Humanizm (od łac. słowa humanus - ludzki), czyli sposób widzenia świata, w którym człowiek stanowi jego centrum, a jego indywidualność i życie doczesne znajdują się w strefie zainteresowań uczonych i artystów, był nierozerwalnie złączony z nowym okresem w dziejach kultury, a mianowicie renesansem (szczytowy rozwój od XVI do początku XVII wieku). Jego najbardziej charakterystyczną cechą był zwrot w kierunku starożytnej kultury rzymskiej i greckiej. Zaczęto na nowo studiować dzieła najwybitniejszych starożytnych filozofów, takich jak Arystoteles, Platon, czy Cyceron. Zainteresowanie dorobkiem starożytnych cywilizacji objęło oprócz filozofii także inne dziedziny, a mianowicie literaturę, malarstwo, rzeźbę, architekturę czy naukę. Ojczyzną renesansu były Włochy. Ważną rolę w nawiązaniu do tradycji antycznych odegrały ciągłe kontakty Włoch z Bizancjum, głównym spadkobiercą starożytności, w głównej mierze Grecji. Coraz częstsze wizyty uczonych bizantyjskich we Włoszech i włoskich w Konstantynopolu - stolicy Bizancjum, sprzyjały kształtowaniu się we Włoszech zainteresowań kulturą antyczną, które z terenu Włoch rozprzestrzeniło się do innych krajów europejskich.

Cecha wspólną twórców renesansu była ich wszechstronność. Żaden z nich nie ograniczał się do jednej określonej gałęzi sztuki czy nauki. To właśnie ta różnorodność zainteresowań nadała wyjątkowość artystom renesansu, którzy przeszli do historii jako wielcy humaniści, dla których to właśnie człowiek był celem wszystkich dążeń. Do najwybitniejszych przedstawicieli, których dzieła podziwiane są do dnia dzisiejszego, należy zaliczyć trzech Włochów: Leonarda da Vinci, Michała Anioła i Rafaela Santi.

Leonardo da Vinci (1452-1519) - filozof, uczony, malarz, rzeźbiarz, architekt, teoretyk malarstwa, zajmował się także anatomią, medycyną, biologia, geologią, akustyką, optyką, mechaniką. Z zapałem oddał się studiom nad możliwościami lotów człowieka. Uznany za geniusza, wielki artysta i erudyta.

Według jego filozofii człowiek mógł osiągnąć wszystko, dokonać nawet rzeczy niemożliwych, pod warunkiem trudu i ciężkiej pracy. Potęgę człowieka widział on w postępie technicznym oraz w twórczości artystycznej. Podstawą wszelkiego poznania była według niego matematyka. Początkowy okres jego twórczości (1472- 1482) związany jest z pobytem we Florencji i współpracą z mistrzem A. De Verrocchio. Z tego okresu pochodzą najbardziej znane obrazy, takie jak: "Hołd trzech króli", "Chrzest Chrystusa", "Zwiastowanie", "Św. Hieronim". W roku 1482 przeniósł się on do Mediolanu, gdzie pracował nad wielkim dziełem rzeźbiarskim, a mianowicie konnym posągiem księcia Franciszka Sforzy. W roku 1483 powstał obraz "Madonna w grocie skalnej", w którym artysta przyjął nowe rozwiązania kolorystyczne oraz wprowadził światłocień (postać przedstawiona jest w półmroku). Obraz ten został umiejscowiony w ołtarzu Bractwa Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w kościele św. Franciszka w Mediolanie. Podczas pobytu w Mediolanie powstało także największe dzieło artystyczne jego życia, fresk "Ostatnia wieczerza" w refektarzu klasztoru przy kościele Santa Maria delle Grazie. Fresk ten przedstawiający wieczerzą paschalną Chrystusa z apostołami, powstawał w latach 1495-1498. Dziś można jedynie oglądać resztki tego wielkiego arcydzieła. W tym samym czasie powstało kolejne dzieło, obraz "Dama z łasiczką" (inaczej gronostajem), przechowywany w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

Po upadku potężnego rodu Sforzów w Mediolanie w 1500 roku, artysta przeniósł się z powrotem do Florencji. W tym czasie powstały nowe obrazy. W latach 1503-1507 "Mona Liza Gioconda" (dziś w paryskim Luwrze) oraz "Św. Anna Samotrzecia". W roku 1506 powrócił on do Mediolanu, gdzie poświęcił się pracy nad pomnikiem marszałka francuskiego Trivulzia, którego w rezultacie nie zdołał ukończyć oraz namalował "Ledę z Łabędziem". Po trzyletnim pobycie w Rzymie (1513-1516), który zaowocował wieloma portretami, da Vinci przeniósł się ostatecznie do Francji. Pozostając pod oficjalnym mecenatem króla francuskiego Franciszka I, zajął się on budową kanałów wokół rzeki Loary. Zmarł w 1519 roku.

Do dziś oprócz wielkich dzieł artystycznych można podziwiać jego szkice konstrukcyjne różnorakich maszyn znajdujących się w tzw. Kodeksie Atlantyckim.

Michał Anioł, prawdziwe nazwisko Michelangelo Buonarotti (1475-1564) - architekt, rzeźbiarz, malarz i poeta, uczeń takich mistrzów jak: D. Ghirlandaio oraz B. Giovannii. Tworzył w Bolonii, Florencji i Rzymie.

Jego twórczość pozostawała w opozycji do innego wybitnego malarza i rzeźbiarza Rafaela Santi, którego charakteryzował spokój, harmonia i dostojeństwo przedstawianych postaci. U Michała Anioła figury są żywiołowe, różnorodne, przedstawione w różnych pozach, gwałtowne, chaotyczne i ekspresyjne. Autor starał się uchwycić różnorodność człowieka, jego emocje oraz stany duchowe. Widać w nich zapowiedź przyszłego manieryzmu i baroku. Do jego głównych dzieł malarskich należy zaliczyć następujące obrazy: "Święta Rodzina" (1503), "Bitwa pod Casciną" oraz "Sąd Ostateczny" - fresk wykonany w latach 1536-1541 w kaplicy sykstyńskiej, przez historyków sztuki oceniany jako prawdziwe arcydzieło. Do rzeźb, wykonywanych w zdecydowanej większości w marmurze, należą: "Dawid" (1501-1504) - symbol potęgi człowieka, "Pieta (1498-1500) w katedrze św. Piotra w Rzymie oraz "Mojżesz" (1513-1516) - posąg z grobowca papieża Juliusza II. Inne, mniej znane rzeźby to: "Walka centaurów z Lapitami", "Madonna na schodach" (1490-1492), "Bachus" (1497-1501), "Madonna z Brugi" "Rachel i Lea" (1542). W latach 1520-1535 stworzył on także płyty nagrobne książąt z rodu Medyceuszy - Giuliana i Lorenza w kościele S. Lorenzo we Florencji. Jako architekt zaprojektował kopułę bazyliki św. Piotra w Rzymie, której nie zdołał dokończyć, ze względu na dość niespodziewaną śmierć. Do innych przedsięwzięć architektonicznych (połączonych z ówczesnymi planami urbanistycznymi) zalicza się: projekt przedsionku biblioteki Laurenziana we Florencji z roku 1524, projekt placu Kapitolińskiego z 1536 roku oraz kościoła Santa Maria degli Anegeli z 1561 roku.

Rafael Santi (1483-1520) - malarz i architekt, obok Leonarda da Vinci i Michała Anioła uważany za najwybitniejszego artystę renesansu.

Pracował we Florencji i Rzymie. Malował głównie madonny. Do najbardziej znanych i cenionych obrazów z tej serii należy obraz "Madonna Boska ze Szczygłem". W 1508 roku na zaproszenie papieża Juliusza II, wielkiego mecenasa sztuki, przeniósł się do Watykanu, gdzie w początkowym okresie poświęcił się z zapałem dekoracji sal watykańskich. To właśnie w tym okresie powstały jego najbardziej znane freski, takie jak: "Dysputa o Przenajświętszym Sakramencie", "Szkoła Ateńska" oraz "Parnas". Namalował on także wiele portretów wybitnych osobistości, min. kilka portretów papieża Juliusza II. Jego dzieła charakteryzuje spokój, harmonia, dostojeństwo i przepych. Brak w nich głębokiej ekspresji, jaką spotyka się u Michała Anioła.

Domato Bramante (1444-1514) - włoski architekt, nauczyciel R. Santi.

Największym dziełem jego życia jest przebudowa katedry św. Piotra w Rzymie, jakiej podjął się na zlecenie papieża Juliusza II. Po gwałtownej i niespodziewanej śmierci, dzieło to kontynuował jego uczeń Rafael Santi.

Oprócz całej plejady znakomitych artystów wiek XVI zaowocował wybitnymi dziełami filozoficznymi, dając początek tzw. myśli politycznej. Do najbardziej znanych i cenionych należą: Erazm z Rotterdamu, Niccolo Machiavelli oraz Thomas Moore.

Erazm z Rotterdamu (1467-1536) - urodzony w Holandii, zakonnik, filolog i filozof.

Głosił ideę wolności chrześcijańskiej. Nawoływał do naprawy życia wewnętrznego w łonie samego kościoła poprzez reformy religijne oraz odrodzenie obyczajów. Głosił zasadę, że kościół jest dla człowieka, a nie człowiek dla kościoła. Jego najważniejsze dzieła to: Enchiridion militis christiani (Przewodnik rycerza chrześcijańskiego) z 1504 roku oraz "Pochwała głupoty" z 1511 roku, w której przeprowadził krytykę społeczeństw, a także monarchów, którzy kierują się w swych działaniach chorymi i zgubnymi dla poddanych ambicjami.

Niccolo Machiavelli (1469-1527) - włoski pisarz polityczny.

W swych poglądach skupiał się na zadaniach monarchy, który powinien cieszyć się niczym nie ograniczoną władzą. Poddani powinni kochać swego władcę, oddawać mu szacunek, ale także czuć przed nim respekt i strach. Władca nie jest przyjacielem ludu, jest jego przewodnikiem i ojcem. W osiągnięciu swoich celów władca może stosować wszystkie środki, nawet postęp i zdradę. Poglądy te opisane dokładnie i szczegółowo w dziele "Książe", stały się w późniejszym okresie podstawą doktryny zwanej makiawelizmem, której główna zasada wyraża się w zdaniu: "cel uświęca środki" (inaczej po trupach do celu).

Thomas Moore (1473-1535) - angielski pisarz i polityk, prekursor socjalizmu.

W swym największym dziele "Utopia" przedstawił charakterystykę społeczeństwa angielskiego, jako wyimaginowany obraz idealnej społeczności zamieszkującej wyspę Utopię (od greckiego słowa utopia - miejsce, które nie istnieje), w którym zniesiono własność prywatną, przeprowadzono podział dóbr i wprowadzono ustrój demokratyczny.