Dorobek kulturowy starożytnego Rzymu

Ustrój cesarstwa

Za początek cesarstwa w Rzymie uznaje się rok 27 p.n.e., gdy Oktawian dostał od Senatu tytuł augusta (wywyższony przez bogów), prze co został najważniejszym człowiekiem w państwie. Data ta wyznacza nowy etap w historii Imperium Rzymskiego. Oktawian bowiem wprowadził nowy system rządów, zyskał bowiem tytuł najwyższego kapłana, imperatora czyli wodza, princepsa- pierwszego w senacie prokonsula – sprawującego władzę nad prowincjami. Oficjalnie jednak nie przyjął jeszcze tytułu cesarskiego uczynił to dopiero Tyberiusz. Za jego panowania zostały zaznaczone granice Imperium, w nieznacznym stopniu powiększone za jego następców. Oparły się one o Eufrat, Ren oraz Dunaj. Ważne zmiany w przeprowadził w armii rzymskiej.  Po zapewnieniu sobie wyłączności rozporządzaniu siłami zbrojnymi państwa, rozpuścił część wojska, która osiedliła się w prowincjach. Oktawian August prowadził rozważną  politykę wojskową,  nie przyznając premii zbyt często swoim żołnierzom, w 6 roku n.e. utworzył  skarb wojskowy, z którego funduszy utrzymywał liczną armię. Po śmierci Oktawiana Augusta pryncypat został zastąpiony nową formą ustrojową – dominatem. Nazwa pochodzi z języka łacińskiego (dominus- pan), została wprowadzona przez cesarza Dioklecjana, który zupełnie zerwał z pozorami republiki, jakie zachowywał np. Oktawian August i przyjął tytuł dominus ac deus –co znaczy  pan i bóg. Cesarz został w ten sposób władcą absolutnym.  Jego reforma ustrojowa doprowadziła do ugruntowania władzy cesarza. Wiedział, że sam nie jest w stanie zarządzać tak wielkim imperium, bowiem nie może szybko podjąć istotnej decyzji, dotyczącej odległych rejonów kraju. Dlatego zdecydował się na wprowadzenie systemu, określanego jako tetrarchia (tzn. rządy czterech władców).  Miało to zapobiec ewentualnym uzurpacjom, ochronić państwo przed niebezpieczeństwem zewnętrznym oraz wykluczyć dominującą rolę polityczną armii rzymskiej. Cesarz wyznaczył współrządcę, któremu nadał tytuł augusta powierzając jednocześnie zarządzanie zachodnią częścią imperium. Dioklecjan sprawował władzę na Wschodzie kraju, ale zachował władzę zwierzchnią nad współrządcami. Każdy z augustów miał do dyspozycji zastępcę, czyli cezara. Obok reform ustrojowych Dioklecjan przeprowadził też reformę administracyjną, dzieląc prowincje na mniejsze jednostki oraz wojskową, przyznając dużą rolę jeździe i dzieląc armię na dwie części. Jednak zmiany te, a w szczególności reforma ustrojowa nie zdały egzaminu. Kolejne modyfikacje ustrojowe stały się one konieczne w związku z nasilającymi się atakami ze strony barbarzyńców, kryzysem wewnętrznym państwa, narastającym chaosem i problemami w armii.  Cesarze powoływali współrządców spośród członków rodziny i zaufanych współpracowników. I tak pod koniec IV wieku w cesarz Teodozjusz Wielki oddał przed śmiercią swe państwo dwóm synom, co w konsekwencji dało dwóch władców. Oznaką  kryzysu było załamanie stabilności władzy cesarskiej. Co rok pojawiali się uzurpatorzy, czyli ci którzy zagarniali władzę nie mając ku temu podstaw prawnych. Najczęściej byli to ambitni wodzowie, którzy dzięki armii próbowali przejąć władzę, wywoływali więc wojny wewnętrzne. Co w konsekwencji doprowadziło do upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 roku.

Kultura Rzymu, ze szczególnym uwzględnieniem okresu Cesarstwa

 Architektura

 -do największych osiągnięć architektury rzymskiej należą: akwedukty,  świątynie i przede wszystkim drogi, których sieć pokryła powierzchnię całego imperium, ułatwiając komunikację.

- w tej dziedzinie wzorowali się na pomysłach greckich, ale dzięki zastosowaniu cegły i zaprawy murarskiej znacznie przewyższyli Greków. Ulepszyli m.in. konstrukcję łukową i sklepienia kopułowe, czego doskonałym przykładem jest akwedukt  via Appia. Ważnymi elementami rzymskich miast były łaźnie, amfiteatry oraz teatry, wznoszone z przepychem, podobnie jak cesarskie pałace. Elementy zapożyczone od Greków to przede wszystkim portyki, kształty budynków cyrkowych i teatrów. Wzbogacili zaś dorobek cywilizacyjny o łuki triumfalne, arkady  i kolumny, stawiali termy i bazyliki.  Ważnym wynalazkiem Rzymian był beton. Dla proletariackiej ludności Rzymu wznoszono wielopiętrowe kamienice czynszowe które osiągały  wysokość 18-20 m, bez kanalizacji i często bez okien. Zaś typowy dom rzymski, tzw. domus z zewnątrz prezentował się skromnie, bowiem od ulicy wyglądał jak ślepy mur. Okna skierowane były do środka, grupując się wokół atrium, w jego centrum znajdowała się fontanna. Tu przyjmowano gości, pracowano, jadano posiłki. Często znajdowała się tu kapliczka bóstw opiekuńczych domu: Larów i Penatów. Wokół atrium skupiały się zazwyczaj: jadalnia, salon i sypialnie, oraz pokoje gościnne i pomieszczenia dla służby. Do dzisiaj zachowało się wiele przykładów architektury rzymskiej, jak np. Most Fabrycjusza czy Circus Maximus, Koloseum.

Rzeźba

Również w tej dziedzinie Rzymianie wzorowali się na sztuce greckiej, która była bardzo popularna w Rzymie. Figury greckich bogów były wzorcem  dla  rzeźbiarzy rzymskich. Rzeźbiono najczęściej posągi  władców, które następnie ustawiano w miejscach publicznych. Place, rynki oraz budowle monumentalne ozdabiano posągami, w okresie cesarstwa bardzo popularne były reliefy.

Literatura

-na rozwój literatury rzymskiej istotny wpływ miało poznanie literatury greckiej, początkowo usiłowano nawet pisać po grecku, lecz okazało się że była to tylko przejściowa moda. Rozkwit literatury rzymskiej przypada na czasy Cezara i Oktawiana Augusta.  Możemy więc wymienić następujących twórców: Wergiliusza, któremu sławę przyniosła Eneida , którą Rzymianie otaczali czcią, ze względu na fakt, iż dotyczy Eneasza, przodka legendarnych założycieli Rzymu.  Popularnością cieszył się również Horacy, który w swej poezji zawarł filozofię życiową, zakładającą rozsądne korzystanie z uciech  i poszukiwanie złotego środka. Owidiusz, mistrz poezji miłosnej w poemacie zatytułowanym Sztuka kochania udzielał rad zakochanym, jak osiągnąć wzajemność w miłości. W tym czasie działał także jeden z najwybitniejszych historyków, Tytus Liwiusz. Spisał on dzieje Rzymu od jego początków do czasów sobie współczesnych, czyli do schyłku I wieku p.n.e.. Celem Liwiusza było pokazanie wielkości Rzymu, uzasadnienie jego panowania nad światem, dlatego jego dzieło było przepełnione legendami i podaniami, brakowało faktów ustalonych w sposób wiarygodny.

Dlatego przewyższał Liwiusza inny historyk rzymski, Publiusz Korneliusz Tacyt,  który w swych dziełach,  Rocznikach i Dziejach przedstawił historię Rzymu do 69 roku.  Za najpiękniejszą łacinę uchodzi język którym posługiwał się przeciwnik Cezara czyli Marek Tulisz Cyceron.

Prawo rzymskie:

Rzymska myśl prawnicza ma charakter oryginalny, przewyższa wszystkie osiągnięcia innych ludów w tej dziedzinie. Dowodem uniwersalności prawa rzymskiego, niech będzie choćby fakt, że europejskie prawo powszechne które jest obecnie w użyciu ma swoje podwaliny właśnie w prawodawstwie Rzymian. To temu ludowi zawdzięczamy przede wszystkim sformułowanie pojęć, które weszły na stałe do prawoznawstwa. Powstałą bogata literatura prawnicza, obejmująca kodeksy, podręczniki. Rzymianom także zawdzięczamy sformułowanie ogólnych zasad prawnych takich jak : nie ma winy, jeśli nie było przekroczenia prawa, prawo nie działa wstecz, należy wysłuchać obu stron.

W roku 450 p.n.e. Rzymianie opracowali pierwszą kodyfikacja prawa zwyczajowego – była to tzw. ustawa XII tablic. Jej geneza jest związana z walkami między patrycjuszami a plebejuszami o wpływ na rządy. Dotychczas bowiem prawo do interpretowania prawa przysługiwało pontyfikom, którzy rekrutowali się spośród patrycjuszy, co prowadziło do osłabienia pozycji plebejuszy. Właśnie w roku 451 p.n.e. wyznaczono dziesięciu patrycjuszy, których zadaniem było spisanie prawa. Co odbywało się w toku nieustannych sporów między obydwoma warstwami, ostatecznie w 449 roku p.n.e. zostało uroczyście ogłoszone prze konsulów sprawujących władzę w Rzymie. Następnie tekst wyryto na dwunastu tablicach i umieszczono na Forum Romanum. To wydarzenie zapoczątkowało rozwój prawa rzymskiego

Prawo rzymskie powstawało w drodze uchwalania przez Zgromadzenia Ludowe ustaw. Najpierw głosowano jawnie, a potem tajnie według podziałów obywateli na plemiona lub centurie. Później uchwalona w ten sposób  ustawa musiała być zatwierdzona przez senat.

Za ważne źródło prawa rzymskiego uznawano edykt pretora, uchwały senatu w I-II w n.e. oraz opinie i komentarze prawników rzymskich. Sędzia przed wydaniem wyroku zasięgał opinii uczonego, która dla wydającego wyrok miała charakter wiążący.

a w późniejszym okresie można było nawet cytować wypowiedzi znanych i uznanych jurystów podczas rozprawy i to także nie mogło być zlekceważone przez sędziego.

W okresie dominatu i pryncypatu do źródeł prawa zaliczono też cesarskie konstytucje.

- Rzymianom zawdzięczamy również wyróżnienie pojęć takich jak własność oraz posiadanie oraz opracowanie rodzajów zawieranych kontraktów handlowych, takich jak np. kupno- sprzedaż, pożyczka, najem. Ważnym źródłem prawa rzymskiego  jest „Corpus iuris civitis”, czyli „Kodyfikacja Justyniańska” pochodząca z 529 roku.  Dzięki niej wszystkie przepisy prawne starożytnego Rzymu zostały uporządkowane stając się wzorcem prawnym dla nowo tworzących się państw Europy Zachodniej. Dokument został podzielony na trzy części:  Digesta seu Pandecta, Codex będącyzbiorem cesarskich konstytucji, ułożonych chronologicznie od  Hadriana do Justyniana. Trzecią część stanowiły Institutiones.

Religia

Również w tym względzie rzymianie bardzo wiele czerpali z dorobku Greków, ich religię można nazwać politeistyczną, wierzyli bowiem w wielu bogów, tworząc jedynie odpowiedniki do bóstw, czczonych na Peloponezie.  I tak np. Zeusa zastąpiono Jowiszem, Aresa Marsem, Herę Junoną.  Czczono także bożki domowe czyli lary, opiekujące się domostwami i penaty, będące duchami przodków.  Dużym kultem otaczano też Westę, boginię opiekującą się świętym ogniem, uznano ja za patronkę całego państwa.  Pod wpływem licznych podbojów, do imperium rzymskiego zaczęły przenikać kolejne bóstwa, tym razem ze Wschodu, jak np. kult Izydy czy Mitry. Dużą popularnością cieszyła się magia, astrologia i wróżbiarstwo.  Rozpowszechnił się kult cesarza jako osoby boskiej, co miało spełnić funkcję jednoczącą całą ludność imperium. Kres wielobóstwo położył dopiero Teodozjusz I Wielki, który oficjalnie zakazał  pogańskich praktyk  i zastąpił je chrześcijaństwem, religią monoteistyczną.  Pojawiła się najpierw w Palestynie I wieku n.e. pod wpływem nauk głoszonych przez Jezusa Chrystusa. Po jego śmierci naukę chrześcijańską głosili uczniowie Chrystusa czyli apostołowie – uważani za wysłanników Boga.  Do najbardziej znanych naśladowców życia Chrystusa i zwolenników jego nauki  należał  św. Paweł z Tarsu, dzięki któremu ostatecznie chrześcijaństwo oderwało się od judaizmu i rozpowszechniło się na terytorium całego państwa rzymskiego.  Pierwsze gminy chrześcijan pojawiły się na wschodzie Imperium, w Aleksandrii, Antiochii i Efezie. Początkowo Rzymianie byli bardzo nieufni wobec nowej wiary, jej wyznawców prześladowano. Najbardziej znanym przykładem takiego postępowania jest  pożar Rzymu w 64  roku i uznanie winnymi za ten czyn chrześcijan, których skazywano na kary więzienia, pożarcie przez drapieżne zwierzęta czy też na śmierć przez ukrzyżowanie. Okres prześladowań zakończył Konstantyn Wielki, który 313 roku ogłosił w Mediolanie akt tolerancji, tzw.  edykt mediolański, w którym czytamy: „ja cesarz Konstantyn, i jak również ja, cesarz Licyniusz, (...) uznaliśmy za konieczne między innymi zarządzeniami, zdaniem naszym dla wielu ludzi korzystnymi, wydać przede wszystkim i to, które do czci bóstwa się odnosi, a mianowicie chrześcijanom i wszystkim dać zupełną wolność wyznawania religii, jaką kto zechce. W ten sposób bowiem bóstwo w swej niebieskiej siedzibie i dla nas, i dla wszystkich, którzy naszej poddani są władzy, zjednać będzie można i usposobić łaskawie. Ze zbawiennych więc i słusznych powodów postanowiliśmy powziąć uchwałę, że nikomu nie można zabronić swobody decyzji, czy myśl swą skłoni do wyznania chrześcijańskiego, czy do innej religii, którą sam za najodpowiedniejszą dla siebie uzna, a to dlatego, by najwyższe bóstwo, któremu cześć według swobodnego przekonania oddajemy, mogło nam we wszystkich okolicznościach okazać zwykłą swą względność i przychylność.” Cesarz od początków swego panowania miał pozytywny stosunek do chrześcijan. W momencie walki o władzę z Maksencjuszem, przed decydującą bitwą w 312 roku miał widzenie podczas snu, kiedy to  zobaczył krzyż i napis „In hoc signa vinces” (co znaczy z tym znaku zwyciężysz). Po zwycięstwie nad Maksencjuszem, przyznał chrześcijanom tolerancję religijną. Przed śmiercią przyjął nawet chrzest. W roku 392 cesarz Teodozjusz Wielki zakazał wszelkich form kultu pogańskiego uznając jednocześnie chrześcijaństwo za religię państwową.