Mamy XVl stulecie. Państwo polskie jest we władaniu ostatnich monarchów wywodzących się z dynastii Jagiellonów : Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego oraz Zygmunta Augusta. Poza osobą panującego, w państwie, istotną rolę odgrywał stan szlachecki, a to z tego względu na to, iż zabiegali o poparcie oraz przychylność tych wysoko ulokowanych w hierarchii społecznej ludzi, pragnąc zaskarbić sobie ich zaufanie, królowie przyznawali im rozmaite przywileje. Pierwszy z takich szczególnych uprawnień, nadany został szlachcie przez króla Ludwika Węgierskiego i tyczył się on wyjęcia szlachty spod obowiązku płacenia zdecydowanej części podatków.

Miastem pełniącym funkcje stołeczne w Polsce, w XVl stuleciu jest Kraków, pamiątki z tamtej epoki dziejów mamy możliwość podziwiać współcześnie -między innymi - arrasy powstałe około 1550-1565, sprowadzone do kraju na specjalne zamówienie króla Zygmunta Augusta.

Większość społeczeństwa krakowskiego w tym okresie stanowił stan mieszczański, którego uczestnicy trudzili się na ogół sztuką rzemieślniczą.

Mocą decyzji sejmu obradującego w dniu 1 lipca 1569 roku, państwo polskie zostało złączone unią realną z państwem litewskim, co stanowiło ogromny przełom w dziejach państwa polskiego. W następstwie zawarcia unii, doszło do uformowania organizmu politycznego o nazwie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ze wspólnie powołanym władcą, wspólnym parlamentem i wspólną polityką zagraniczną. Polska i Litwa utrzymały odmienne urzędy centralne, oddzielne finanse, oddzielne wojsko, jak również oddzielne urzędy ziemskie i sądy bazujące na odmiennych statutach. W czasie formowania się Rzeczypospolitej Obojga Narodów do Polski powiększyła swe terytorium o następujące województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie oraz wołyńskie.

Jak już wzmiankowałem, stan szlachecki wywierał spory wpływ na kształtowanie się losów państwa, do tego stopnia, że we współczesnych realiach określilibyśmy mianem biznesmenów, wojewodów, burmistrzów albo nawet polityków. Stan szlachecki wywodził się ze stanu rycerskiego. Na początku wstąpienie do stanu szlacheckiego odbywało się na drodze koligacji, przez pozyskiwanie gruntów ornych, jak również drogą sądową - poprzez wykazanie szlacheckiej proweniencji za pośrednictwem dowodów i świadków.

W XVI stuleciu fundamentalne znaczenie zyskało : szlachetne urodzenie i przynależność do rodów szczycących się własnymi herbami i zawołaniami. Wstąpienie do stanu szlacheckiego mogło zaistnieć wyłącznie za pośrednictwem nobilitacji, jak również poprzez indygenat. W łonie stanu szlacheckiego uformowały się następujące grupy:

a. magnateria, która dysponowała latyfundiami ziemskimi,

b. szlachta średnia - której reprezentantami byli właściciele jednej lub kilku wiosek,

c. szlachta zagrodowa - władająca małymi i skromnymi gospodarstwami,

d. szlachta tzw. "gołota", nie posiadająca gruntów ornych na własność.

Zasadniczym źródłem przychodów szlachty były folwarki, a więc pokaźne własności ziemskie, na których podlegli zwierzchnictwu pana, trudzili się uprawą gruntów rolnych w ramach odpracowywania pańszczyzny.

Podział chłopów zamieszkujących ziemię możemy przedstawić następująco:

a. Kmiecie:

Kmiecie uchodzili za największą liczebnie grupę mieszkańców wiosek oraz gospodarzy pełnorolnych - dysponowali przeważnie jednołanowymi gospodarstwami (jeden łan - tak zwany- "mały" blisko 17 hektarów ). Podług szacunków A. Wyczańskiego z okresu między 1560 a 1570 rokiem z własnego, jednołanowego gospodarstwa kmieć zebrać mógł prawie 6600 kilogramów zboża, w tym połowę z tego mógł sprzedać. Zyskiwał tym samym kwotę około 32 złotych. Całkiem możliwe, że wraz z produkcją hodowlaną ( którą sprzedał ), jego dochody osiągały poziom około 35 złotych. Zarobki owe przeznaczano na narzędzia, odzież, obuwie a także - z pewnością- uiszczano długi. W XVI- wiecznej wiosce przebywało także wielu chłopów, gospodarzących na niewielkich gospodarstwach o wielkości 0,5 łana - ich ilość przejawia tendencję wzwyżkowe. Zarobki takiego kmiecia były o wiele niższe, aniżeli gospodarza, wykonującego pracę w gospodarstwie o wielkości jednego łana. Przychody, pochodzące ze sprzedaży blisko 800 kilogramów zboża ( wyłącznie taka ilość pozostawała po wywiązaniu się z różnego rodzaju zobowiązań, odłożeniu zboża na następny siew, wykorzystaniu we własnym gospodarstwie domowym ), zamykały się w kwocie około 8 złotych. A zatem, sytuacja finansowa kmieci określić można jako dosyć różnorodną. Analiza stanu i wykonania zabudowań chłopskich zdaje się to potwierdzać - kmieć, będący gospodarzem na większym terenie, był właścicielem większej chałupy. Na kmieciach spoczywał obowiązek odrabiania pańszczyzny na rzecz folwarku : przeważnie -sprzężajnej - a więc wykonywanej przy pomocy wołów, koni i innych zwierząt pociągowych, zaprzęgniętych w wóz, pług albo bronę.

b. Zagrodnicy:

Czasem, zwani też "ogrodnikami", zaliczani są pod względem wielkości po kmieciach, do grupy mieszkańców wiosek. Ich nazwa pochodzi stąd, że w posiadaniu ich była zagroda ( chata z niewielkim podwórkiem i pomieszczenia gospodarcze), mogli także być właścicielowi ogrodu i małego skrawka pola. Jego wielkość nie była duża, co najwyżej kilka mórg ( 1 morga około 0,55 hektara ). Zakłada się, że na terenach Małopolski było ich prawie 11 tysięcy, przy czym połowa posiadała ziemię, druga zaś część - nie. Zdecydowanie więcej było ich na terenach Mazowsza, znacznie mniej zaś w Wielkopolsce. Ilość zagrodników nieustannie wzrastała. Przeważnie znajdowali zatrudnienie w folwarkach. Poziom ich bogactwa nie był imponujący i w zasadzie, dosyć trudno w oparciu o źródła poddać go ocenie. Z pewnością mieli oni do dyspozycji( a przynamniej część z nich ) zwierzęta pociągowe i prosty sprzęt rolniczy. W tekstach źródłowych odnaleźć możemy informację, że pracowali oni w charakterze rzemieślników. Na rzecz dworu odrabiali pańszczyznę pieszą albo też innego rodzaju powinności w formie pracy fizycznej. Wymiar pańszczyzny był ograniczony do 1 lub 2 dni w ciągu tygodnia . Zdaje się także, że nie musieli oni płacić danin, zaś czynsz uiszczali w kwocie maksymalnie kilkunastu groszy na okres roku. Jeśli byli posiadaczami pola, obowiązani byli uiszczać finansowe powinności.

c. Chałupnicy:

Grupa mieszkańców wiosek, o wiele biedniejsza od poprzedniej - nie byli właścicielami żadnego gospodarstwa, ani też żadnych gruntów rolnych. W tekstach źródłowych z XVI stulecia pojawiają się niezwykle rzadko. Wykonywali oni pracę u zamożnych kmieciów albo także w folwarku pańszczyźnianym.

d. Komornicy:

Nie właścicielami nawet własnych domostw, a ich miejscem zamieszkania były lokale w domach zamożnych gospodarzy. W ramach odpłaty za miejsce do mieszkania wykonywali prace na rzecz odstępującego mieszkanie lub przeznaczali mu część swych nikłych przychodów. Komornicy nie musieli uiszczać opłat względem zwierzchnika, mimo to -jak zwykło się mówić w środowiskach historycznych -pań mógł przeznaczać ich do wykonywania rozmaitych prac na terenie folwarku.

e) Młynarze:

Również zalicza się ich do mieszkańców wiosek i to tych najzamożniejszych. Wyszczególnić należy :

-młynarzy zakupnych - posiadających młyn i bez spłaty przez pana konkretnej sumy, nie mogli zostać z jego obrębu wykluczeni. Do drugiej zaliczyć trzeba młynarzy dorocznych - którzy pracowali na młynie pańskim. Za wykonywaną pracę młynarz otrzymywał od 4 do 5 procent ilości ziarna, które mełł; a także mógł zachować plewy i otręby - jednak przy jednoczesnym obowiązku karmienia nimi pańskich wieprzy. Na rzecz dworu, młynarze obowiązani byli wykonywać prace ciesielskie.

f) Karczmarze:

Karczmy odnaleźć można było niemal w każdej wiosce, przy czym ich na ich upowszechnienie trzeba było czekać do początków XVII stulecia. Potwierdzają to obliczenia poczynione przez M. Kamlera dla Wielkopolski ( z okresu między 1580 a 1605 rokiem ). W okresie owym, w Wielkopolsce było 21 procent folwarków wraz z karczmami. Wskazać można również osobliwą prawidłowość, że im folwark szlachecki posiadał pokaźniejszy areał, tym liczba karczm w wioskach konkretnego folwarku była większa. W karczmach serwowano przede wszystkim piwo, wódka zaś w XVI stuleciu uchodzi jeszcze za rarytas i istnego białego kruka na wsiach. Karczmarze dysponowali gospodarstwem o wielkości podobnej do gospodarstw kmieciów. Uiszczali z nich czynsze oraz prowadzili produkcję piwa- w zdecydowanej większości - samodzielnie. Od schyłku XVI stulecia, właściciele folwarków przymuszali karczmarzy do sprzedaży piwa wytwarzanego w folwarku ( był to tzw. monopol propinacyjny ). Statut karczmarza, którego w XVI stuleciu określić można współczesnym nam mianem dewelopera piwa i rolnika był zmienny.

g. Rzemieślnicy :

Rzemieślników spotkać można było w każdej wiosce. Pochodizli oni, na ogół, z ubogich warstw wiejskiej społeczności. W swych słabo wyposażonych warsztatach, parali się naprawą prostych narzędzi stosowanych w rolnictwie, bądź też odzieży, obuwia, etc. Niektóre grupy rzemieślnicze, zamieszkujące wioski, mogły także wytwarzać na zaspokojenie potrzeb miast. Bardzo często, pośród wiejskich rzemieślników odnaleźć można było: kowali, garncarzy, sukienników, cieśli. XVI stulecie to kores, kiedy dwór szlachecki dąży do dysponowania własną grupą rzemieślników - jakże niezbędnych w folwarku. Wiek ów, niezwykle istotny jest dla Polski, także ze względu, że w tej epoce dziejów w kraju naszym zaczęły zaznaczać się wyraźne wpływy renesansu, co oddziałało znacząco na rozwój architektury, literatury oraz sztuki malarskiej. Odrodzenie przeniknęło do Polski za sprawą Królowej Bony - włoskiej księżniczki. Nasz kraj został jednym z głównych centrów kultury renesansowej. Odrodzenie przeżywało państwo polskie jako dynamiczny uczestnik ogromnej wspólnoty mieszkańców kontynentu europejskiego: nie tylko przyswajając sobie wiedzę o dokonaniach innych, ale i ubogacając je swoimi poczynaniami i sukcesami, a także nadając im swojski, rodzimy koloryt. Tak, jak inne narody, najwięcej brała Polska z renesansu florenckiego. Duża część Polaków odbywała podróże do Włoch - gdzie koncentrował się ośrodek myśli i sztuki renesansowej. Na włoskie uczelnie wyższe udawała się masowo młodzież polska - i to nie tylko w celu poszerzenia horyzontów myślowych , ale także, aby zaznajomić się z całym pięknem ówczesnego, włoskiego życia. Również do Polski udawało się wielu artystów i filozofów włoskich, współpracując z Polakami nad ukształtowaniem innowacyjnych poglądów (co szczególnie uwydatniło się w arianizmie) i określeniem form wytworów sztuki. Ludzie pióra poszukiwali inspiracji i weny twórczej we włoskiej literaturze, mężowie stanu poszukiwali autorytetów w ówczesnych ustrojach republikańskich Włoch, szczególnie w Rzeczypospolitej Weneckiej. Co więcej, także i ustrój państwa polskiego wzbudzał ogromne zainteresowanie we Włoszech, zaś książęta włoscy kandydowali tłumnie, ubiegając się o tron Rzeczypospolitej.

Najwybitniejsi reprezentanci polskiego odrodzenia:

Adam Mickiewicz

Mikołaj Rej

Andrzej Frycz-Modrzewski

Jan Kochanowski

Jan Zamoyski

Mikołaj Kopernik

Za jedno z kluczowych zdarzeń, jakie wywarły wpływ na Polskę w XVl stuleciu, uważa się reformację Kościoła Katolickiego, do której przyczyniła się krytyka instytucji kościoła przez myślicieli humanistycznych. Opinię publiczną coraz bardziej irytowały działania Kościoła oraz jego przedstawicieli: gromadzili oni kosztowności, prowadzili sprzedaż odpustów etc. Jako pierwszy przeciw takiemu stanowi rzeczy wniósł protest niemiecki zakonnik - Marcin Luter, umieszczając na bramie Kościoła w Witteneberdze 95 tez postulujących naprawę Kościoła. Jego wystąpienie spowodowało ogromny chaos i zamęt w ówczesnym państwie niemieckim. Wydarzenia te sprawiły, iż niemiecki zakonnik zapoczątkował nowy odłam Kościoła Katolickiego: LUTERANIZM.

Jego śladem podążył również między innymi : Jan Kalwin który stworzył odłam określany mianem KALWINIZMU, a także król Anglii - Henryk Vlll, który wprowadził ANGLIKANIZM. Odłamy owe określa się wspólnym mianem: PROTESTANTYZMU.

W zachodniej części Europy, dochodziło do krwawych wojen pomiędzy zwolennikami protestantyzmu a wyznawcami katolicyzmu. Na terenach Polski i Litwy sytuacja była diametralnie różna. Formowały się tu relacje narodowościowe i religijne. Polska zaczęła przyjmować na swe tereny ogromną ilość osób różnorakich narodowości i orientacji religijnych, jak na przykład : Litwinów, Rusinów, prawosławnych, Żydów, Ormian, Anglików, Szkotów, Greków, Persów, Francuzów, Włochów i Holendrów.

W 1596 roku miejsce miało zawarcie unii w Brześciu Litewskim. Akt unii brzeskiej, podpisano pomiędzy Kościołem katolickim a prawosławnym, w czasie synodu w Brześciu Litewskim. Jej celem było podporządkowanie Kościoła prawosławnego jurysdykcji papieskiej na obszarach należnych do Rzeczpospolitej, przy utrzymaniu przez Kościół prawosławny tradycyjnego obrządku. Mimo to wyłącznie część hierarchii kościelnej - prawosławnej, dostosowało się do ustaleń Unii Brzeskiej. W następstwie tego, w łonie Kościoła prawosławny doszło do podziało na : unitów i dyzunitów. Kościół prawosławny postrzega unię brzeską jako przyczynę zburzenia jedności, natomiast Kościół rzymskokatolicki jako najdonioślejszą i najistotniejszą, po unii florenckiej, próbę rekonstrukcji spoistości Kościoła. Unia Brzeska stanowiła próbę zlikwidowania skrzywienia, abberacji prawnej, społecznej i kulturowej Kościoła prawosławnego, a także zagwarantowania nowopowstałemu Kościołowi unickiemu, równorzędnego znaczenia z Kościołem rzymskokatolickim. Nie do wszystkich celów udało się mimo to dotrzeć i je osiągnąć.