1.Rzeczpospolita jako kraj tolerancji religijnej

Na ziemiach polskich nie dochodziło do konfliktów na tle religijnym. Ponadto szlachta na sejmie konwokacyjnym w Warszawie uchwaliła 28 stycznia 1573 roku tzw. Konfederację warszawską. Gwarantowała ona wolność wyznania religijnego.

2. Rzeczpospolita jako kraj szlachecki.

Klasą rządzącą była właśnie szlachta. Liczyła ona około 10 procent całej ludności Rzeczpospolitej. Nie była jednolita ani pod względem wyznania, ani pod względem narodowościowym. Ponadto posiadała liczne przywileje nadawane przez kolejnych władców. Stan szlachecki wykształcił się w XIV i XV wieku.

3. Kształtowanie się Rzeczpospolitej szlacheckiej

Już o okresie rozbicia dzielnicowego rozpoczął się okres zamykania się poszczególnych stanów. W XV wieku szlachta otrzymała niezwykle ważne przywileje. M.in. obowiązywała nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego. Równocześnie ograniczano prawa chłopów do opuszczania wsi (tzw. wychodźstwa ze wsi).

Ponadto nastąpił rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.

4. Sejm walny i sejmiki

Sejm walny składał się z trzech "stanów sejmujących": króla, senatu oraz izby poselskiej. Po 1569 roku (unia w Lublinie) w składzie sejmu walnego znaleźli się również posłowie pochodzący z Prus Królewskich oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wówczas w senacie znalazło się 140 osób, a izbę poselską tworzyło około 170 osób.

Senat - wykształcił się z dawnej Rady Królewskiej. Składał się z arcybiskupów i biskupów Kościoła rzymsko-katolickiego, wojewodów, kasztelanów oraz najwyższych urzędników państwa czyli ministrów (marszałek wielki, marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi wielki). Król nominował osoby do senatu. Pełniły one swoje funkcje dożywotnio. Ten skład senatu ustalony został w okresie panowania Zygmunta I.

Sejm (izba poselska) - składał się z posłów wybranych na sejmikach lokalnych. Do jego zadań należało m.in. ustalanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia, nadawanie szlachectwa.

Początkowo sejmy zwoływał król w dowolnych terminach. Od 1573 roku obowiązywała zasada, iż sejm musi się zbierać raz na dwa lata na okres 6 tygodni. Był to sejm zwyczajny. Król miał prawo zwołać sejm nadzwyczajny (ekstraordynacyjny) również na okres dwóch tygodni.

Sejmiki ziemskie - wybierano na nich posłów na sejm, przygotowywano tzw. instrukcje sejmowe oraz wysłuchiwano relacji z obrad sejmu

5. Ruch egzekucyjny

Był to obóz skupiający przede wszystkim średnią szlachtę, która domagała się przeprowadzenia szeregu reform. Ponadto żądano przestrzegania istniejącego już prawa. Wysuwano plany ujednolicenia państwa oraz stworzenia skarbu publicznego.

Najważniejsze osiągnięcia ruchu egzekucyjnego:

  • spis dóbr koronnych
  • egzekucja dóbr - odbiór bezprawnie posiadanych królewszczyzn
  • reforma podatkowa
  • wprowadzenie jednolitych miar i wag
  • tzw. wojsko kwarciane
  • tolerancja religijna

Czołowe postacie ruchu egzekucyjnego: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki, Rafał Leszczyński.

6. Umocnienie pozycji Polski nad Bałtykiem w okresie ostatnich Jagiellonów

1519-1521 wojna z Krzyżakami.

W 1511 roku wielki mistrzem krzyżackim został Albrecht Hohenzollern. Szybko nawiązał on stosunki z Rosją. Ponadto cieszył się poparciem cesarza Maksymiliana, a później Karola V oraz Brandenburgii. Dlatego starał się o uniezależnienie od Polski. Do wybuchu wojny doszło w 1519 roku. Szybko Polacy zdobyli przewagę. Z czasem jednak wojska krzyżackie przystąpiły do kontrofensywy i zdobyły kilka zamków (nie udało im się zdobyć Olsztyna wśród obrońców, którego był m.in. Mikołaj Kopernik). Ostatecznie jednak kontrofensywa załamała się i w 1521 roku zawarto 4-letni rozejm.

8 kwietnia 1525 roku na mocy traktatu krakowskiego państwo krzyżackie stało się państwem świeckim, w zależności lennej od Polski. 10 kwietnia 1525 roku książę Prus Albrecht Hohenzollern złożył na Rynku w Krakowie hołd lenny Zygmuntowi Staremu

1558-1582 wojna o Inflanty. W 1561 roku Kurlandia staje się lennem Polski. Zakon kawalerów mieczowych zostaje sekularyzowany, a jego dygnitarze przyjęli luteranizm.

1569 - unia polsko-litewska w Lublinie

7. Unia w Lublinie - przyczyny i postanowienia

Już w trakcie sejmu 1563-1564 rozpoczęto rokowania polsko-litewskie. Twierdzono, że perspektywa bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta może doprowadzić do zerwania związku między państwami. Początkowo władca nie chciał zgodzić się na unię realną, ale pod koniec swojego życia bardzo dążył do niej. Polska magnateria oraz szlachta pragnęły ekspansji na wschód. Z kolei szlachta litewska i ruska chciała otrzymać dokładnie takie same przywileje jak posiadają Polacy.

Na wspólnym sejmie polsko-litewskim w Lublinie w 1569 roku doszło do ważnych rozstrzygnięć. Obrady upłynęły pod znakiem sprzeciwu magnaterii litewskiej wobec planom unii realnej. Wówczas Zygmunt August wcielił do Polski obszary województw kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego oraz podlaskiego. Szlachta pochodząca z tego obszaru została zrównana w prawach z szlachtą polską. Wtedy magnateria litewska powróciła do obrad i ostatecznie 1 lipca 1569 roku zaprzysiężono unię między krajami.

Unia lubelska zapewniała Polsce i Litwie wspólnego i razem wybieranego władcę, wspólny sejm, senat oraz monetę. Wspólna też miała być polityka zagraniczna i wojskowa. Natomiast zachowano odrębność administracji, prawa, urzędów, skarbu i wojska.

W ten sposób powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Państwo zajmowało obszar ponad 800 tysięcy kilometrów kwadratowych. Zamieszkiwało je społeczeństwo wielonarodowościowe, w którym Polacy stanowili około 40 procent. Szybko nastąpił wzrost znaczenia kraju na arenie międzynarodowej. Związek Polski z Litwą gwarantował również rozwój gospodarczy oraz kulturalny. Pośrednim skutkiem unii lubelskiej było przeniesienie stolicy Rzeczpospolitej do Warszawy.

Odrębność obu państw zniosła dopiero konstytucja 3 maja 1791 roku.