Organizacje i wydarzenia przed wybuchem powstania. Stanowiska w sprawie sposobów walki o niepodległość:

Emigracja:

  • Towarzystwo Demokratyczne Polskie: czołowy działacz - Ludwik Mierosławski (I dyktator powstania)
  • Hotel Lambert - Władysław Czartoryski - zwolennicy walki na polu dyplomatycznym

Sytuacja w Królestwie Polskim w latach 50-tych i początku 60-tych

  • Aleksander II przeprowadza po klęsce w wojnie z Turcją pewne liberalizacje. W Królestwie rosną nastroje patriotyczne, uzyskują pewne elementy autonomii

Ugrupowania na terenie zaborów:

  • obóz białych: ostatecznie ukształtowany do początków roku 1861. Zwolennicy działań dyplomatycznych prowadzących do ugody z Rosją, zwiększenia autonomii bez powstania zbrojnego. Liczyli na interwencje państw zachodnich. Organizacja w 1861 roku powołała tzw. Delegację Miejską. Negocjowali z namiestnikiem M. Gorczakowem. Przedstawiciele: Andrzej Zamoyski (twórca Towarzystwa Rolniczego, z którego struktur głównie pochodzili biali), bankier L. Kronenberg.
  • Tzw. Millenerzy - organizacja powstała w 1858 roku, nie wykluczali powstania, ale odkładali je, jak twierdzili przeciwnicy, na 1000 lat (stąd nazwa), postulując pracę organiczną, rozwój gospodarki i oświaty. Stanowili lewe skrzydło białych. Główna postać: E. Jurgens
  • Związek Trojnicki w Kijowie (jednoczył młodzież postulująca uwłaszczenie chłopów oraz przygotowanie wspólnej walki o niepodległość
  • Koło Oficerów (Z. Sierakowski) w Akademii Sztabu Generalnego. Nastroje niepodległościowe. Współpracują z powyższym oraz:
  • tajnym związkiem na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych
  • tajnym związkiem w nowo utworzonej Akademii Medyko-Chirurgicznej

Kalendarium:

1855: umiera nieprzychylny car Mikołaj I oraz I. Paskiewicz, pacyfikator powstania listopadowego. Odwilż w Królestwie Polskim

1856: namiestnikiem zostaje Michaił Gorczakow. Prowadzi później rozmowy z białymi

1857: Powstaje Towarzystwo Rolnicze hr. Zamoyskiego

1858 powstaje Akademia Medyko-Chirurgiczna (warto zauważyć, że za cara Mikołaja I ograniczona znacznie dostęp do szkolnictwa wyższego

Demonstracje patriotyczne:

11 IV 1860: pogrzeb wdowy po generale Sowińskim

29 IX 1860: demonstracja w 30 rocznicę wybuchu powstanie listopadowego. Zgromadzenie w kościele Karmelitów na Lesznie

25 II 1861: rocznica bitwy pod Grochowem. Władze rozpędzają demonstrację na Starym Mieście

Delegacja Miejska białych, nakłania Gorczakowa do podjęcia śledztwa w sprawie zabitych

27 III 1861: Aleksander Wielopolski na czele Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego oraz Komisji Sprawiedliwości. Polityk prorosyjski, działa zgodnie z hasłem: "Dla Polaków można coś zrobić, z Polakami nigdy". Rozwiązuje Delegację Miejską i Towarzystwo Rolnicze

8 IV 1861: demonstracja przeciw rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego na Placu Zamkowym. 100 osób zabitych. Dymisja Wielopolskiego i stan wyjątkowy (X 1861)

VI 1862 Wielopolski na czele utworzonego rządu cywilnego. Reformy: możliwość wykupienia się z pańszczyzny, koniec dyskryminacji ludności żydowskiej, utworzenie Szkoły Głównej w Warszawie (uniwersytet)

obozy konspiracji:

XI 1861: czerwoni powołują Komitet Miejski. Nawiązują współpracę z organizacją "Ziemia i Wola" w XII 1862 oraz ze spiskiem Sierakowskiego w Petersburgu.

VI 1862 Komitet Miejski przekształcony w Centralny Komitet Narodowy. Jednostki w Krakowie, Wilnie, Kijowie

XII 1862 powstaje Dyrekcja Krajowa białych. Karol Majewski.

16- 16 I 1863: nieudany przymusowy pobór do wojska ogłoszony przez A. Wielopolskiego, by zapobiec wzrostowi nastrojów rewolucyjnych

22 I 1863 Wybuch powstania. Komitet Centralny Narodowy przekształci ł się w Tymczasowy Rząd Narodowy (TRN). Manifest TRN: wezwanie do walki i wypowiedzenie posłuszeństwa caratowi. Dwa dekrety uwłaszczeniowe: uwłaszczenie chłopów z odszkodowaniami dla ziemian, trzy morgi ziemi dla chłopów bezrolnych walczących w powstanie

II 1863: z Francji przybywa L. Mierosławski, powołany na naczelnego wodza powstania. Wycofuje się po pierwszych porażkach na Kujawach (Krzywosąd, Nowa Wieś) Potyczki partyzanckie wobec przewagi wroga i niemożności pokonania Rosjan w otwartym polu

11 - 18 III 1863 dyktatorem M. Langiewicz. Po klęsce pod Grochowiskami wycofuje się do Galicji. Aresztowany

Tereny walki, dowódcy, potyczki:

  • L. Mierosławaki - Kujawy
  • M. Langiewicz: Kieleckie - bitwy pod Małogoszczą, Pieskową Skałą i Skałą (III 1863 zginął rosyjski ochotnik: Potiebnia))W czasie dyktatury: pod Chrobrzem i Grochowiskami
  • Z. Padlewski: Płockie
  • M. Kruk-Heidenreich
  • Z. Sierakowski: tereny Żmudzi i Kowieńszcyzny na Litwie
  • E. Taczanowki: Kujawy (klęska pod Ignacewem 8 maja), województwo mazowieckie i kaliskie
  • ks. S. Brzóska - Podlasie. Aż do wiosny 1865
  • gen. J.Hauke-Bosak - województwo krakowskie i sandomierskie

12 IV 1863: w pojedynku ginie Stefan Bobrowski z obozu czerwonych. Powstanie pozbawione centralnego kierownictwa

V 1863: Rząd Narodowy. Od czerwca pod kierownictwem K. Majewskiego. Program utworzenia administracji terenowej: jednostki rządu w małych miejscowościach. Poczta i policja polska. Pobór podatki. Wydawanie prasy. Oczekiwanie na pomoc zachodu. Powstanie jako jedynie zbrojna manifestacja. Ograniczono stosowanie dekretu uwłaszczeniowego, co osłabiło powstanie.

8 VIII - bitwa pod Żyrzynem. Napad na rosyjski konwój broni. Duże straty rosyjskie

wiosna: rozpoczęły się represje rosyjskie wobec ludności cywilnej. Litwa: S. Murawjow - "Wieszatiel". Królestwo Polskie - T. Berg

19 X 1863: dyktatura R. Traugutta. Reforma armii powstańczej. Hasło: "z ludem i przez lud", wprowadzanie dekretu uwłaszczeniowego. Udało mu się przeczekać zimę. W tym czasie klęska dyplomacji: noty dyplomatyczne Anglii i Francji odrzucone przez cara, który wcześniej zawarł sojusz z Prusami w sprawie wspólne walki z Prusami (konwencja Alvensbena) . Terror Murawjewa i Berga: konfiskaty, palenie wsi, egzekucje.

Traugutt wprowadza karę śmierci za dezercje z oddziałów, mocno centralizuje armię

ale:

II 1864: gen. Hauke- Bosak ponosi klęskę pod Opatowem

III 1864: car ogłasza uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim na lepszych warunkach niż w Rosji. Powstanie znacznie osłabione, nieliczne walki

11 IV 1864: aresztowania R. Traugutta. Stracony w sierpniu wraz ze współpracownikami na stokach Cytadeli Warszawskiej

wiosna 1865: aresztowania Aleksandra Waszkowskiego, naczelnika Warszawy, który do tej pory się bronił

- walki oddziałów ks. Brzóski na Podlasiu

Udział ochotników zza granicy:

  • Rosja: A. Potiebnia
  • Włochy: Francesco Nullo
  • radykalne siły opowiadające się za rewolucją w Rosji.