Egipt - "darem Nilu".
Starożytny Egipt tylko w części pokrywa się z terytorium dzisiejszej Zjednoczonej Republiki Egiptu. W starożytności obejmował on prawie wyłącznie dolinę i deltę Nilu. Dzielił się na dwie krainy: Egipt Dolny (delta rzeki) i Egipt Górny (dolina rzeki). Prawie trzy czwarte uprawnego areału ziemi znajdowało się w obszarze delty. Wpłynęło to na większe zaludnienie tego obszaru. Rytm życia w Egipcie uzależniony był od wylewów Nilu. On też wpływał na urodzaj i nieurodzaj, którego bezpośrednią konsekwencją był głód. Z kolei urodzajność pól zależała od ich prawidłowego nawodnienia, jak też umiejętności odprowadzenia nadmiaru wody. W tym celu stosowano system irygacyjny (irygacja - sztuczne nawadnianie pół w celu uzyskania lepszych plonów), który polegał na budowie sieci kanałów odprowadzających wodę. Nil dostarczał podstawowych środków do życia: wodę i żywność. Ponadto Nil był jednym z najważniejszych wówczas szlaków transportowych. Dlatego też, nie bez przesady, nazywa się ten kraj "darem Nilu". Podstawą gospodarki było rolnictwo, zdeterminowane w dużym stopniu systemem wodnym. Oprócz zbóż (jęczmień, proso, pszenica) Egipcjanie uprawiali także warzywa (ogórki, cebula, czosnek, rzepa, groch) i owoce (daktyle, figi, oliwki). Rozwinęli oni także prawie wszystkie rodzaje rzemiosł i przetwórstwa, znane w starożytności: kamieniarstwo, metalurgię, tkactwo, garncarstwo, wikliniarstwo, rzemiosło artystyczne i obróbkę trzciny papirusowej. Eksploatowali też ze swych kopalń metal i kamienie szlachetne: złoto, miedź, cyny, ołów i żelazo.
Historia starożytnego Egiptu - zarys.
Historia starożytnego Egiptu obejmuje ponad 3000 lat. Historia polityczna zaczyna się właściwie od roku 3100 p. n.e., kiedy to powstało zjednoczone państwo egipskie. Pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu (rozumianego jako Egipt Dolny i Egipt Górny) według tradycji i zgodnie z przyjętą teorią miał być Menes. W 332 r. p.n.e. państwo to zostało podbite przez Aleksandra Macedońskiego. W 31 roku p.n.e., po porażce w bitwie pod Akcjum, Egipt stał się jedną z wielu prowincji Rzymu.
Organizacja państwa.
Na czele państwa egipskiego stał król, zwany mylnie po grecku faraonem. Był on władcą absolutnym, najwyższym kapłanem, który pośredniczył między Egiptem, a jego ludem i bogami. Po śmierci stawał się w drugim życiu-wcieleniu od razu bogiem. Był także naczelnym wodzem oraz rozstrzygał wszelkie najważniejsze konflikty. Częstym zjawiskiem były małżeństwa zawierane między członkami rodziny królewskiej i to bardzo bliskiej, na przykład małżeństwo brata z siostrą. Najwyższym urzędnikiem państwowym był wezyr. Wyręczał on faraona w zarządzaniu krajem oraz sprawował nadzór nad całą administracją. Podstawową jednostką terytorialną i administracyjną starożytnego Egiptu był nom (okręg). Na ich czele stali specjalni naczelnicy, posiadający olbrzymią władzę. Oprócz wyżej wymienionych urzędników ogromną władzę dzierżyli w swych rękach także kapłani, którzy tworzyli tak naprawdę państwo w państwie (państwo teokratyczne). Ich potęga wynikała z jednej strony z olbrzymiej roli religii i jej wpływu na życie państwowe i indywidualne człowieka, oraz z pozycji majątkowych. W rękach kapłanów znajdowały się olbrzymie majątki świątynne, które obejmowały zarówno pola uprawne, jak i zakłady rzemieślnicze. Wpływ na rządy w państwie posiadała także arystokracja rodowa (rody książęce i królewskie). To właśnie przedstawiciele tej warstwy społecznej obsadzali najważniejsze urzędy w państwie. Pozostałą masę społeczeństwa egipskiego tworzyła ludność wolna - głównie chłopi, handlarze, rzemieślnicy, czy urzędnicy niższego szczebla. Z chwilą rozpoczęcia przez Egipt ekspansji terytorialnej, podbitą ludność zamieniano w niewolników.
Wiara.
Wiara odgrywała w starożytnym Egipcie bardzo ważną rolę, zarówno w życiu państwowym, jak i indywidualnym każdego człowieka. Wielu wybitnych faraonów, już od samego początku swych rządów myślało o zabezpieczeniu się na przyszłe, pośmiertne życie, między innymi poprzez budowę wielkich piramid. Także w życiu zwykłych ludzi religia, wiara w bogów, w ich nieustanny wpływ na życie doczesne była bardzo silna. Każda czynność miała niejako boski znak i była uzależniona od bogów, ich woli i charakteru.
Starożytni Egipcjanie oddawali cześć siłom przyrody, częściom wszechświata, królom, lokalnym bohaterom i bóstwom obcym. Początkowo przedstawiano bogów pod postacią zwierząt, przedmiotów martwych, ludzi lub pod postaciami półludzkimi. Przed zjednoczeniem w jedno państwo (połączenie Egiptu Dolnego z Egiptem Górnym) istniało wiele niezależnych ośrodków kultu religijnego. W Heliopolis tłumaczono powstanie świata w następujący sposób: bóg słońca Re wyłonił się z praoceanu i ukazał na kamieniu benben. Następnie stworzył on boga Szu - uosobienie powietrza oraz boginię Tenut - uosobienie wilgoci. Ta para według wierzeń, zrodziła z mułu zmieszanego z pociętymi wysuszonymi łodygami traw czy innych roślin i ziemię i niebo - boga Geba i boginię Nut, którzy z kolei stali się rodzicami czterech bóstw: Izydy, Ozyrysa, Seta i Neftydy. Egipcjanie wierzyli bowiem, iż Ozyrys był władca Egiptu, umiłowanym przez poddanych, czego zazdrościł mu jego brat Set, który następnie go zabił, a zwłoki porąbał na 12 części i rozrzucił po całym kraju. Szczątki Ozyrysa zebrała Izyda wraz ze swa siostra Neftydą. Dzięki mocy swych zaklęć przywróciła ona następnie Ozyrysa do życia w Państwie Umarłych. Następca Ozyrysa na ziemi został jego syn Horus, a po nim z kolei każdy ziemski władać, którego starożytni Egipcjanie uważali za Horusa, syna Ozyrysa.
Bogowie starożytnego Egiptu.
Nie bez przesady można nazwać starożytny Egipt krajem bogów. Religia odgrywała w tym państwie olbrzymia rolę i to zarówno w życiu publicznym, rozumianym jako działalność polityczna i państwowa, a także w życiu każdego pojedynczego człowieka. Egipcjanie wierzyli bowiem, iż każdy akt, każda czynność dnia codziennego ma za swego opiekuna właściwego boga, który tak jak człowieka posiada swój charakter i swoja naturę. Dla oficjalnego kultu Egiptu olbrzymie znaczenie miał jego historyczny podział na dwie części, a mianowicie Egipt Górny, gdzie czczono przede wszystkim boga Horusa oraz Egipt Dolny, gdzie czczono boga Seta. W chwili zjednoczenia tych dwóch części przewagę zdobył kult boga Horusa, głównie dzięki temu, iż faraonowie uznali się za jego żywe wcielenie.
Religia Egipcjan była religią politeistyczną, czyli uznawała istnienie wielu bogów. Za czasów faraona Amenhotepa IV Echnatona doszło do pierwszej próby reformy religijnej, która miała na celu wprowadzenie kultu jednego boga, który był stwórcą świata i panem wszelkiego życia. Bogiem tym miał zostać Aton. Doktryna ta uznana za heretycką, czyli taką która odstępuje od oficjalnej nauki religijnej, została potępiona i odrzucona z chwilą śmierci faraona.
Spośród całej plejady egipskich starożytnych bogów, do najważniejszych należy zaliczyć, oprócz czołowego boga Re - pana wszechświata, nieba, boga-słońce, czczonego głównie w Heliopolis
- Ptah - stwórca świata, patron rzemiosła i sztuki, czczony w Memfis, święte zwierzę z nim związane to byk Apis
- Atum - bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum, głównie w Heliopolis, święte zwierzę to lew i wąż
- Horus - bóg nieba, uważany za syna Re lub Ozyrysa, czczony pod postacią sokoła w wielu miejscach
- Set - bóg burzy i pustyni, brat i odwieczny wróg Ozyrysa, przynosił głównie zło, czczony w Ombos
- Izyda - lokalna bogini miłości i nieba, a także opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów, utożsamiana z Hatior, Batstet oraz wielkimi boginiami azjatyckimi, między innymi babilońską Isztar, czy fenicką Asztarte oraz z grecką Demeter, czczona głównie we wschodniej Delcie, Heliopolis i File
- Ozyrys - bóg umierający i zmartwychwstający, decydujący o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia umarłych, czczony głównie w Abydos, Busiris i File
- Tot - bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów, przez Greków utożsamiany z Hermesem, czczony głównie w Hermopolis, święte zwierzę pawian i ibis
- Chonsu - bóg księżyca, syn Amona i Mut, czczony głównie w Tebach
- Hathor - bogini miłości, często utożsamiana z Izydą, czczona pod postacią krowy w wielu miejscach
- Neit - lokalna bogini wojny, władczyni morza, czczona głównie w Sais
- Anubis - bóg zmarłych, czuwający nad mumifikacją, czczony głównie w Kynopolis, święte zwierzę - szakal
- Bastet - bogini zabawy i muzyki, z czasem utożsamiania z wieloma boginiami., czczona głównie w Bubastsis, święte zwierzę - kot
- Apis - bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem, czczony głównie w Memfis
Inni bogowie to: bogini powietrza - Szu; bogini wody - Tenut, bogini pisma - Seszat, bogini żniw i płodów - Renenutet, bogini nieba - Nut zwana inaczej Neuth; bóg pustyni to Seth, bóg ziemi - Geb, czy bóg wód - Sobek.
Życie pozagrobowe.
W życiu starożytnych Egipcjan bardzo ważną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć nie była końcem definitywnym, lecz jedynie przejściem do innego życia w świecie zmarłych. Element duchowy człowieka składała się według Egipcjan z trzech elementów, a mianowicie: ducha - ka, duszy - ba oraz osobowości, czyli światłości, pojmowanej jako indywidualny element boski, obecny w każdej naturze człowieka.. Elementy duchowne zmarłego znajdowały w ciele schronienie. Dlatego też tak duże znaczenie przywiązywano do zachowania ciała po śmierci w stanie nienaruszonym oraz wyposażenie go w niezbędne przedmioty, potrzebne do życia. Znana w Egipcie mumifikacja, nie była jednak zjawiskiem powszechnym. Mogli sobie na nią pozwolić tylko najbogatsi . Ci, których nie było stać na zbudowanie sobie grobowca i kosztowne usługi balsamowania, nie byli pozbawieni perspektywy bycia szczęśliwym w przyszłym życiu. Zwłoki można było zmumifikować wystawiając je na gorącym piasku pustyni, co oczywiście dawało gorsze rezultaty w porównaniu z profesjonalna mumifikacją, jednak przedłużało istnienie ciała, bez którego nie można się było wybrać, według wierzeń, w życie pozagrobowe. Wystarczyło także namalować na grobowcu porter zmarłego i podpisać go, aby dusza miał oparcie niezbędne dla jej trwania. Mumifikacja polegała na zabalsamowaniu ciała i owinięciu go w kilka warstw tkanin i bandaży. Narządy wewnętrzne, m.in. serce i wątrobę usuwano z ciała zmarłego i umieszczano w specjalnych urnach kanopskich. Były to zazwyczaj małe, wykonane ze złota naczynia i wazy. Dopiero tak przygotowane ciało zostało składane do specjalnych sarkofagów do wnętrza grobowca, do którego składano też wszelkie naczynia, narzędzia i inne sprzęty, które mogły przydać się zmarłemu w przyszłym życiu. Ludzi biednych chowano najczęściej w zwykłej ziemi. Dopiero po takim odpowiednim złożeniu ciała zmarłego do sarkofagu element duchowy zmarłego mógł dopiero udać się w drogę do świata podziemnego. Bardzo ważną częścią tej wędrówki był sąd ostateczny, który miał zadecydować o jego dalszych losach. Na czele sądu ostatecznego, który składał się z specjalnego trybunału czterdziestu bogów, stał Ozyrys. Cały ceremoniał wyglądał następująco: najpierw następowała spowiedź, po której bóg Anubis ważył serce zmarłego. Na drugiej szali wagi kładł on pióro - symbol bogini wiecznej prawdy. Jeśli następowała równowaga, to oznaczało to pomyślne zakończenie dla zmarłego. Wyniki te ogłaszał z kolei bóg Tot. Jeśli zmarły przeszedł szczęśliwie ten "test" to udawał się on z kolie na urodzajne pola Jaru, gdzie oddawał się swym ulubionym zajęciom. Jeśli wynik "testu" był negatywny, to w zależności od skali jego grzechów był on albo skazywany na wieczne cierpienie albo z miejsca rozszarpywany przez potwora Ammita.
Dziełami, które najpełniej reprezentowały całą ówczesna egipska wiedze o życiu pozagrobowym, które zawierały wskazówki dla zmarłych były "Księga Piramid" i "Księga Umarłych".
Wyobrażenia religijne.
Cechą charakterystyczną egipskich wyobrażeń religijnych było przedstawianie postaci bóstw w postaci zwierząt lub ludzi ale z głowami zwierząt. Istniało wówczas bowiem silne przekonanie, iż bóstwo może objawić się w zwierzęciu, bowiem w nim jest to, co jest na ogół godne podziwu: siła, moc, agresywność z jednej strony i piękno, płodność z drugiej strony. W późniejszych czasach zaczęto sobie wyobrażać, iż bogowie mają postać ludzką. Wobec tej nowej postawy, łączono najczęściej wyobrażenie bóstwa jednocześnie jako człowieka i zwierzęcia. Dlatego też ciało ludzkiemu dodawano głowę zwierzęcia. Pojawiła się też nowa ideologia, głosząca, iż wszystkie bóstwa są po prostu różnymi imionami tego samego boga.
Sprawowanie kultu.
Egipcjanie wyznawali pogląd, iż należy zabiegać o łaskę bogów, bowiem decydują oni o wszystkim, co się dzieje tu na ziemi, o każdej nawet najmniej istotnej z punktu widzenia państwa czynności. Dlatego też zwracali się oni do bogów z ofiarami i darami, modlili się, urządzali huczne procesje i święta. Najczęściej owy kult skupiał się wokół posągów bóstwa, w których według wierze byli obecni bogowie. Potrzeby bogów były bardzo podobne do potrzeb ludzi: należało zapewnić im dom (budowa świątyń), dostarczyć jedzenia i napojów (wszelkiego rodzaju dary), ubrania, a także sprawiać im przyjemność (śpiewy i tańce przed świątynią). Organizowanie kultu i wznoszenie świątyń należało do jednej z najważniejszych czynności każdego faraona. Pomagali mu w tym specjalnie wyszkoleni ludzie - kapłani. W początkach państwa egipskiego, czynności kultowe należały do obowiązków urzędników. Kapłani, którzy pojawili się później, przejęli ich kompetencje i każdy z nich służył konkretnemu bogu i związany był z konkretną świątynią. Wszyscy kapłani musieli przestrzegać zasad rytualnych. Musieli być na przykład obrzezani, co później przejęli Żydzi, a także golili brody i brwi. Nosili tylko szaty lniane. By móc rzetelnie wykonywać swoje obowiązki musieli oni znać dobrze pismo, na pamięć teksty wszystkich modlitw i rytuałów oraz mity dotyczące ich bóstw. Kult nie był czymś tanim. By kapłani mogli godnie czcząc bóstwo, dostawali na to od faraona ziemię, zboże, niewolników oraz inne kosztowne przedmioty. Dzięki tym darom, a także przedsiębiorczości poszczególnych kapłanów, zdobyli oni ogromny majątek, a tym samym silna pozycję w państwie. Zaczęli decydować nawet o polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa. Kapłani byli także ludźmi bardzo wszechstronnie wykształconymi, zajmowali się nauka, a także prowadzili szkoły.
Mieszkania bogów.
Świątynie były mieszkaniami bogów. Mimo, iż każda z nich tworzyła zupełnie nowe arcydzieło, to należy wziąć pod uwagę kilka ich wspólnych elementów. Była to przede wszystkim charakterystyczna droga wiodąca od Nilu do głównej bramy świątyń zwieńczonej obowiązkowo wielkimi pylonami oraz otoczony portykami dziedziniec główny, który poprzedzał sale kolumnową, z której dopiero wchodził się do kaplicy-sanktuarium. Jednym z najwspanialszych przykładów architektury sakralnej jest monumentalny zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, połączony słynną aleją sfinksów
Do świątyń przynoszono różnego rodzaju ofiary na rzecz bogów. Były to zarówno kwiaty i owoce, jak i chleb, czy zwierzęta. Czyniono to by, wedle ówczesnej wiary, pozyskać przychylność bogów. Wewnątrz znajdował się posąg bóstwa, który według Egipcjan wiódł ludzkie życie.
Pałace królewskie były mniej potężne niż świątynie. Odznaczały się swoistą lekkością. Otoczone były najczęściej przepięknymi ogrodami i sadami, a całość zamykały wielkie mury. Pałace budowano zazwyczaj koło świątyń. Taki przykładem może być pałac Ramzesa II w Medinet Habu. Ściany i kolumny sal pałacowych były pokryte freskami, przedstawiającymi sceny z życia codziennego lub religijnego.
Piramidy.
Największymi piramidami są: piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Posiadały one kształt czworościennego ostrosłupa i były z reguły budowane w kamieniu przez okres około 30 lat przez 100 tysięcy ludzi. Piramidy Cheopsa i Chefrena znajdują się w Gizie. Są to ogromne klasyczne piramidy w kształcie regularnych ostrosłupów o podstawie kwadratu. Najwyższa jest piramida Cheopsa (164 metry). W środku znajdowało się wiele pułapek i ukrytych korytarzy. Przy piramidzie Chefrena znajduje się monumentalny sfinks (leżący lew z głową ludzką). Piramida Dżosera znajduje się w Sakarra, zbudowana jest na planie kwadratu. Składa się ona z kilkustopniowych platform, pod którymi ukryta jest komora grobowa. Jest to piramida schodkowa. Wzniósł ja słynny wezyr Imhotep. Piramidom głównym towarzyszyły często mniejsze piramidy i tzw. mastaby, w których pochowani byli współpracownicy i członkowie najbliżej rodziny faraona. W późniejszych czasach piramidy wznoszono ze skał. Miały one formę długiego korytarza z kilkoma salami i mieszcząca się zwykle na końcu korytarza komorę grobową. Największym skupiskiem takich grobowców władców egipskich jest słynna Dolina Królów na zachodnim brzegu Nilu.
Same grobowce nie były wystarczające by zapewnić wszystkie potrzeby zmarłego władcy. Trzeba było jeszcze zbudować wokół nich miejsce, w którym można był sparować kult zmarłego faraona. Dlatego też wiele piramid rozbudowano w potężne zespoły świątynne.
