1. Sytuacja w Krolestwie Polskim w latach 50-tych i na początku lat 60-tych XIX wieku
  2. Przygotowania do powstania: obozy niepodległościowe
  3. Wybuch, przebieg i skutki powstania dla Królestwa Polskiego

ad.1

W latach 50-tych dziewiętnastego stulecia nastąpił rozwój gospodarczy terenów Królestwa Polskiego. Na rozwój przemysłu i handlu dobrze wpłynęło zniesienie granicy celnej między terenami zaboru i Rosją. To umożliwiło wymianę handlową, duży eksport towarów na wschód. W miastach kształtowała się bogata warstwa finansistów, kupców i przemysłowców. Ziemie oczekiwały na reformę agrarną , która przyspieszyłaby rozwój wsi. Pańszczyzna zaczynała być anachronizmem. Hr A. Zamoyski np. Wprowadził na terenie swoich posiadłości oczynszowanie chłopów.

Po przegranej wojnie z Turcją, Rosja pozostawała w stanie tzw. "posewastopolskiej odwilży". W 1853 roku do wojny doprowadziła krótkowzroczna polityka Mikołaja I, który prowadził politykę ingerencji w sprawy Turcji, zasłaniając się chęci opieki nad Ziemią Świętą. Rosja okazał się do wojny nieprzygotowana, nazwano ją "kolosem na glinianych nogach". Pozostała sama, odizolowana przez państwa zachodnie, które poparły Turcję (kolejno: Anglia, Francja). W 1855 roku umarł car Mikołaj I, w niewyjaśnionych okolicznościach. Nazwa okresu pochodzi od miejsca klęski wojsk rosyjskich: twierdza Sewastopol na Krymie została zdobyta przez wojska zachodnie, co przesądziło losy wojny. Rosja została pokonana. Następca Mikołaja I,Aleksander II podpisał 1856 roku traktat pokojowy. Rosja poniosła straty polityczne: utraciła protektorat Mołdawii i Wołoszczyzny, co w efekcie doprowadziło do powstania z nich niepodległej Rumunii. Społeczność międzynarodowa zakazała Rosji utrzymywania floty na Morzu Czarnym.

W czasie działań wojennych uaktywniła się polska emigracja, widząc w przystąpieniu do walki po stronie aliantów szanse na pozyskanie sojuszników dla sprawy polskiej. Zaczęto organizować oddziały polskie, pod przywództwem Hotel Lambert z ks. Adamem Czartoryskim, który występował w rozmowach z aliantami jako przedstawiciel Polski. Władysław Zamoyski w 1855 roku przystąpił do organizowania oddziału polskiego przy armii tureckiej.

W 1853 roku Adam Mickiewicz wyruszył do Stambułu, by zorganizować legion polski. Zmarł w czasie formowania oddziału.

Po wojnie Aleksander II prowadził politykę odwilży i reform. W kraju pojawiły się znowu nadzieje na podniesienie sprawy niepodległości w sytuacji, gdy zaborca był osłabiony. W Rosji przeprowadzana była reforma uwłaszczeniowa, gdy na ziemiach Królestwa zaczęły odradzać się tajne związki niepodległościowe. Początkowo rząd rosyjski był zaabsorbowany sytuacją wewnątrz kraju, szedł więc na pewne ustępstwa.

W 1860 roku, w czasie pogrzeby wdowy po bohaterze powstania listopadowego, gen. Sowińskim, rozpoczęła się seria manifestacji patriotycznych.

W 1862 roku Aleksander Wielopolski stanął na czele Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego. Zapoczątkował serie reform: m.in. w oświacie. Był on jednak zwolennikiem zależności od Rosji, nie wierząc w zdolność Polaków do samodzielnego stanowienia. Swoją polityką obudził jedynie ogólna nienawiść, szczególnie gdy nakazał rozwiązania Towarzystwa Rolniczego. Na Placu Zamkowym w Warszawie doszło wtedy do demonstracji, w której zginęło 100 osób. W Królestwie wprowadzono stan wyjątkowy, zniesiony w 1862 roku. Rosja wróciła do ustępstw, Wielopolski stanął na czele rządu cywilnego i próbował zapobiec wybuchowi powstania. W tym czasie ukształtowane były już obozy polityczne, które odegrają w nim najważniejszą rolę.

ad.2.

Do 1861 roku skonsolidowały się dwa obozy, wyznające odmienne poglądy w sprawie powstania narodowego. Pierwszy z nich, tzw. Biali jednoczył głównie ziemian (z Towarzystwa Rolniczego hr. A. Zamoyskiego), burżuazję (głownie inteligencję) oraz finansistów - faktycznie główną role odgrywał w stronnictwie bankier L. Kronenberg. Biali byli zwolennikami pracy organicznej na rzecz rozwoju, by wzmocnić państwo. W sprawie niepodległości opowiadali się za odłożeniem powstania i działaniami dyplomatycznymi. W związku ze swoim składem społecznym byli przeciwnikami radykalnych reform, szczególnie uwłaszczania chłopów bez odszkodowań dla ziemian.

Odmienne zdanie mieli członkowie obozu czerwonych. Jednoczył on ludzi o poglądach radykalnych (jak. J. Dąbrowski), często zrzeszonych w organizacjach spiskowych (np. Związek oficerów Z. Sierakowskiego w Petersburgu, tajne związki na warszawskiej ASP). Pragnęli oni walki zbrojnej i zrzucenia zależności od Rosji przez wypowiedzenie posłuszeństwa carowi. W swoich radykalnych poglądach zawarli postulat pełnego uwłaszczenia. Współpracowali z organizacjami rewolucyjnymi spoza Królestwa Polskiego.

ad.3

Do roku 1862 oba obozy wykształciły struktury na prowincji i organa kierownicze. Czerwoni przygotowywali powstanie.

Aleksander Wielopolski pragnął zapobiec jego wybuchowi przez osłabienie czerwonych. Widział w powstaniu zagrożenie dla polityki reform i autonomii w obrębie państwa rosyjskiego. Chciał rozbić organizację przez pozbawienie jej młodych członków. Narzędziem miała stać się branka do wojska rosyjskiego, żołnierzy chciał wysłać na odległe rubieże Rosji. Założeniem było to, że była to branka imienna - wyznaczono listę 12 tysięcy młodych mężczyzn, głównie z obozu czerwonych. Ponieważ pobór był imienny, nie mogli się wykupić, wystawiając zastępców. W ten sposób Wielopolski bardzo mocno uderzył w spisek niepodległościowy. Władze Czerwonych (Komitet Centralny Narodowy, mający swoje przedstawicielstwa m.in. w Wilnie, Krakowie) stanęły przed koniecznością podjęcia decyzji, gdy przygotowania do powstania nie były zakończone. Wystąpiło około 6 tys. żołnierzy przeciw 100 tys. wojska rosyjskiego.

Powstanie wybuchło po zbojkotowaniu branki w Warszawie, by zapobiec dotarciu poboru na prowincję. Nastąpiło to 22 stycznia 1863 roku.

W tym dniu KCN ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wezwał w manifeście do wypowiedzenia posłuszeństwa carowi i wspólnej walki na ziemiach Polski, Litwy i Ukrainy. W manifeście zostały zniesione różnice stanowe. W wydanych dekretach rząd zdecydował o uwłaszczeniu chłopów (mieli otrzymać ziemie, które uprawiali) oraz o nadaniu każdemu bezrolnemu chłopu walczącemu w powstaniu trzech morg ziemi z dóbr państwowych. Ziemianie zostali uspokojeni decyzją o odszkodowaniach za ziemię.

Widzieliśmy już różnicę w ilości wojsk. Zmuszeni tą różnicą sil, Polacy przeszli na taktykę wojny partyzanckiej. Było to łatwiejsze, po tym, gdy Rosjanie zgromadzili wojska w trzech garnizonach, zostawiając duże obszary dla walk partyzanckich. Mimo to, nie udało się odnieść większych sukcesów. Nie opanowano większego terytorium. Działania były chaotyczne, już pierwszego dnia stoczono 30 potyczek.

Wśród przywódców na początku wyróżnił się naczelnik Warszawy - Stefan Bobrowski, który wprowadzał w życie dekrety uwłaszczeniowe (zginął później w pojedynku z przedstawicielem obozu "białych", co wywołało zatarg między walczącymi.

Pierwszym dyktatorem został przybyły zza granicy L. Mierosławski, wycofał się jednak bardzo szybko i wrócił do Paryża.

W marcu dyktaturę przejął M. Langiewicz, wyruszył w stronę Krakowa. Walczył pod Małogoszczą, Pieskową Skałą. Był dyktatorem jedynie tydzień, wycofał się pod wpływem przewagi rosyjskiej. Uciekł do Galicji i został tam aresztowany przez Austriaków.

Po włączeniu się do powstania w marcu, biali szybko przejęli kierownictwo. W maju utworzyli Rząd Narodowy, licząc na pomoc państw zachodnich. Wstrzymali uwłaszczenie, co osłabiło powstanie, chcieli jedynie zademonstrować chęć odzyskania niepodległości i poczekać na pomoc Anglii i Francji. Zawiodły jednak, ograniczając się do wysłania do cara not dyplomatycznych.

W lecie rozpoczął się terror rosyjski na ziemiach Litwy i Królestwa. Był to sposób na osłabienie partyzantki, która wciąż nękał wojska rosyjskie. Za pomoc powstańcom wprowadzono zbiorową odpowiedzialność: konfiskowano majątki, niepokorne wsie były palone, ludność zabijana.

W takiej sytuacji Rząd Narodowy powierzył dyktaturę R. Trauguttowi. Podtrzymał on podupadające siły powstańcze aż do wiosny 1864 roku, prowadząc konsekwentną politykę: zreorganizował wojsko w regularną armię, wrócił do decyzji dekretów uwłaszczeniowych, chcąc wzmocnić powstanie siłami chłopów. Zapowiedział karanie śmiercią ziemian stosujących wciąż pańszczyznę.

Cel Traugutta nie został osiągnięty, gdyż w marcu car ogłosił swój dekret o uwłaszczeniu, dający te same prawa, co dekrety KCN. Tym samym chłopi wycofali się z walk, szczególnie, że trwał terror i było to niebezpieczne.

Powstanie dogorywało jeszcze po aresztowaniu Traugutta w kwietniu. Oddziały na Podlasiu walczyły do 1865 roku.

Wskutekpowstania Polacy na długo porzucili myśl o niepodległości. Straty w ludziach były wielkie, pozostała rzesza młodych wdów. Od razu rozgorzała dyskusja nad sensownością podjętych walk, szczególnie że w ich wyniku Królestwo utraciło nawet te resztki autonomii, jakie zachowywał Wielopolski. Wiele wartościowych osób emigrowało lub zostało wywiezionych na Sybir. Skonfiskowano około 4 tys. majątków.

Z drugiej strony wskutek powstanie rozwiązano ostatecznie sprawy agrarne, co przyspieszyło rozwój gospodarczy tych ziem. Tworzyły się nowe, kapitalistyczne stosunki, nowoczesny naród.