Dotkliwe skutki położenia Polski w newralgicznym miejscu Europy, czyli w sąsiedztwie potężnych mocarstw, były dobrze widoczne w XX w., gdy dochodziło do wielu konfliktów. Jednak w odróżnieniu od wcześniejszych wieków Polska byłą osłabionym państwem W opisywanym tu XVII w., a zwłaszcza na początku, sytuacja była diametralnie inna, gdyż to właśnie Polskę zaliczano jako mocarstwo, a rządzący nią monarchowie starali się jak najlepiej wykorzystać tę sytuację by poszerzyć swoje wpływy. Jednym z przedmiotów sporu był Bałtyk, ponieważ z handlu morskiego czerpano olbrzymie zyski. Zresztą bycie w posiadaniu strategicznych szlaków państwowych, świadczyło również o potędze danego państwa. Na początku XVII w. żadna z potęg europejskich nie dysponowała flotą, która umożliwiłaby przejęcie kontroli nad całym morzem. Dlatego też celem m.in. Rosji, Polski i Szwecji było wówczas przejęcie wpływów w ważnych portach i zapanowanie nad wybrzeżami.

Król Polski Zygmunt III Waza dążył do zdobycia tronu szwedzkiego, który przedkładał nawet nad tronem polskim. Zygmunt III objął koronę szwedzką po śmierci ojca, co doprowadziło do zawiązania się unii personalnej między krajami. Szwedzi początkowo byli zadowoleni z unii, ponieważ dzięki niej obserwowano wzrost wpływów z obrotu handlowego. Unia zapewniała także wzrost zabezpieczenia przed Rosją. Niestety wymagania Polaków okazały się zbyt duże i doszło do konfliktu w związku z nasilającymi się roszczeniami Polaków odnośnie północnej Estonii. W celu obrony swojej pozycji, Zygmunt III wyjechał do Szwecji, ale nie udało mu się utrzymać tronu. Spór z Karolem Sudermańskim przekształcił się szybko w wojnę. Wojska szwedzkie odniosły jednak wiele strat w Inflantach. W 1611r. został zawarty rozejm, gdyż obie strony zwróciły swoją uwagę na wschód ku Rosji.

Wojny prowadzone przez Polskę w XVII w. z Rosją i Szwecją miały podobne skutki, chociaż były też różnice, które najlepiej są widoczne w kwestiach politycznych.

Polska nie byłą bezpośrednim uczestnikiem wojny trzydziestoletniej, ale jej rola nie była bez znaczenia. Przeciwko Rzeczpospolitej król szwedzki Gustaw Adolf rozpoczął nawet dyplomatyczne działania, które miały ją osłabić.

Rozgrywające się na terenie Rosji walki miały na celu zapobieżenie utworzeniu się drugiego frontu w Niemczech, co pogorszyłoby znacznie sytuację Szwedów, zmniejszając tym samym ich szansę na zwycięstwo. Gdy wybuchła wojna trzydziestoletnia, królem Polski był Zygmunt III Waza, który popierał Habsburgów. Do skutków wywołanych wojną trzydziestoletnią można zaliczyć powstanie przymierza rosyjsko-szwedzkie, które zaowocowało następnie wojną polsko-rosyjską. W planach Zygmunta III Wazy ważne miejsce zajmuje jego polityka wobec Rosji. Monarcha planował jej opanowanie, co następnie umożliwiłoby mu wkroczenie do Szwecji. Zamiary króla nie zostały jednak zrealizowane, co uratowało Rosję od wielkiego kryzysu u zarania XVII w.

Potop szwedzki w latach 1655-1660 zmienił układ sił na arenie międzynarodowej. Król Polski Jan Kazimierz zrezygnował ze swoich aspiracji do zdobycia korony szwedzkiej. Natomiast Prusy Książęce zostały zwolnione z lennej zależności, która od 1525r. wiązała ich z Polską.

Siedemnastowieczne wojny doprowadziły do utraty mocarskiej pozycji Rzeczpospolitej w Europie. Kolejne konflikty ze Szwecją, Rosją czy Turcją najbardziej dotknęły zwykłą ludność. Największe straty Polska odniosła pod względem terytorialnym , ponieważ straciła wiele obszarów. W 1634r. obszar Polski wynosił 990 tys. km kwadratowych, podczas gdy w 1667r. już tylko 733 tys. Potop szwedzki pociągnął za sobą wiele ofiar-populacja Polaków zmniejszyła się o 30% w przeciągu drugiej połowy XVII w. Główną przyczyną wzrostu śmiertelności były epidemie oraz prowadzone działania wojenne. Zmniejszenie się liczby ludności oraz spadek zapotrzebowania na polskie towary, doprowadziło do pogorszenia się sytuacji rolników. Aby zniwelować poniesione z tego tytułu straty, właściciele ziemscy zwiększyli pańszczyznę, co wzmogło niezadowolenie chłopów. Doszło do wielu powstań m.in. na Podhalu (1669-1672), na Podlasiu i Mazowszu. Na trudnej sytuacji drobnej szlachty, która nie mogła uporać się ze stratami poniesionymi w trakcie wojny, skorzystali głównie wielcy właściciele ziemscy.

Sytuacja w miastach również nie byłą korzystna. Doszło do spadku ludności, co spowodowało nawet upadek mniejszych miast, a w większych straty sięgające nawet 50% w Krakowie czy Warszawie. Wojny doprowadziły również do spadku obrotu handlowego, gdyż ludność nie miała pieniędzy na zbytnie wydatki oraz do osłabienia górnictwa.

W kraju rozpowszechniła się korupcja, a na sejmiki ziemskie nie mogły normalnie obradować, gdyż były często zrywane. Coraz większa pozycja wielkich rodów odbiła się na polityce wewnętrznej Polski. Doszło do decentralizacji władzy i osłabienia systemu skarbowego. Nie było pieniędzy na utrzymanie wojska, co pociągnęło za sobą spadek możliwości mobilizacyjnych.

Należy jednak zaznaczyć, że siedemnastowieczne wojny doprowadziły również do rozwinięcia polskiej armii.

Husarię zastąpiła kawaleria, która była tańsza w utrzymaniu i bardziej zwrotna od swojej poprzedniczki, a w piechocie wprowadzono nowe uzbrojenie. Za rządów Jana III Sobieskiego doszło do zreformowania armii i zmniejszenia jej liczebności. W XVII w. dużą sławą cieszyli się w Europie polscy wodzowie-Żółkiewski, Chodkiewicz, Czarnecki.

W omawianym okresie wśród szlachty bardzo popularny stał się mit, według którego Polska była przedmurzem i twierdzą chrześcijaństwa. Zmieniło się podejście Polaków do cudzoziemców, wzrósł poziom ksenofobii wśród społeczeństwa oraz doszło do zaostrzenia kontrreformacji, ponieważ główni wrogowie Polski byli muzułmanami

(Turcy), luteranami (Szwedzi) oraz wyznawcami prawosławia (Rosjanie).

Brak sukcesów militarnych spowodował, że Polacy zaczęli szukać winnych pośród swoich. To doprowadziło do wypędzenia z granic Polki arian w 1658r., a w 1668r. zakazano odejścia od religii panującego monarchy. Rzadko odbywały się również procesy, w których sądzono oskarżonych o czary.

W 1684r. została założona Liga Święta, w skład której weszła Polska, Wenecja, Austria, Rosja oraz papiestwo. Celem Jana III było wyparcie z Europy Turków oraz zajęcie przez Polski Mołdawii, by na jej tronie mógł zasiąść syn monarchy Jakub. Miało mu to ułatwić przyszłą elekcję w kraju. Niestety decyzje Jana III okazały się błędne, ponieważ Turcja ujawniła się jako groźny przeciwnik, którego trudno pokonać. Polska wplątała się więc w ciężką i długotrwała wojnę, której nie mogła sprostać zarówno pod względem militarnym jak i finansowym. Korzyści z takiego obrotu sprawy odnieśli głównie Rosjanie i Austriacy, który wkrótce mieli przyczynić się do rozpadu Rzeczpospolitej.

W porównaniu ze złotym wiekiem XVI, wiek VXII wypada niekorzystnie i słabo. Polska odniosła szereg porażek, zwłaszcza w polityce rosyjskiej w wyniku klęski w wojnie (1654-1667). Po najeździe szwedzkim mocarska pozycja Polski została znacząco osłabiona.

Traktaty zawarte w XVII w. przez Polskę:

Wojny polsko-szwedzkie:

  • 1611r.-rozejm kończący wojnę polsko-szwedzką, który postanawiał, że część północna Inflant pozostanie pod panowaniem Szwecji
  • 1629r.-rozejm w Starym Targu, na mocy którego Szwedom przyznano część Inflant na północ od Dźwiny, pruskie porty z wyłączeniem Gdańska, Królewca, Pucka i Lipawy oraz zgodę na pobieranie cła w wysokości 3,5% na handel morski w Gdańsku
  • 1635r.-rozejm w Sztumskiej Wsi, który został podpisany na 26 lat i stanowił odnowienie rozejmu z 1629r. Zgodnie z postanowieniami Szwedzi oddali Polsce Kurlandię i zagarniętą flotę oraz wycofali się z portów należących do Prus Królewskich. Zrezygnowali także z pobierania cła, ale zatrzymali sobie część Inflant
  • 1660r.-pokój w Oliwie, który został podpisany na zakończenie potopu szwedzkiego. Jan Kazimierz zrezygnował ze swoich pretensji do szwedzkiej korony, a w imieniu Polski oddał prawie cały Inflanty (zatrzymał tylko niewielką część z Rygą). Szwecja zobowiązała się do przestrzegania zasady wolności na Morzu Bałtyckim i przyrzekła oddać zagarnięte zbiory archiwalne i biblioteczne i zagwarantować tolerancję religijną protestantom mieszkającym w Prusach Królewskich. Dwa ostatnie postulaty nie zostały jednak spełnione.

Wojny polsko-rosyjskie:

  • 1582r.-rozejm zawarty na 10 lat w Jamie Zapolskim, który zakończył wojnę polsko-rosyjską. Zgodnie z jego założeniami Polsce przypadły Inflanty, ale bez Estonii i kilku wysp oraz Połock i Wieliż, w zamian oddała Wielkie Łuki. Rosjanie mieli również opuścić zajęte zamki.
  • 1619r.-rozejm w Dywilinie, na mocy którego Polsce przypadła w posiadanie ziemia smoleńska, siewierska i czernichowska
  • 1634.-pokój zawarty w Polanowie, który potwierdził decyzje zawarte podczas rozejmu w Dywilinie
  • 1667r.-rozejm w Andruszowie, zgodnie z którym Polska musiała oddać ziemię siewierską, smoleńską i czernichowską, a także część Ukrainy (obszar lewobrzeżny Dniepru i Kijów) i województwa witebskiego
  • 1886r.-pokój Grzymułtowskiego, który potwierdził obowiązywanie postanowień z Andruszowa, a ponadto zawierał zgodę na interwencję Rosji, gdy w Polsce będą miały miejsce prześladowania wyznawców prawosławia. Polska i Rosja zawarły także sojusz skierowany przeciwko Turcji

Królowie elekcyjni panujący w XVII wieku

Polscy królowie elekcyjni w XVII w.

  1. 1587-1632-Zygmunt III Waza
  2. 1632-1648-Władysław IV Waza
  3. 1648-1668-Jan Kazimierz (abdykacja)
  4. 1669-1673-Michał Korybut Wiśniowiecki
  5. 1674-1696-Jan III Sobieski
  6. 1697-1704-August II Mocny

Podsumowując, skutki wojen w XVII w. były bardzo różnorodne i znacząco odbiły się na sytuacji państwa. Kryzys dotknął systemu politycznego, ponieważ doszło do decentralizacji władzy. Coraz większe wpływy osiągała magnateria, praca sejmu była hamowana, gdyż dochodziło do częstego zrywania jego obrad. W 1652r. po raz pierwszy zostało użyte liberum veto. Ucierpiały folwarki, gdyż ze względu na zmniejszenie zapotrzebowania na rynku, spadło zapotrzebowanie na zboże i zmniejszyły się wpływy z jego sprzedaży. Doszło do wstrzymania rozwoju techniki produkcyjnej, kryzysu w armii i finansach publicznych. W rzeczpospolitej zmniejszyła się tolerancja religijna i wzrósł poziom ksenofobii wśród społeczeństwa.