Sytuacja w Europie przed wybuchem wojny trzydziestoletniej

W latach 1618-1648 na kontynencie europejskim toczył się konflikt militarny nazywany wojną trzydziestoletnią.

Duża doza odpowiedzialności za wywołanie wojny spoczywała na barkach habsburskich. Tak bowiem oto, sposobowi prowadzonej przez nich polityki sprzeciwiali się niemieccy książęta protestanccy. Ich opór był tym silniejszy, że katolicka dynastia habsburska od lat łamała oraz niedopełniała postanowień augsburskich. Nie mogąc tolerować takiego postępowania, protestanccy książęta z Palatynatu, Brandenburgii, Wirtembergii, Badenii oraz Ansbachu, utworzyli w roku 1608 tzw. Unię Ewangelicką.

Utworzenie Unii Ewangelickiej, wychodziło naprzeciw interesom ich zachodniego sąsiada, a konkretnie Francji, która też w trybie wręcz natychmiastowym, udzieliła swego wsparcia niemieckim książętom.

Wkrótce do grona zwolenników Unii dołączyły także Dania oraz Szwecja. Intencją Danii było dążenie do umocnienia swojej pozycji w północnej części państwa niemieckiego. Szwedzi nie kryli zaś, że zamierzają konsekwentnie oraz uparcie realizować swój plan opanowywania wybrzeży Morza Bałtyckiego.

Oczywiście na fakt, iż część Europy (zwłaszcza ta protestancka) organizuje się przeciwko katolikom, nie zamierzali pozostać obojętni sami Habsburgowie. I tak, na fali polityki międzynarodowej oraz religijnej, przyczynili się oni do utworzenia opozycyjnego w stosunku do Unii bloku, nazywanego Ligą Katolicką (względnie Ligą Świętą).

Równie szybko jak Francja poparła protestantów niemieckich zgromadzonych w Unii, tak Hiszpania opowiedziała się po stronie katolickiej Ligi. Nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, że polityka realizowana przez austriacki dom panujący, bliska była rządom sprawowanym przez monarchów hiszpańskich. I tak jak Habsburgowie, tak i Hiszpanie, nie godzili się na prymat herezji oraz skrupulatnie zwalczali wszelkie odstępstwa od katolicyzmu. Oczywiście poza przesłankami ideologicznymi, Hiszpanie mieli także wielkie zakusy na rządy w Niderlandach. Tak więc ostatecznie poparli oni obóz katolicki.

Główną przyczyną wybuchu wojny trzydziestoletniej, były wydarzenia praskie. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z nastaniem pokoju augsburskiego (1525 rok) wolnością wyznaniową nie cieszyły się takie państwa Europy Środkowej, jak Czechy i Węgry. Tak Czesi, jak i Węgrzy niejednokrotnie postulowali zmianę krzywdzącego ich interesy prawa, niestety bezskutecznie.

W roku 1618 doszło w Pradze do niezwykle przykrego incydentu. Tak bowiem oto, na skutek awantury zaistniałej pomiędzy czeskimi protestantami, a reprezentantami cesarza, opozycjoniści wyrzucili przez okno zamku na Hradczanach habsburskich namiestników. Wydarzenie to określane jest mianem defenestracji praskiej, i uchodzi za początek mającej się toczyć przez kolejne 30 lat, wojny. Zbulwersowani protestanci czescy nie mogąc liczyć na spełnienie przez austriackiego cesarza ich roszczeń religijno-wyznaniowych, zwołali antykatolicką rebelię, przyczyniając się do ostatecznego rozpoczęcia wieloletniego konfliktu.

Przebieg wojny 1618-1648

W ciągu trwającej trzydzieści lat wojny, wyróżnia się cztery kolejne jej etapy. I tak, w latach 1618-1623 miał miejsce w Europie etap czeski wojny, w latach 1625-1629 etap duński, w latach 1630-1635 etap szwedzki, a w latach 1635-1648 etap francuski wojny.

Etap czeski wojny trzydziestoletniej

Wraz ze śmiercią cesarza Macieja na tron wstąpił Ferdynand Habsburg. Był on gorącym przeciwnikiem nurtu protestanckiego, oraz zagorzałym, można by nawet powiedzieć fanatycznym, katolikiem. Nic więc dziwnego, że koncepcja objęcia przez niego także i czeskiego tronu, nie przypadła do gustu tamtejszym opozycjonistom. W krótkim czasie doprowadzili więc oni do detronizacji Ferdynanda, i osadzili na tronie Czech palatyna reńskiego Fryderyka. Jednocześnie na mocy układu czesko-węgierskiego, powstanie przeciw Habsburgom na Węgrzech wszczął książę siedmiogrodzki, Bethlen Gabor. Bethlen wyprawił się także przeciwko Austriakom na Wiedeń. Był już nawet bliski zwycięstwa, niemniej jednak w chwili próby, polscy lisowczycy odebrali mu szansę odniesienia triumfu na katolickim przeciwnikiem.

Czarne chmury zbierały się nad Czechami. I tak uzyskawszy wsparcie ze strony państw Ligi Katolickiej, cesarz Ferdynand II, doprowadził do bitwy z protestanckimi przeciwnikami, bitwy, która rozegrała się w pobliżu Białej Góry, w niedalekiej odległości od Pragi (listopad 1620 rok). Czesi przegrali starcie z kretesem. Z pola walki, ucieczką ratował się palatyn Fryderyk. Na Czechów zaś spadły dotkliwe represje. Konfiskowano majątki uczestników powstania, wielu obywateli czeskich (sympatyków nurtu protestanckiego) Austriacy pozbawili życia, wygnali lub zmusili do przymusowej emigracji. W ramach powojennych szykan, Habsburgowie podważyli znaczenie czeskiego stanu szlacheckiego.

Wygrana z Czechami otwierała etap wielkich zwycięstw austriackich w wojnie trzydziestoletniej. Wkrótce habsburscy katolicy weszli w posiadanie palatynatu.

Niemniej jednak, przeciwnicy katolików protestanci, nie zamierzali składać broni. Wyrazem ich dialogu oraz chęci stawienia czoła panoszącemu się w Europie domu austriackiemu, było zawarte w roku 1625 porozumienie, porozumienie Danii, Holandii oraz Anglii.

Duński etap wojny

Kolejny etap wojny trzydziestoletniej rozpoczął wkroczeniem na ziemie niemieckie, monarcha duński, Chrystian IV. Był rok 1625. Niestety, niemal natychmiast wojska duńskie doświadczyły dwóch wielkich porażek, zadanych im przez armię katolickich Habsburgów. Pierwsza z klęsk przydarzyła się Duńczykom w kwietniu roku 1626 pod Dessau, druga zaś w sierpniu roku 1626 pod Lutter am Barenberge. Królowi duńskiemu nie pozostało więc nic innego jak paktowanie z Ferdynandem II. W roku 1629 strony podpisały traktat pokojowy. Na jego mocy Duńczycy odzyskali wszystkie posiadłości jakie utracili w trakcie trwania wojny, obiecując jednocześnie, że nie będą prowadzili polityki skierowanej przeciwko interesom cesarstwa.

Szwedzki etap wojny

Kolejni do starcia z Habsburgami oraz ich sojusznikami stanęli Szwedzi. Z nastaniem roku 1630, armia szwedzka dowodzona przez króla Gustawa Adolfa, wyruszyła z Pomorza Zachodniego na podbój Niemiec. W roku 1631, w starciu pod Breitenfeld Szwedzi pokonali swych przeciwników Austriaków. Podobny sukces był ich udziałem w roku 1632, kiedy to triumfowali pod Rein nad rzeką Lech. W rękach szwedzkich znalazły się takie posiadłości niemieckie jak Nadrenia, Czechy czy Bawaria.

Pomimo poparcia książąt protestanckich, kres szwedzkich zwycięstw zbliżał się wielkimi krokami. W roku 1632 pomimo wygranej przez Szwedów bitwy pod Lutzen, na polu walki poległ nie tylko wielki monarcha, ale nade wszystko nieprzeciętny wódz, Gustaw Adolf. Dwa lata później (1634 rok) Szwedzi przegrali z Austriakami starcie pod Nordlingen. Wkrótce pakt współpracy skierowany przeciwko Szwedom, zawarli cesarz Ferdynand II oraz elektor saski Jan Jerzy.

Francuski etap wojny

Po chwilowej niemocy państwa szwedzkiego w wojnie trzydziestoletniej, spowodowanej śmiercią Gustawa Adolfa, jego armia zdołała się zreorganizować, odnosząc kolejne, nowe sukcesy w starciu z Habsburgami i ich katolickim obozem. Szwedzi weszli więc w posiadanie takich obszarów niemieckich jak: Śląsk, Czechy czy Morawy, zaś z nastaniem roku 1642 pokonali austriackiego przeciwnika w II bitwie pod Breitenfeld.

Wkrótce do wojny trzydziestoletniej przystąpiła Francja, jak również (ponownie) Dania. Niestety, i tym razem Duńczykom nie udało się odnieść nad przeciwnikiem spektakularnego sukcesu. Wręcz przeciwnie. Przegrani i poskromieni przez Habsburgów Duńczycy wycofali się z konfliktu, tym razem tracąc szereg rodzimych posiadłości.

W roku 1645, po zwycięstwach nad katolikami, odniesionymi w bitwach pod Magdeburgiem oraz Jankowicami, Szwedzi połączyli się z wojskami francuskimi (1646 rok). W roku 1647 po wkroczeniu do Bawarii, tworzące koalicję Szwecja oraz Francja, wymusiły na nowym cesarzu Maksymilianie I, zawarcie sojuszu (w Ulm). Z kolei rok później (1648), armia francuska pokonała wojska hiszpańskie operujące na ziemiach niderlandzkich.

Pokój Westfalski (1648 rok)

Etap francuski zakończył trwającą trzydzieści lat wojnę w Europie. Zwaśnionym stronom nie pozostało nic innego jak przystąpić do negocjacji pokojowych. Rozmowy w sprawie przyszłego pokoju prowadzono w miejscowościach Munster oraz Osnabruck. Reprezentanci wszystkich państw Starego Kontynentu, za wyjątkiem Anglii, Rosji, Rzeczpospolitej oraz Turcji, obradowali tam pod przewodnictwem nuncjusza papieskiego, niejakiego Fabio Chigi, późniejszego papieża Aleksandra VII.

W dniu 24 października 1648 roku porozumieli się ze sobą w Munster, przedstawiciele cesarstwa oraz Francji. W konsekwencji podpisanego traktatu pokojowego, Francja przejmowała kontrolę nad 3 biskupstwami, kilkoma posiadłościami habsburskimi w Alzacji, 10 miastami niemieckimi oraz 1 włoskim.

Układ pokojowy podpisany przez Szwecję oraz Habsburgów w Osnabruck stanowił:

  • o podziale Pomorza Zachodniego, a konkretnie o uzyskaniu przez Szwecję praw do ujścia rzeki Odry, do Szczecina, oraz do 3 wysp (tj. Wolin, Uznam oraz Rugii)
  • o sekularyzacji biskupstwa Bremen oraz Werden
  • o sekularyzacji portu w Wisman
  • o wprowadzeniu faktycznej niezależności książąt niemieckich od cesarza
  • o zniesieniu zasady czyj kraj tego religia
  • o ustanowieniu wolności wyznania (pod warunkiem wypełniania wszystkich obowiązków na rzecz władzy państwowej)
  • wolność wyznania miała obejmować tylko takie religie jak: katolicyzm, kalwinizm oraz luteranizm, innych wyznań w ogóle nie akceptowano

Konsekwencje wojny trzydziestoletniej

Skutki wojny trzydziestoletniej były katastrofalne. Odczuły je wszystkie państwa uczestniczące w sporze.

W samych Niemczech nastąpił upadek rzemiosła, handlu, kultury oraz oświaty. Z olbrzymimi problemami borykało się także rolnictwo. W toku wojny śmierć poniosło wielu, nierzadko niewinnych ludzi. Część zginęła w toku działań oraz operacji wojennych, część na skutek głodu, chorób czy wszelkiego rodzaju epidemii.

Konflikt lat 1618-1648 utrwalił istniejący od lat podział państwa niemieckiego. Pomimo utrzymania zwierzchniej władzy cesarza nad poszczególnymi niemieckimi landami, znaczenie polityczne ich książąt wzrosło. Podobnie jak wzrósł stopień ich niezależności oraz autonomii.

Wojna trzydziestoletnia przeorganizowała dotychczasowy ład, porządek oraz układ sił w Europie.