Demokracja szlachecka, która narodziła się m. in. w Polsce była na tle krajów Europy Zachodniej fenomenem. Większość państw w tym czasie ewoluowała w kierunku monarchii absolutnej. Podstawą tego ustroju były rządy szlachty, jej decydująca rola w państwie, oparta na przywilejach. Były to rządy mniejszości, ponieważ warstwa ta stanowiła jedynie 10 % społeczeństwa.

Początki ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce sięgają roku 1505. Jednakże przyznawanie przywilejów szlacheckich i stopniowe przejmowanie kontroli w państwie sięga końca XIII wieku. Pierwszy przywilej dla szlachty pochodzi z 1228 roku. Wydany został w Cieni na rzecz panów małopolskich, przez Władysława Laskonogiego. Kolejny został wydany

w Krakowie przez Wacława II Czeskiego, podczas obejmowania przez niego tronu krakowskiego, w 1291 r., także na rzecz stanów małopolskich. W 1355 roku, w Budzie na Węgrzech Ludwik Węgierski licząc objęcie tronu polskiego po Kazimierzu Wielkim, przyznał szlachcie następny przywilej. Zwalniał on szlachtę od podatków nadzwyczajnych, odtąd monarcha miał utrzymywać się w podróży z własnych środków (tzw. obowiązek stacji). W 1374 roku ten sam Ludwik Węgierski wydał przywilej koszycki dla ogółu szlachty polskiej dla uśmierzenia opozycji i zapewnienia sukcesji jednej ze swoich córek.

Kolejne przywileje były przyznawane w okresie panowania Jagiellonów (kon. XIV, XV i XVI wiek). Można podzielić je na:

  1. przywileje ekonomiczne,
  2. przywileje polityczne.

1.

- zwolnienie z ceł,

    • zakaz do posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan (Piotrków, 1496),
    • wojewoda ustalał ceny maksymalne w miastach (Warta, 1423),
    • obowiązkowa pańszczyzna dla chłopów w wysokości jednego dnia w tygodniu (Toruń, Bydgoszcz, 1520),
    • ograniczenie przenoszenia się chłopów do miasta (Warta, 1423),
    • ograniczenie przenoszenia się chłopów do miasta - najwyżej jeden rocznie chłop mógł opuścić wieś (Piotrków, 1496),
    • chłop poddany władzy sądowniczej szlachcica,
    • dopuszczenie do wykupu sołectw od sołtysów "krnąbrnych i nieposłusznych" (Warta, 1423),
    • wolna żegluga na Wiśle dla szlachty (Toruń, Bydgoszcz, 1520),

2.

    • nietykalność majątkowa bez prawomocnego wyroku (Czerwińsk, 1422),
    • nietykalność osobista szlachty (Brześć Kujawski, 1425),
    • ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście jest szlachcic (T, B, 1520),
    • prawo do niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmików (Cerekwica i Nieszawa, 1454),
    • zobowiązanie do nienakładania podatków (C i N, 1454).

Ważnym wydarzeniem podczas kształtowania się ustroju demokracji szlacheckiej było uchwalenie w Radomiu, w 1505 roku, ustawy sejmowej "Nihil Novi" (Nic nowego bez nas). Zgodnie z nią wszystkie akty prawne wydane przez króla musiały być konsultowane

i posiadać zgodę sejmu. Odtąd sejmy stały się głównym organem władzy szlacheckiej

w Polsce. System ten funkcjonował przez cały XVI wiek.

Szlachta angażowała się bardzo silnie w życie polityczne Rzeczpospolitej. Wyrazem tego był tzw. ruch egzekucyjny. Domagała się w ten sposób:

    • reformy państwa, która miała polegać na: egzekucji praw i dóbr,
    • przestrzegania istniejących praw,
    • zwrotu przez magnatów nieprawnie posiadanych dóbr królewskich,
    • oskarżano magnaterię o bezprawne zagarnięcie królewszczyzn.

Gdy umarł ostatni król z dynastii Jagiellonów (Zygmunt August, 1572), bezpotomni, bez uregulowania sprawy następstwa tronu, szlachta zaczęła obawiać się o swoją dotychczasową pozycję w państwie. Z tego powodu doszło do spisania Artykułów Henrykowskich, które zostały przedstawione do zatwierdzenia nowemu królowi, wybranemu w 1573 roku, Henrykowi Walezemu. Zatwierdzał on nowy sposób obioru władcy - system elekcyjny, czyli wybór króla przez szlachtę. W razie naruszenia Artykułów Henrykowskich szlachta miała prawo do rokoszu. Artykuły Henrykowskie dawały przewagę władzy sejmu i szlachty.