RELIGIA.
Bogowie starożytnego Egiptu.
Nie bez przesady można nazwać starożytny Egipt krajem bogów. Religia odgrywała w tym państwie olbrzymia rolę i to zarówno w życiu publicznym, rozumianym jako działalność polityczna i państwowa, a także w życiu każdego pojedynczego człowieka. Egipcjanie wierzyli bowiem, iż każdy akt, każda czynność dnia codziennego ma za swego opiekuna właściwego boga, który tak jak człowieka posiada swój charakter i swoja naturę. Dla oficjalnego kultu Egiptu olbrzymie znaczenie miał jego historyczny podział na dwie części, a mianowicie Egipt Górny, gdzie czczono przede wszystkim boga Horusa oraz Egipt Dolny, gdzie czczono boga Seta. W chwili zjednoczenia tych dwóch części przewagę zdobył kult boga Horusa, głównie dzięki temu, iż faraonowie uznali się za jego żywe wcielenie.
Religia Egipcjan była religią politeistyczną, czyli uznawała istnienie wielu bogów. Za czasów faraona Amenhotepa IV Echnatona doszło do pierwszej próby reformy religijnej, która miała na celu wprowadzenie kultu jednego boga, który był stwórcą świata i panem wszelkiego życia. Bogiem tym miał zostać Aton. Doktryna ta uznana za heretycką, czyli taką która odstępuje od oficjalnej nauki religijnej, została potępiona i odrzucona z chwilą śmierci faraona.
Spośród całej plejady egipskich starożytnych bogów, do najważniejszych należy zaliczyć, oprócz czołowego boga Re - pana wszechświata, nieba, boga-słońce, czczonego głównie w Heliopolis
- Ptah - stwórca świata, patron rzemiosła i sztuki, czczony w Memfis, święte zwierzę z nim związane to byk Apis
- Atum - bóg zachodzącego słońca, często czczony jako Re-Atum, głównie w Heliopolis, święte zwierzę to lew i wąż
- Horus - bóg nieba, uważany za syna Re lub Ozyrysa, czczony pod postacią sokoła w wielu miejscach
- Set - bóg burzy i pustyni, brat i odwieczny wróg Ozyrysa, przynosił głównie zło, czczony w Ombos
- Izyda - lokalna bogini miłości i nieba, a także opiekunka władzy królewskiej, magii i czarów, utożsamiana z Hatior, Batstet oraz wielkimi boginiami azjatyckimi, między innymi babilońską Isztar, czy fenicką Asztarte oraz z grecką Demeter, czczona głównie we wschodniej Delcie, Heliopolis i File
- Ozyrys - bóg umierający i zmartwychwstający, decydujący o życiu i wegetacji, najwyższy sędzia umarłych, czczony głównie w Abydos, Busiris i File
- Tot - bóg pisma, mądrości i nauki, posłaniec bogów, przez Greków utożsamiany z Hermesem, czczony głównie w Hermopolis, święte zwierzę pawian i ibis
- Chonsu - bóg księżyca, syn Amona i Mut, czczony głównie w Tebach
- Hathor - bogini miłości, często utożsamiana z Izydą, czczona pod postacią krowy w wielu miejscach
- Neit - lokalna bogini wojny, władczyni morza, czczona głównie w Sais
- Anubis - bóg zmarłych, czuwający nad mumifikacją, czczony głównie w Kynopolis, święte zwierzę - szakal
- Bastet - bogini zabawy i muzyki, z czasem utożsamiania z wieloma boginiami., czczona głównie w Bubastsis, święte zwierzę - kot
- Apis - bóg-byk, łączony z Ptahem i Ozyrysem, czczony głównie w Memfis
Inni bogowie to: bogini powietrza - Szu; bogini wody - Tenut, bogini pisma - Seszat, bogini żniw i płodów - Renenutet, bogini nieba - Nut zwana inaczej Neuth; bóg pustyni to Seth, bóg ziemi - Geb, czy bóg wód - Sobek.
Życie po śmierci.
W życiu starożytnych Egipcjan bardzo ważną rolę odgrywała wiara w życie pozagrobowe. Śmierć nie była końcem definitywnym, lecz jedynie przejściem do innego życia w świecie zmarłych. Element duchowy człowieka składała się według Egipcjan z trzech elementów, a mianowicie: ducha - ka, duszy - ba oraz osobowości, czyli światłości, pojmowanej jako indywidualny element boski, obecny w każdej naturze człowieka.. Elementy duchowne zmarłego znajdowały w ciele schronienie. Dlatego też tak duże znaczenie przywiązywano do zachowania ciała po śmierci w stanie nienaruszonym oraz wyposażenie go w niezbędne przedmioty, potrzebne do życia. Znana w Egipcie mumifikacja, nie była jednak zjawiskiem powszechnym. Mogli sobie na nią pozwolić tylko najbogatsi . Ci, których nie było stać na zbudowanie sobie grobowca i kosztowne usługi balsamowania (wykonywali je balsamatorzy), nie byli pozbawieni perspektywy bycia szczęśliwym w przyszłym życiu. Zwłoki można było zmumifikować wystawiając je na gorącym piasku pustyni, co oczywiście dawało gorsze rezultaty w porównaniu z profesjonalna mumifikacją, jednak przedłużało istnienie ciała, bez którego nie można się było wybrać, według wierzeń, w życie pozagrobowe. Wystarczyło także namalować na grobowcu porter zmarłego i podpisać go, aby dusza miał oparcie niezbędne dla jej trwania. Mumifikacja polegała na zabalsamowaniu ciała i owinięciu go w kilka warstw tkanin i bandaży. Narządy wewnętrzne, m.in. serce i wątrobę usuwano z ciała zmarłego i umieszczano w specjalnych urnach kanopskich. Były to zazwyczaj małe, wykonane ze złota naczynia i wazy. Dopiero tak przygotowane ciało zostało składane do specjalnych sarkofagów do wnętrza grobowca, do którego składano też wszelkie naczynia, narzędzia i inne sprzęty, które mogły przydać się zmarłemu w przyszłym życiu. Ludzi biednych chowano najczęściej w zwykłej ziemi. Dopiero po takim odpowiednim złożeniu ciała zmarłego do sarkofagu element duchowy zmarłego mógł dopiero udać się w drogę do świata podziemnego. Bardzo ważną częścią tej wędrówki był sąd ostateczny, który miał zadecydować o jego dalszych losach. Na czele sądu ostatecznego, który składał się z specjalnego trybunału czterdziestu bogów, stał Ozyrys. Cały ceremoniał wyglądał następująco: najpierw następowała spowiedź, po której bóg Anubis ważył serce zmarłego. Na drugiej szali wagi kładł on pióro - symbol bogini wiecznej prawdy. Jeśli następowała równowaga, to oznaczało to pomyślne zakończenie dla zmarłego. Wyniki te ogłaszał z kolei bóg Tot. Jeśli zmarły przeszedł szczęśliwie ten "test" to udawał się on z kolie na urodzajne pola Jaru, gdzie oddawał się swym ulubionym zajęciom. Jeśli wynik "testu" był negatywny, to w zależności od skali jego grzechów był on albo skazywany na wieczne cierpienie albo z miejsca rozszarpywany przez potwora Ammita.
Dziełami, które najpełniej reprezentowały całą ówczesna egipska wiedze o życiu pozagrobowym, które zawierały wskazówki dla zmarłych były "Księga Piramid" i "Księga Umarłych".
Wyobrażenia bogów.
Cechą charakterystyczną egipskich wyobrażeń religijnych było przedstawianie postaci bóstw w postaci zwierząt lub ludzi ale z głowami zwierząt. Istniało wówczas bowiem silne przekonanie, iż bóstwo może objawić się w zwierzęciu, bowiem w nim jest to, co jest na ogół godne podziwu: siła, moc, agresywność z jednej strony i piękno, płodność z drugiej strony. W późniejszych czasach zaczęto sobie wyobrażać, iż bogowie mają postać ludzką. Wobec tej nowej postawy, łączono najczęściej wyobrażenie bóstwa jednocześnie jako człowieka i zwierzęcia. Dlatego też ciało ludzkiemu dodawano głowę zwierzęcia. Pojawiła się też nowa ideologia, głosząca, iż wszystkie bóstwa są po prostu różnymi imionami tego samego boga.
Cześć oddawana bogom.
Egipcjanie wyznawali pogląd, iż należy zabiegać o łaskę bogów, bowiem decydują oni o wszystkim, co się dzieje tu na ziemi, o każdej nawet najmniej istotnej z punktu widzenia państwa czynności. Dlatego też zwracali się oni do bogów z ofiarami i darami, modlili się, urządzali huczne procesje i święta. Najczęściej owy kult skupiał się wokół posągów bóstwa, w których według wierze byli obecni bogowie. Potrzeby bogów były bardzo podobne do potrzeb ludzi: należało zapewnić im dom (budowa świątyń), dostarczyć jedzenia i napojów (wszelkiego rodzaju dary), ubrania, a także sprawiać im przyjemność (śpiewy i tańce przed świątynią). Organizowanie kultu i wznoszenie świątyń należało do jednej z najważniejszych czynności każdego faraona. Pomagali mu w tym specjalnie wyszkoleni ludzie - kapłani. W początkach państwa egipskiego, czynności kultowe należały do obowiązków urzędników. Kapłani, którzy pojawili się później, przejęli ich kompetencje i każdy z nich służył konkretnemu bogu i związany był z konkretną świątynią. Wszyscy kapłani musieli przestrzegać zasad rytualnych. Musieli być na przykład obrzezani, co później przejęli Żydzi, a także golili brody i brwi. Nosili tylko szaty lniane. By móc rzetelnie wykonywać swoje obowiązki musieli oni znać dobrze pismo, na pamięć teksty wszystkich modlitw i rytuałów oraz mity dotyczące ich bóstw. Kult nie był czymś tanim. By kapłani mogli godnie czcząc bóstwo, dostawali na to od faraona ziemię, zboże, niewolników oraz inne kosztowne przedmioty. Dzięki tym darom, a także przedsiębiorczości poszczególnych kapłanów, zdobyli oni ogromny majątek, a tym samym silna pozycję w państwie. Zaczęli decydować nawet o polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa.
KULTURA.
Kulturę starożytnego Egiptu zalicza się do największych i najbardziej oryginalnych cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu, biorąc pod uwagę wiele jej aspektów.
Pismo i literatura.
To do dziś bardzo znane i podziwiane hieroglify, czyli pismo hieroglificzne. Pojawiło się ono w swej najstarszej postaci w początkach III tysiąclecia p.n.e. Miały one wtedy kształt piktogramów - rysunków i posiadały determinatywy - znaki wprowadzające kategorię znaczeniową dla piktogramu nim określanego. Na przykład rysunek nóg, musiał mieć determinatywy, który wskazywał , czy oznacza on, czasownik chodzić, czy stać itd. Teksty oficjalne były malowane bądź ryte na pomnikach, ścianach pałaców, świątyń i grobowców. Z biegiem czasu rozwój pisma oraz konieczność sporządzania napisów na różnych płaszczyznach i materiałach doprowadziły do powstania nieco uproszczonej wersji pisma hieroglificznego, zwanego pismem hieratycznym, czyli "kapłańskim". W początkach VI wieku p.n.e. pojawił się jeszcze bardziej uproszczona wersja tego pisma, zwana pismem demotycznym (demotyka). Hieroglificzne pismo egipskie odczytał w 1822 roku francuski badacz J. F. Champollion, dzięki tzw. Kamieniowi z Rosetty. Zawierał on tekst który był spisany pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim.
Na ścianach grobów, świątyń i pałaców zachowało się do dziś wiele przykładów utworów epickich, lirycznych oraz dramatycznych. Jedne z najstarszych tekstów powstały w latach 2675-2170 p.n.e. W okresie 2170-2000 p.n.e. powstał bardzo ciekawy poemat pod tytułem "Opowiadanie o zniszczeniu ludzkości". Z innych bardzo ciekawych opowiadań należy zaliczyć: "Rozbitek", jest to historia o rozbitku, który znajduje się na wyspie, która rządzi król-wąż; "Przygody Sinuheta", jest to opowieść dostojnika dworskiego, który w obawie przed intrygami faraona udał się do Syrii i tam przeżył wiele ciekawych przygód; "Książe zaklęty", utwór, którego fabuła opowiada o walce z przeznaczeniem i koniecznością zachowania do końca nadziei oraz miłości; "Podróż Wenamona", jest to opowieść o przygodach tytułowego kupca, który został wysłany do Byblos po zakup drewna.
Do najważniejszych tekstów o tematyce dydaktyczno-moralizatorskiej należy zaliczyć: "Nauki Ka'igemuni", "Nauki Ipuwera", "Nauki dla króla Merikare", "Nauki króla Amenhotepa" oraz poemat "Prawda i Kłamstwo", czyli opis sporu między dwoma siłami.
Literaturę religijno-kultową reprezentują najlepiej dwa utwory "Księga Piramid", która ukazuje całość mitów, wierzeń i tekstów ściśle teologicznych, związanych przede wszystkim z życiem pozagrobowym oraz "Księga Umarłych", która jest wykazem magicznych formuł przekazywanych zmarłym na drogę do nowego świata - świata zmarłych. "Księga Bram" opisuje świat podziemi, a "Księga Jaskiń" opisuje wędrówki boga słońca Re po świecie podziemi.
Z liryki do najbardziej oryginalnych zalicza się "Pieśń ku czci Sezostrisa III", "Hymn ku czci Atona" oraz utwory "Izyda i siedem skorpionów", "Powrót Seta" a także "Zwycięstwo Horusa nad hipopotamem".
Architektura.
Potęga faraonów znalazła swe najbardziej dobitne odzwierciedlanie w dziełach ówczesnej sztuki. Potężne, monumentalne świątynie, czy ogromne piramidy wzbudzały zachwyt i szacunek. Głównym materiałem budowlanym dostępnym i używanym w Egipcie był kamień. Dzięki temu wiele wspaniałych budowli wówczas wzniesionych przetrwało do dnia dzisiejszego.
Świątynie były mieszkaniami bogów. Mimo, iż każda z nich tworzyła zupełnie nowe arcydzieło, to należy wziąć pod uwagę kilka ich wspólnych elementów. Była to przede wszystkim charakterystyczna droga wiodąca od Nilu do głównej bramy świątyń zwieńczonej obowiązkowo wielkimi pylonami oraz otoczony portykami dziedziniec główny, który poprzedzał sale kolumnową, z której dopiero wchodził się do kaplicy-sanktuarium. Jednym z najwspanialszych przykładów architektury sakralnej jest monumentalny zespół świątynny w tebańskim Karnaku i Luksorze, połączony słynną aleją sfinksów
To właśnie do świątyń przynoszono różnego rodzaju ofiary na rzecz bogów. Były to zarówno kwiaty i owoce, jak i chleb, czy zwierzęta. Czyniono to by, wedle ówczesnej wiary, pozyskać przychylność bogów. Wewnątrz znajdował się posąg bóstwa, który według Egipcjan wiódł ludzkie życie.
świątyń.
Pałace królewskie były mniej potężne niż świątynie. Odznaczały się swoistą lekkością. Otoczone były najczęściej przepięknymi ogrodami i sadami, a całość zamykały wielkie mury. Pałace tez bardzo często budowano koło świątyń. Taki przykładem może być pałac Ramzesa II w Medinet Habu. Ściany i kolumny sal pałacowych były pokryte freskami przedstawiającymi sceny z życia codziennego lub religijnego.
Grobowce.
Pierwsze grobowce miały formę mastab - czyli dwu lub trzystopniowych platform, pod którymi była ukryta komora grobowa. Prawdopodobnie taką wielką mastabą na planie kwadratu miał być również grobowiec Dżokera w Sakkara, zaprojektowany przez wielkiego wezyra Imhotepa. Został on przekształcony później w wielką piramidę schodkową. Ciekawym zjawiskiem była też prawie 105 metrowa tzw. piramida łamana faraona Snofru w Dahszur. Władcy słynnej dynastii IV, a mianowicie Cheops i Chefren, kazali sobie wybudować w Gizie ogromne piramidy w kształcie regularnych ostrosłupów na podstawie kwadratu. Piramida Cheopsa miała 146 metrów wysokości i 232 metrów boku podstawy. Główne korytarze wraz z komorą grobową, umieszczono, nie tak jak dotychczas pod nią, lecz na jej środku. Rozbudowany dość imponująco system ślepych korytarzy oraz innych pułapek, takich jak ukrytych ostrzy i zapadni, miał zapobiec włamaniom i kradzieżom. Okazało się to jednak bardzo nieskuteczne. Wszystkie piramidy zostały zrabowane. W późniejszych czasach piramidy wznoszono ze skał. Miały one formę długiego korytarza z kilkoma salami i mieszcząca się zwykle na końcu korytarza komorę grobową. Największym skupiskiem takich grobowców władców egipskich jest słynna Dolina Królów na zachodnim brzegu Nilu.
Same grobowce nie były wystarczające by zapewnić wszystkie potrzeby zmarłego władcy. Trzeba było jeszcze zbudować wokół nich miejsce, w którym można był sparować kult zmarłego faraona. Dlatego też wiele piramid rozbudowano w potężne zespoły świątynne. Innym elementem jest umieszczony obok piramidy Chefrena monumentalny sfinks (leżący lew z głową ludzką).
Plastyka.
Już w latach 2675-2170 p.n.e. powstały fundamentalne kanony sztuki egipskiej. Ustalił się wtedy wykaz proporcji ciała, a także dość specyficzny dla Egiptu sposób przedstawiania ludzkich postaci - głowa i od biodra w dół z profilu, natomiast ramiona i część torsu na wprost. Egipcjanie przywiązywali bardzo ważną rolę do realizmu otoczenia człowieka: przyroda, zwierzęta, czy przedmioty codziennego użytku. Faraon był zawsze przedstawiany w pełni sił witalnych, zdrowy i piękny. W przeciwieństwie do niego pozostałe postaci pokazywano już bardziej realistycznie. Rozwijało się malarstwo ścienne, relief oraz drobna i monumentalna rzeźba.
