska dokonały makabrycznej rzezi Pragi. Warszawa skapitulowała 16.11. Armia polska została rozproszona pod Radoszycami.

Rezultaty powstania:

Udało się zmobilizować 50 tysięczną regularną armię oraz 55 tysięcy pospolitego ruszenia. Doskwierał brak odpowiedniej kadry dowódczej. Powstańcza polityka opierała się w dużej mierze na założeniach nierealnych. Oferta jaką wystosowano w stosunku do chłopstwa była nieprzekonywująca. Najbardziej na powstaniu kościuszkowskim skorzystała Francja - gdyż zmusiło ono Prusy do wycofania się z walk na zachodzie a następnie zawarcia pokoju w 1795r. z rewolucyjną Francją.