Powstanie styczniowe to zryw narodowy, jaki miał miejsce w 1863 r. na ziemiach polskich. Powstanie styczniowe było wynikiem rosnących nastrojów narodowych i zaostrzającej się sytuacji politycznej wewnątrz kraju.

Powstanie styczniowe - geneza

Od końca lat pięćdziesiątych XIX w. narastało napięcie polityczne w zaborze rosyjskim. Odbywano patriotyczne pochody w rocznicę wydarzeń istotnych dla Polaków. 14.10.1861 r. Rosjanie wprowadzili stan wojenny. Po kraju przeszła kolejna fala manifestacji.  Spotkało się to z brutalną reakcją wojsk rosyjskich. 

Konspiratorzy utworzyli Komitet Centralny, na którego czele stanął Jarosław Dąbrowski. Próba ratowania sytuacji przez cara Aleksandra II poprzez wydanie ukazów oczynszowujących chłopów i nadanie praw obywatelskich Żydom, na nic się zdała. Powołanie Aleksandra Wielopolskiego na Dyrektora Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego, a później szefa władz cywilnych tylko zaogniło sytuację. 

Aby zapobiec ruchom niepodległościowym, Wielopolski zarządził brankę do wojska. Wobec planów Wielopolskiego, Komitet Centralny przygotowujący powstanie zmuszony był wyznaczyć wybuch powstania przed spodziewaną branką. Na wybuch powstania wyznaczono datę 22 stycznia 1863 r.

Manifest Rządu Tymczasowego

Komitet Centralny przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy. W wydanym przez siebie manifeście wzywał narody: polski, litewski i ruski do walki z zaborcą oraz ogłosił zniesienie różnic stanowych i uwłaszczenie. Ziemianie mieli otrzymać odszkodowanie, a  bezrolni - ziemię na własność.

Powstanie styczniowe - pierwsze walki

Armia rosyjska miała znaczną przewagę liczebną nad powstańcami. Pierwsze potyczki przyniosły sromotną klęskę. Przegrupowanie wojsk carskich do większych miast pozwoliło powstańcom na zwarcie szyków i utworzenie regularnych oddziałów partyzanckich.

Na wodza powstania powołano początkowo Mierosławskiego, na Litwie działał Zygmunt Sierakowski.

Wkrótce do walki przyłączyli się Biali, wysuwając Mariana Langiewicza na dyktatora powstania. Po tygodniu sprawowania władzy został on zmuszony do opuszczenia granic kraju.

Organizacja państwa

Rządowi Narodowemu podlegały wydziały spraw wewnętrznych spraw zagranicznych, wojny, skarbu i prasy. Rząd posiadał własną pocztę, służbę dyplomatyczną, policję. Pobierano podatki, a trybunały karały szpiegów i zdrajców.

Klęska powstania styczniowego

 Kiedy powstanie zaczęło upadać, władzę powierzono Romualdowi Trauguttowi. Dokonał on reorganizacji wojska i wznowił propagandę, co pozwoliło powstańcom przetrwać zimę. Traugutt został aresztowany w kwietniu 1864 r. jego egzekucję wykonano 5 sierpnia 1864 r. Ostatni powstańcy bronili się do jesieni 1864 r. (oddział ks. Brzóski na Podlasiu).

Biland powstania styczniowego 

Powstanie styczniowe było największym zrywem narodowym w historii Polski.

W wyniku walk zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób, około 1 tys. stracono, około 38 tys. skazano na katorgę bądź zesłanie, ok. 10 tys. wyemigrowało.

Jeszcze w trakcie walk władze carskie opublikowały ukaz o uwłaszczeniu chłopów. Miało to na celu odciągnięcie chłopów od powstania. Dzięki temu na ziemiach polskich zaczęły rozwijać się nowe stosunki gospodarcze.

Po powstaniu styczniowym całkowicie zniesiono autonomię Królestwa Polskiego (1867 r.), zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską (1869 r.), zlikwidowano Bank Polski (1886 r.). Polska stała się częścią Imperium Rosyjskiego. Rusyfikacja społeczeństwa polskiego uległa nasileniu. Miastom popierającym powstanie styczniowe odebrano prawa miejskie, co przyczyniło się do upadku części z nich.

Powstanie styczniowe stanowiło kolejny, nieudany, zryw narodowy. Umocniło jedność narodu, ale i przekonanie o niemożności wyswobodzenia się z niewoli.