Wiek XVI rozpoczynał się w Polsce rządami Aleksandra Jagiellończyka. Dla zapewnienia sobie tronu Aleksander zgodził się na wydanie przywileju mielnickiego w 1501 roku. Król stawał się przewodniczącym senatu, który faktycznie przejmował władzę w państwie, a w wypadku nieprzestrzegania uchwał senatu poddani mogli zostać zwolnieni z przysięgi na wierność. Król co prawda przywileju nie zatwierdził, ale w 1505 roku na sejmie w Radomiu przyjęto nowy przywilej, tzw. konstytucję nihil novi. Zakładała ona, że odtąd nic w kraju nie mogło zostać postanowione bez zgody szlachty. Na sejmie tym zatwierdzono też Status Łaskiego zawierający przepisy prawne dla szlachty, mieszczan i duchowieństwa.

Moskwa w 1500 roku rozpoczęła wojnę z Litwą, która doprowadziła do utraty znacznych ziem przez Litwę. Rozejm wynegocjowany przez Aleksandra w 1503 roku zatwierdził nabytki Moskwy ale zapewnił też spokój na wschodniej granicy. Trwały napaści Tatarów krymskich na polskie ziemie, chociaż w 1506 roku udało się Litwinom pokonać ich w bitwie pod Kleckiem. Hospodar mołdawski Stefan zagarnął wtedy Pokucie.

Aleksander posiadał doskonałych doradców jak Erazma Ciołka czy Jana Łaskiego. Zmarł Aleksander bezpotomnie w 1506 roku a władzę przekazał swemu bratu Zygmuntowi. Za sprawą Jana Tarnowskiego, który poprowadził polską armię do zwycięstwa pod Obertynem w 1531 roku zażegnano niebezpieczeństwo ze strony Mołdawii. Jak się okazało pokój toruński nie rozwiązał definitywnie kwestii Zakonu Krzyżackiego. Krzyżacy za wszelką cenę chcieli zrzucić swą zależność od króla polskiego. Zaprzestali składać hołd władcom polskim a popierani byli w tym przez papieża i cesarza. Do eskalacji napięcia doszło, gdy wielkim mistrzem został w 1511 roku Albrecht Hohenzollern. Przeciwko Polsce Albrecht próbował wejść w sojusz z księciem moskiewskim Wasylem III. W 1519 roku doszło do wojny z Zakonem. Zagarnięto Prusy Krzyżackie i zawarto rozejm. Ze względu na brak poparcia ze strony cesarza Karola V, który zdecydowanie zwalczał reformację, Albrecht postanowił zsekularyzować Prusy, przejść na luteranizm i złożyć hołd lenny Zygmuntowi Staremu. Ten ostatni widział w tym korzyść w postaci oderwania Albrechta i Prus od cesarza, dlatego też wyraził zgodę na takie rozwiązanie. W 1525 roku na rynku krakowskim Zygmunt Stary przyjął uroczysty hołd od Albrechta Hohenzollerna. Od tej chwili powstawało świeckie państwo Prus Książęcych, którego książę miał możliwość zasiadania w polskim senacie ale na wezwanie Polski musiał wesprzeć ją zbrojnie, ponadto w wypadku bezpotomnej śmierci Albrechta lub jego braci Prusy miały powrócić do Polski. Hohenzollernowie nie mogli łączyć władzy w Prusach z władza w Brandenburgii. W ten sposób przestawało istnieć państwo krzyżackie tyle lat nękające ziemie polskie swymi atakami. Jednocześnie nowe świeckie Prusy ze względu na przyjęcie luteranizmu traciły wsparcie papieża i cesarza.

Na zjeździe w Wiedniu w 1515 roku Zygmunt Stary zawarł układ z cesarzem Maksymilianem, na mocy, którego zawarto podwójne małżeństwo habsbursko-jagiellońskie. Ludwik Jagiellończyk i Anna Jagiellonka zostali ożenieni z Habsburgami jednocześnie zastrzeżono, że w wypadku bezpotomnej śmierci Ludwika Czechy i Węgry miały przejść pod panowanie Habsburgów.

Zygmunt Stary w trakcie swego panowania opierał się przede wszystkim na rodach magnackich, dlatego też nie cieszył się popularnością szlachty. W pierwszej połowie XVI wieku rozwinął się w Polsce szlachecki ruch egzekucji dóbr i praw, który wysuwał żądania odebrania nieprawnie rozdanych królewszczyzn i połączonych urzędów. Jego naczelnym celem było zreformowanie ustroju państwowego, tak, by kraj uległ wzmocnieniu a król stosował się do istniejącego prawa i go nie naruszał. Był to ruch zdecydowanie wymierzony w magnaterię i potęgę ekonomiczną rodów magnackich. Na sejmie w Piotrkowie w 1504 roku zakazano łączeni kliku urzędów w jednym reku, nakazano zwrot zagarniętych bezprawnie królewszczyzn a nowe mogły być nadawane tylko za zgoda sejmu. Oburzona przywilejami i zamożnością duchowieństwa szlachta domagała się tez zniesienia wysłanego do Rzymu świętopietrza, a w 1510 roku uchwalono zakaz zapisywania w testamentach nieruchomości na rzecz duchownych. W tym punkcie schodziły się drogi walczących o reformę kościoła i reformatorów państwa. Na czele ruchu egzekucyjnego stanął Jan Łaski. W 1537 roku szlachta zawiązała nawet pod Lwowem rokosz zwany "wojną kokoszą" zwrócony przeciwko Zygmuntowi i Bonie, którym zarzucano obsadzanie stanowisk państwowych członkami rodów magnackich oraz rozdawanie królewszczyzn.

Zygmuntowi Staremu udało się w 1526 roku włączyć do Polski Mazowsze. Dokonał on także przebudowy zamku wawelskiego w stylu renesansowym, wzniósł Kaplicę Zygmuntowską. Szczególnie niekorzystnie oceniano działania drugiej żony Zygmunta Starego Bony Sforzy, która chciała mieć wpływ na sprawy państwowe a jej głównym celem okazało się zapewnienie tronu swemu ukochanemu jedynakowi Zygmuntowi Augustowi, dlatego doprowadziła do jego koronacji jeszcze za życia ojca.