Problem postania Rzymu nie został rozstrzygnięty do dziś. Historycy starożytni odtwarzali początki miasta na podstawie legend, w których łączą się one z mitologią grecką. Nawiązują do historii wojny trojańskiej, z której uratował się jeden z jej bohaterów, Eneasz, krewny poległego króla Priama (syn Anchizesa i bogini Wenus). Według przepowiedni miał on zostać założycielem miasta, a jego potomkowie królami, co też się stało. Po tym jak Troja została zburzona, uciekł z miasta z garstką towarzyszy i udał się do krainy znajdującej się nad rzeką Tyber - Lacjum. Tam założył miasto Lawinium. Po śmierci Eneasza, jego następcy przenieśli się do Alby Longi. W kolejnych pokoleniach jego potomkowie nieustannie walczyli między sobą o zdobycie władzy. W końcu królem został spokojny Numitor, wkrótce jednak obalony przez młodszego brata Amuliusa, który zabił jego syna, a córkę - Reę Sylwię - oddał na służbę w świątyni bogini ogniska domowego Westy. Jako kapłanka nie mogła wyjść za mąż, ani powić potomka, który zagrażałby władzy Amuliusa. Za sprawą boga Marsa, plany króla zostały pokrzyżowane i Rea powiła dwóch synów, bliźniaków, Romulusa

i Remusa. Kiedy dowiedział się o tym Amulius, rozkazał wrzucić niemowlęta w odmęty rzeki Tyber, co było równoznaczne z ich zabiciem. Dzieci zostały jednak cudownie uratowane. Wyrzucone na brzeg rzeki odnalazła wilczyca, która zaopiekowała się chłopcami

i wykarmiła ich. Istnieje wiele wersji legendy w miejscu, gdy pojawia się postać wilczycy. Jedna z nich mówi, że była ona wysłanniczką boga Marsa. Pewnego dnia dzieci zostały odkryte przez pastucha, który zabrał je do domu i wychował jako swoich synów. Dopiero dorośli Romulus i Remus dowiedzieli się o swoim pochodzeniu. Przy pomocy innych pasterzy wtargnęli na zamek Amuliusa, obalili i doprowadzili do przywrócenia władzy Numitora. Bliźniacy postanowili wybudować miasto. Dzięki pomyślnej dla siebie wróżbie Romulus został jego królem. Podczas budowy miasta, Remus ośmielił się przekroczyć naznaczoną linię graniczną. Romulus zrozumiał to jako zniewagę i zabił swojego brata. Nazwa miasta Roma pochodzi od imienia jego założyciela.

Początki historyczne

Początki osadnictwa na terenie późniejszego miasta Rzym ograniczają się do wzgórza Palatyn nad rzeką Tyber i sięgają X wieku. Za datę powstania miasta przyjęto 754/3 r. p.n.e. Chronologia ta była dyskutowana przez wielu historyków na przestrzeni dziejów. Datę założenia Romy, czyli rok 753 p.n.e. zaproponował jako pierwszy historyk rzymski żyjący

w I wieku p.n.e. M. Terencjusz Warron. Na tej dacie oparł chronologię miasta Liwiusz

w swoim dziele "Ab Urbe condita" ("Dzieje Rzymu od założenia miasta"). Data założenia Rzymu została potwierdzona przez badania archeologiczne, które były przeprowadzone

w latach 80-tych i 90-tych XX wieku w miejscu gdzie była droga z forum na Palatyn. Prowadzący wykopaliska włoski archeolog, A. Carandini odkrył szczątki muru u podnóża Palatynu, którego wiek określił na mniej więcej połowę VIII wieku p.n.e. Jest to kolejny dowód na istnienie osady miejskiej nad Tybrem już w tym okresie.

Położenie miasta

Położenie miasta było szczególnie dogodne ze względów handlowych i strategicznych. Znajdowało się ono przy najlepszym miejscu do przeprawy przez Tyber, na terenie pagórkowatym, z dala od wilgotnych nizin, blisko brzegu morza. Znajdowały się tam saliny eksploatowane przez Rzymian, a wcześniej przez plemiona sabelskie (zwane również oskijskimi), zamieszkałe w paśmie Apeninów. Był to jeden z najstarszych ludów Italii, zajmujący się hodowlą owiec i bydła. Droga do salin prowadziła jednocześnie do południowej Etrurii, czyli terytoriów zamieszkałych przez Etrusków (na północ od Rzymu). Dodatkowym udogodnieniem w położeniu miasta było to, że znajdowało się przy Zakole Tybru, które tworzyło bezpieczny port i umożliwiało rozwój wymiany handlowej z Fenicjanami i Grekami.

Ludy

Osada nad Tybrem leżała w punkcie zetknięcia się trzech ludów: Latynów, Etrusków, Sabinów. W swoich początkach Rzym był najprawdopodobniej zamieszkały przez Latynów oraz Sabinów, które to ludy połączyły się ze sobą. Dopiero około VII wieku p.n.e. Rzym został podbity przez Etrusków. Odtąd rozpoczyna się okres największego rozwoju miasta, który trwa do II wieku p.n.e.

Etruskowie. Ustrój Rzymu

Rzym początkowo rządzony był przez króli. Tradycja rzymska podaje siedmiu panujących monarchów. Przyjmuje się, że na pewno historycznymi władcami byli trzej ostatni królowie, pochodzenia etruskiego: Tarkwiniusz Starszy, Serwiusz Tuliusz, Tarkwiniusz Pyszny

(w sumie panowali w latach 616-509 p.n.e.). Oni właśnie przekształcili Rzym politycznie

i kulturalnie. To za czasów Tarkwiniusza Starszego wybudowano kanał odwadniający,

on wprowadził igrzyska i wyścigi, zapoczątkował budowę świątyni Jowisza na Kapitolu. Serwiusz Tuliusz miał przeprowadzić szereg bardzo ważnych reform i otoczyć miasto murem. To właśnie pod panowaniem władców etruskich Rzym stał się potężną i liczącą się monarchią Półwyspu Apenińskiego. Stanął na czele Związku Miast Latyńskich, umocnił swoje panowanie w Lacjum. Etruskowie walczyli o władze nad M. Śródziemnym z Grekami. Z tego powodu zawarli przymierze z Kartaginą i powstrzymał dalszą ekspansję Grecji na zachód utrzymując tam swoje wpływy.

Etruskowie. Kultura

W pierwszych wiekach istnienia Rzymu przenikały się tutaj różne wpływy kulturalne: etruskie, greckie i fenickie. Jednocześnie monarchowie etruscy pozwolili na rozwój kultury ludności latyńskiej. Wpływy etruskie przejawiały się m.in. w:

  • przekształceniu Rzymu z osady wiejskiej na miasto poprzez:
    • odwodnienie bagniska u stóp Kapitolu przez wybudowanie kanału odpływowego,
    • wybudowanie Forum Romanum,
  • kulcie religijnym przez budowę pierwszych świątyń, włączenie wzgórza Kapitol do Rzymu, który stał się ośrodkiem religijnym, odtąd czczono bogów jako posągi
  • w ludzkiej postaci, Etruskowie wybudowali świątynie Jowisza na Kapitolu, poświęconą w 508 r. p.n.e. ,
  • powstaje urząd kapłanów (szczególna rola kapłanów wróżących z lotu ptaka),
  • w sztuce: realizm w rzeźbie i malarstwie.

Wpływy kultury fenickiej i greckiej przejawiały się głównie w sztuce. Ponadto od Greków przejęto alfabet, ustrój polityczny miasta-państwa, elementy mitologii greckiej, które łączyły się z legendami tutejszych ludów latyńskich. Ulegając tym wpływom rozwijała się jednocześnie rodzinna kultura latyńska, pozostał surowy tryb życia, czczono przodków, zachowano także rodzinny język łaciński, także dla celów kultu religijnego. Za czasów monarchii powstały podstawy ustroju społeczno-politycznego Rzymu. Etruskie wpływy poszły w tym kierunku:

    • Regulaminy sądowej procedury,
    • Najprawdopodobniej wtedy ustanowiono 3 organy władzy w królestwie: króla, zgromadzeń kurialnych, senatu - zgromadzenie starszych.

Historia polityczna ciąg dalszy. Republika

Upadek monarchii jest związany z rządami Tarkwiniusza Pysznego (534-510 p.n.e.). Uchodził on za tyrana i wzbudził powszechną nienawiść w Rzymie. Doprowadziło to do wybuchu powstania na czele z Lucjuszem Juniuszem Brutusem, w wyniku którego obalono władzę królewską i panowanie etruskie w Rzymie. Republikę ustanowiono najprawdopodobniej w 509 r. p.n.e. (choć data ta jest dyskutowana). Do upadku monarchii przyczyniła się także klęska pod Kyme w 474 roku p.n.e. Okres republiki ma charakter przejściowy - od monarchii do władzy konsularnej.

Sytuacja wewnętrzna

Po upadku monarchii doszło do chaosu wewnętrznego, wzajemnych sporów, walk pomiędzy patrycjuszami (pełnoprawni obywatele, stare rody arystokratyczne, właściciele ziemscy)

i plebejuszami (nie posiadający pełni praw, zarówno biedni jak i bogaci). Kompromisem obu stanów było spisanie prawa zwyczajowego, opublikowanego w 449 roku p.n.e. Było to

tzw. Prawo Dwunastu Tablic, które jest w historii Rzymu pierwszym zebranym i zapisanym kodeksem prawa (prawo prywatne, karne, sakralne). Prawo XII Tablic było punktem wyjścia do dalszej walki stanu plebejskiego o równe traktowanie. Ważnym przywilejem była ustalona w 376/6 roku p.n.e. zasada, że jeden z konsulów może zostać plebejuszem. W ten sposób tworzy się nowa arystokracja urzędnicza, złożona ze starych rodów patrycjuszowskich

i nowych plebejskich - nobilitas. Reprezentowała ona interesy warstw posiadających

w Rzymie. Władza polityczna przeszła w ten sposób w ręce właścicieli ziemskich.

Ustrój republikański

Począwszy od końca VI wieku (aż do I wieku p.n.e.) wykształcił się w Rzymie ustrój republikański. Podstawowe funkcje państwowe wykonywali:

  • dwaj konsulowie (zgodnie z tzw. zasadą kolegialności - wykluczała jedynowładztwo) - należała do nich najwyższa władza wykonawcza, sądownicza i wojskowa, byli

wybierani spośród patrycjuszy na jeden rok,

  • zgromadzenie ludowe - do niego mógł się odwoływać ogół obywateli,
  • trybuni ludowi - reprezentował ogół obywateli przed patrycjuszami,
  • senat - 300 członków - organ doradczy, także składający się z patrycjuszy,
  • cenzorzy - odpowiadali za sprawy finansowe,
  • pretorzy - sprawujący władzę sądowniczą,
  • dyktatura - na 6 miesięcy w sytuacjach krytycznych, nieograniczona władza.

Kultura

W wykopaliskach archeologicznych występuje licznie ceramika sympozjalna z VI i pierwszej połowy V w. p.n.e., która zanika po tym okresie i jest dowodem na istnienie warstwy arystokratycznej w społeczeństwie rzymskim. W tym czasie rozwija się sztuka rzymska, posiadająca cechy oryginalne, niezależne od zewnętrznych wpływów, co widoczne jest na przykładzie ceramiki z IV wieku p.n.e.

Sytuacja zewnętrzna, ekspansja i podboje Rzymu:

IV wiek to okres walk i podbojów Rzymu. Zażarte boje toczono m. in. z górskimi plemionami: Sabelami, Sabinami, Ekwami, Wolskami. Po za tym walki toczono także

z Etruskami, Celtami, Galami, Latynami, Samnitami i. in.

Walki z Wejami

Najniebezpieczniejszym przeciwnikiem Rzymu w tym czasie buło etruskie miasto Weje. Miało ono podobną siłę militarną, rozmiary. Znajdowało się na północ od Rzymu, po prawej stronie Tybru, z którym walczył on o opanowanie drogi handlowej wzdłuż rzeki i u jaj ujścia. W wyniku walki Rzym opanował miasto Fideane pod koniec V wieku i ostatecznie zdobył Weje w 396 roku p.n.e. Dzięki temu zwycięstwu znacznie wzrósł prestiż Rzymu, który powiększył swoje terytorium dwukrotnie. Był to szczytowy okres potęgi zewnętrznej Rzymu wczesnej Republiki. Niestety wkrótce doszło do klęski w wyniku najazdu Gallów, którzy

w 386 roku p.n.e. zwyciężyli wojska rzymskie w bitwie nad rzeką Alia w dolinie Tybru.

W wyniku tego zdobyli Rzym (paląc go całkowicie, ocalał jedynie Kapitol). Dopiero kiedy otrzymał znaczny okup w złocie od sojusznika Rzymu Caere wycofali się z miasta.

Po walkach z Celtami nastąpił okres odbudowy Rzymu oraz dalszych wewnętrznych sporów miedzy patrycjuszami i plebejuszami. Konflikt został załagodzony, m. in. przez rozdział ziemi pomiędzy lud, czyli plebejuszy. W ten sposób zagospodarowano zdobyte terytorium.

Podporządkowanie Italii

Polityka kolonizacyjna Rzymu opierała się na unifikacji, zjednoczeniu i konsolidacji terytorialnej, podporządkowaniu centralnej władzy miasta. To determinowało sposób postępowania wobec ludności podbitej. Polityka ta opierała się na zasadzie, że bezrolny plebs miał za zadanie samemu walczyć w celu zdobycia nowej ziemi, którą potem sam zagospodaruje, będzie uprawiać. Kierunek obrany przez Rzymian powiódł się. Rzym stał się chłopską republiką, ponieważ większość obywateli należała do warstwy średniozamożnych, samodzielnych chłopów.

Postępowanie wobec ludności podbitej

Wykorzystywano rozbicie plemienne i zawiązywano układy normujące wzajemne stosunki m.in. z koloniami samnickimi, umbryjskimi i. in. . Ludność podbitą wcielano do państwa, nadawano jej niepełne prawo obywatelskie, które zobowiązywało mieszkańców

do dostarczania żołnierzy. Byli oni grupowani w osadach, tzw. municypiach.

Polityka wobec plebejuszy

Mieli oni obowiązek służby wojskowej. Na ziemi podbitej osadzano małorolnych

i bezrolnych przedstawicieli tej klasy, tworząc pojedyncze gospodarstwa lub zakładając kolonie. Terytorium zostało podzielone na jednostki administracyjne zwane tribus. Kolonizacja rzymska była ściśle związana i kierowana przez ośrodek władzy w Rzymie.

Wzrastało znaczenie arystokracji, czyli posiadaczy ziemi w państwie. To z patrycjuszy wywodzili się wodzowie, którzy stali na czele wojsk składających się z plebejuszy i ludów podbitych. Sława w walce stanowiła, podobnie jak obok posiadanie ziemi, o pozycji

w hierarchii społecznej. Gdy wódz wkraczał na podbite terytorium wiązało się to na zakończenie ze specjalną procesją, czyli triumfem. Prowadziła ona przez Rzym i kończyła się na wzgórzu Kapitol. Prawo do triumfu wodza było ważne ze względu na prestiż oraz podział łupów. Nastąpił rozwój gospodarczy, wyodrębniła się grupa zajmująca się rzemiosłem.

Podboje Rzymu - fakty, bitwy

Rzymianie chcieli zawładnąć północną Kampanią. Doszło do starcia z Samnitami. Rzym toczył z nimi walki przez szereg lat. I wojna samnicka (343-341 p.n.e.) nie została rozstrzygnięta. Do właściwego starcia doszło w latach 326-304 p.n.e. (II wojna samnicka). Była to jedna z najważniejszych wojen w dziejach Rzymu, zajął on całą Kampanię.

W wyniku tego starcia Rzym stał się pierwszą potęgą terytorialną w Italii. Samnici nie poddawali się. Doszło do III wojny samnickiej w latach 298-290, która została rozstrzygnięta w Umbra w 295 roku p.n.e. w bitwie pod Sentium, w której armią rzymską dowodzili konsulowie. Zakończyła się ona ostatecznym zwycięstwem Rzymian. Rozbito koalicję antyrzymską. Umbrowie przystąpili do federacji rzymskiej. Gallowie zwyciężyli na północy, a Etruskowie zawarli pokój w 294 roku p.n.e. Samnici walczyli jeszcze do 290 roku p.n.e. Wojna zakończyła się ostatecznie zwycięstwem Rzymian i zawarciem pokoju.

Niepodległy pozostawał nadal Tarent na południu Italii, najpotężniejsze i najbogatsze miasto greckie. Zwróciło się ono o pomoc do Pyrrusa - władcy Epiru, jednego z najwybitniejszych wodzów hellenistycznych. Do wojny Rzymian z Pyrrusem doszło w latach 280-275. Rzym zawarł wtedy przeciwko królowi Epiru traktat sojuszniczy z Kartaginą, która z kolei starała się pilnować w ten sposób swoich interesów na Sycylii. Pierwsza bitwa odbyła się w Lukanii pod Herakleą w 280 roku p.n.e. Zakończyła się ona pełnym zwycięstwem Pyrrusa.

W 279 roku p.n.e. stoczył z Rzymianami krwawą bitwę pod Ausculum w Apulii. Obie bitwy były okupione dużymi stratami wśród wojsk Pyrrusa.

W tym czasie zajęły króla Epiru inne sprawy, m. in. o pomoc zwrócili się do niego Grecy przeciwko Kartagińczykom. Do ostatecznego rozstrzygnięcia walki między Pyrrusami

i Rzymianami doszło w 275 roku p.n.e. na terenie Samnium, najprawdopodobniej pod Maleventum (nazwane później przez Rzymian Beneventum).

Rzymianie zmusili wszystkie miasta Greckie do sojuszu. W 272 roku p.n.e. poddał się ostatecznie Tarent. W 266 roku p.n.e. w sferze wpływów znalazły się np. Apulia i Messapia. Zakończył się podbój południowej Italii. W 264 roku p.n.e. zdobyto miasto etruskie Volsinii, które było także ostatnim punktem oporu przeciw władzy rzymskiej. Odtąd Rzym panował nad całym Półwyspem Apenińskim, tworząc federację Italską.

Celem ekspansji było zdobycie ziemi dla weteranów wojennych. Armia rzymska stawała się wojskiem zawodowym. Nieunormowano w drodze ustawy kwestii zaopatrzenia wysłużonych żołnierzy. To było przyczyną uniezależnienia się armii od państwa i podporządkowaniu

jej wodzowi. Zaczęła się przekształcać w prywatne wojsko, należące do dowódcy. Stała się

w ten sposób narzędziem walki naczelnych wodzów z senatem. Sytuacja taka stała się przyczyną wewnętrznych konfliktów, które doprowadziły do wybuchu wojen domowych. Rozpoczęły się rozgrywki polityczne między obozami optymatów i popularów. Walczący

o władzę konsulowie i wodzowie tego okresu to:

Gajusz Marjusz, Lucjusz Korneliusz Sulla, Juliusz Cezar, Gnejusz Pompejusz, Marek Krassus, Gajusz Oktawian, Marek Lepidus, Marek Antoniusz. Walczyli oni pomiędzy sobą

o sławę, znaczenie i o władzę.

Sytuacja wewnętrzna. Wojny domowe. Upadek republiki

Ci, którzy przegrali w wojnie domowej odpadali z rozgrywki politycznej na zawsze.

Do pierwszego starcia i nasilenia kryzysu wewnętrznego doszło w latach 80-tych I wieku p.n.e. między Mariuszem, z obozu popularów, a Sullą, który należał do obozu optymatów. Przyczyną konfliktu był zatarg o dowództwo w wojnie z królem Pontu, Mitrydatesem. Zwycięzcą konfliktu został Sulla. Doprowadziło to do zmian ustrojowych, m. in. umacniając władzę arystokracji senatorskiej. Zrezygnował z dyktatury w 79 roku, a w następnym umarł. Kolejny konflikt rozegrał się między Pompejuszem a Cezarem w latach 49-45 p.n.e.

W wyniku działań zbrojnych zwyciężył Cezar nad Pompejuszem w 48 roku p.n.e. w bitwie pod Farsalos w Tesalii. Władza Cezara nie trwała jednak długo. Został zamordowany, 15 sierpnia 44 roku (w idy marcowe), przed debatą w senacie. Stało się to w wyniku spisku zawiązanego przez senatorów, którzy chcieli przywrócić dawny ustrój republikański. Należeli do niego m. in. : Decimus Juniusz Brutus, Marek Juniusz Brutus, Gajusz Kasjusz Longinus. Bierność spiskowców po zamachu wykorzystał Marek Antoniusz, który urządził pogrzeb Cezara i odczytał testament, w którym przeznaczył on pieniądze dla ludności oraz wojska, dzięki czemu chciał pozyskać poparcie społeczne przeciwko senatorom. Spiskowcy musieli opuścić Italię. Sytuacja w Rzymie była kontrolowana przez sprzymierzeńców Cezara

w porozumieniu z Markiem Antoniuszem. Wynik rozgrywki między senatorami,

a cezarianami był korzystny dla tych drugich. Republika już się nie odrodziła. Władze przejął Oktawian August, siostrzeniec cezara, który wprowadził nową formę rządów, zwaną przez historyków pryncypatem.

Powstanie pryncypatu. Rządy cesarzy. Jedynowładztwo. Oktawian August

Oktawian August przebudował ustrój tak, aby zapewnić sobie pełnię władzy zachowując pozór ustroju republikańskiego. Odrzucił tytuł dyktatora, przyjął przydomek Caesar. Jednym z jego tytułów był principis (pierwszy na liście senatorów). Od tego terminu powstała nazwa ustroju stworzonego przez Oktawiana Augusta. Nie był on może dobrym strategiem wojskowym, za to wyśmienitym politykiem i zarządcą państwa. Rządy ostatecznie przejął wygrywając z Markiem Antoniuszem i Kleopatrą w bitwie morskiej pod Akcjum w 31 roku p.n.e. Oktawian August przeprowadził szereg reform w polityce wewnętrznej i zagranicznej.

Reformy wewnętrzne:

  • 13 I 27 roku p.n.e. zrezygnował ze wszystkich uprawnień na rzecz senatu,
  • co teoretycznie oznaczało wprowadzenie ustroju republikańskiego,
  • miał wyłączną władzę nad wojskiem,
  • w 23 roku p.n.e. zrezygnował ze stałego wyboru konsula i wprowadził władze trybuńską,
  • od 12 roku p.n.e. był najwyższym kapłanem,
  • ograniczył liczbę członków senatu do 600,
  • zorganizował ekwitów (nowa arystokracja miejska) w odrębny stan w celu oparcia na nich związanego ze sobą aparatu urzędu niezależnie od senatorów. Zarządzali
  • w prowincjach. Tzw. prokuratorzy - ścigali podatki, zarządzali majątkiem cezara, szczególną rolę odgrywali przy obsadzaniu stanowisk w administracji państwowej - prefekci - zarządzali prywatną domeną Augusta - Egiptem. Prefekci kontrolowali zaopatrzenie państwa. Prefektami byli także: naczelnik straży pożarnej, następca princepsa na terytorium Rzymu, naczelnik gwardii pretoriańskiej, który był drugą najważniejszą osobą w państwie po princepsie,
  • w 27 roku p.n.e. podzielił państwo. W rękach senatorów znalazło się większość prowincji spacyfikowanych z wyjątkiem Afryki. Prowincje graniczne lub świeżo podbite, w których stacjonowały legiony, podlegały princepsowi,
  • wprowadzono na terenie Rzymu i Italii kult boskiego Oktawiana Augusta,
  • w prowincjach oddawano cześć boską jego osobie w połączeniu z kultem bogini Romy,
  • szeroko zakrojona reforma armii, m. in. żołnierz otrzymywał stały żołd, a po odbyciu służby wojskowej gospodarstwo w prowincji. Żołnierze byli obywatelami, choć
  • w formacjach posiłkowych pełnili służbę także mieszkańcy słabo zromanizowanych prowincji.

Polityka zewnętrzna

Za panowania Oktawiana Augusta doszło do ostatecznego wyznaczenia granic imperium rzymskiego. By osłonić Galię przed plemionami germańskimi, chciał podbić Germanię między Renem a Łabą. Plany te zostały udaremnione. Armia rzymska, na czele z Publiuszem Kwintylusem Warusem została zaskoczona na bagnistym terenie Lasu Teutoburskiego

w 9 roku p.n.e. przez wojska powstańcze i zdziesiątkowane przez nie. (Trzy legiony wycięto w pień, ciała Rzymian nie pochowano, a sam Warus popełnił samobójstwo). Odtąd Oktawian August uznał, że granica państwa będzie kończyć się na rzekach Ren, Eufrat i Dunaj. Ta linia graniczna nie zmieniała się znacząco w przyszłości, po za zajęciem Brytanii przez Klaudiusza oraz Dacji i Mezopotamii przez Trajana. Umocnił za to prowincje galicyjskie. Ta decyzja miała ogromne znaczenie historyczne. Plemiona germańskie konsolidowały się nie nękane najazdami i przystąpiły do ofensywy przeciw Rzymowi w V wieku p.n.e.

Sytuacja po śmierci Oktawiana

System jedynowładztwa został zachowany po śmierci Augusta. Coraz bardziej odchodzono od pozorów ustroju republikańskiego w stronę absolutnej władzy cezara, a senat tracił swoje prerogatywy. Kolejnymi cesarzami byli: Tyberiusz (14-37 r n.e.), Kaligula (37-41 n.e.), Klaudiusz (41-54 n.e.), Neron (54-68 n.e.). W latach 68-69 trwał okres walki o tron,

w l. 68-69 panowała dynastia flawijska. Tak zwany przez historyków złoty wiek cesarstwa to czasy rządów dynastii Antoninów (96-192 n.e.). Po czasie kryzysów, nastąpił okres spokoju, równowagi politycznej, rozkwitu ekonomicznego, który był zauważalny głównie w miastach. Pogłębiał się proces kulturowej unifikacji państwa rzymskiego. Językiem łacińskim posługiwano się na coraz większym terytorium, głównie za sprawą kolonizacji nowych miejsc (ziem) przez byłych żołnierzy, którzy przez lata służby wojskowej posługiwali się łaciną. Upowszechniono rzymskie prawo i oświatę. Do procesu unifikacji przyczyniły się także reformy cesarza Karakalli w 212 roku n.e. , który nadał obywatelstwo rzymskie całej wolnej ludności państwa rzymskiego. Do ostrego kryzysu doszło w latach 235-270, do którego przyczyniły się wojny domowe oraz ataki ludów barbarzyńskich. Cierpiała na tym przede wszystkim ludność cywilna Italii, co wraz z szerząca się zarazą doprowadziło do wyludnienia dużych terenów Italii, głównie w Galii, Tracji, Dacji, Mezji. Nastąpił spadek gospodarczy

w wyniku postępującej inflacji wynikającej z obniżenia wartości pieniądza. Pojawiła się także nowa grupa społeczno-religijna - chrześcijanie, którzy stanowili problem i wyzwanie dla władców Rzymu. Kolejni cesarze starali się opanować sytuację i przywrócić świetność imperium, poprzez reformy społeczne, gospodarcze i ustrojowe państwa.

Reformy cesarzy (III-VI wiek n.e.)

Dioklecjan (284-305)

Przeprowadził on szereg reform ustrojowych, stosunków społecznych, armii itd. :

  • w 293 roku p.n.e. przeprowadził nową reformę wprowadzając rządy 2 Augustów i 2 Cezarów, tzw. tetrarchię (rządy 4 władców),
  • zaprowadził jednolity podział administracyjny, powiększył liczbę prowincji, zakańczając proces unifikacji, czyli jednoczenia państwa,
  • dokonał podziału władzy i terytorium w państwie - Dioklecjan zatrzymał Wschód cesarstwa, a Zachód przeszedł w ręce Marka Aureliusza. Podział ten w przyszłości stał się podstawą do ostatecznego podziału imperium (V w. n.e.),
  • rozbudował fortyfikacje nadgraniczną, wzmacniając w ten sposób obronę granic cesarstwa,
  • na nowo zorganizował armię, powiększając ją, stworzył także armię taktyczną mającą za zadanie umocnienie wojsk na granicy w regionach imperium, które były najbardziej zagrożone najazdem,
  • w skład armii wchodziło coraz więcej barbarzyńców, służba wojskowa przechodziła
  • z ojca na syna,
  • w celu zachowania procesu spadku wartości pieniądza wprowadzono tzw. ceny maksymalne na wybrane produkty.

Konstantyn Wielki (306-337)

Reformy Konstantyna:

  • reformy religijne: zmiana polityki w stosunku do chrześcijaństwa - równouprawnienie wiary chrześcijańskiej z dawną wiarą,
  • kontynuował przebudowę państwa w duchu absolutyzmu,
  • zakończył proces przebudowy administracji państwa w duchu biurokratycznym,
  • założył Konstantynopol na miejscu niedużego miasta Bizancjum w 330 roku n.e.

i wysunął się na pierwsze miejsce jako stolica państwa ze względów strategicznych,

  • kontynuował reformy wojskowe poprzedniego cesarza.

Julian (361-363 r. n.e.)

Powrócił do wierzeń pogańskich, dlatego zyskał przydomek Apostata. Jego głównym celem była walka z chrześcijaństwem, ale było ono już zbyt mocno ugruntowane. Jego krótkie panowanie skończyło się w wojnie z Persją podczas odwrotu od stolicy tego kraju.

Teodozjusz I Wielki (379-395 r. n.e.)

  • ostatni cesarz panujący nad całym imperium rzymskim,
  • chciał pozyskać Germanów do obrony słabnącego militarnie państwa - układ
  • z Wizygotami,
  • zarządzenie z 381 roku likwidowało dawne kulty i wprowadzało religię chrześcijańską jako panującą w państwie,
  • zdusił opozycyjny ruch germański nawołujący do powrotu do dawnej wiary,
  • doprowadził do ostatecznego podziału imperium na zachodzie i wschodzie wynosząc do godności Augustów swoich synów.

Justynian (527-565 r. n.e.)

Przeprowadził udaną próbę zjednoczenia cesarstwa w połowie IV wieku n.e., lecz po jego śmierci doszło do ponownego podziału.

WOJSKO

Podstawą potęgi państwa rzymskiego było wojsko. Jednostką podstawową w armii rzymskiej był Legion. Począwszy od wieku III istniały 2 armie, po 2 legiony. W skład Legionu wchodziło 4200 piechurów, w tym 3 tys. ciężkozbrojnych i 1200 lekkozbrojnych oraz 300 jeźdźców. Jazda podzielona była na 10 oddziałów po 30 ludzi. Żołnierze rzymscy odznaczali się dużą odwagą. Wychowywani byli w duchu wojskowym od czasów młodości, tak aby byli gotowi umrzeć za króla, a później cesarza, a także za mieszkańców państwa. To było ich głównym celem, za który oddawali swoje życie.

Jeden z włoskich historyków zatytułował swoją pracę naukową Wojsko, które podbiło świat. Główną siłą w tworzeniu imperium rzymskiego była właśnie armia, jej organizacja, techniki

i strategia walki, wyćwiczona piechota. Zmieniała się i była doskonalona przez cały czas trwania państwa rzymskiego. W okresie monarchii do służby wojskowej przyjmowano jedynie patrycjuszy. W tym okresie armia liczyła 3300 żołnierzy. Serwiusz Tuliusz,

ok. V wieku p.n.e. wprowadził organizację centurialną wojska i narzucił w ten sposób cenzus majątkowy. Centurie były to jednostki wojskowe organizowane w zależności od bogactwa żołnierzy, którzy wchodzili w szeregi wojska. W tym czasie koszty wyposażenia militarnego ponosili żołnierze. W skład armii wchodzili tacy żołnierze jak:

Piechota:

  • lekka - w jej skład wchodzili obywatele, którzy byli w stanie zakupić łuki,
  • ciężka - tu walczyli przedstawiciele średniej warstwy, którzy mogli zaopatrzyć
  • się w pancerz i odpowiednią broń,
  • konnica - w skład jej szeregów wchodzili najbogatsi obywatele, którzy zakupywali
  • i utrzymywali konia i dobre uzbrojenie,
  • jednostki pomocnicze - do nich należeli ubodzy rzymianie, nie mogący wykupić drogiej broni.

Już za czasów cesarstwa utworzono nową formację wojskową, gwardię przyboczną jedynowładcy. Pretorianie, bo taką nosili nazwę, zajmowali się przede wszystkim dbaniem

o ład i spokój na terenie prowincji. Żołnierze ci byli świetnie przygotowani do swojej roli, odpowiednio wyposażeni i przygotowani, mogli pokonać wielu nieprzyjacieli cesarstwa, którzy napierali z zewnątrz oraz kontrolować sytuację wewnętrzną państwa. Byli pełni poświęcenia dla roli, która spełniali, odznaczali się odwagą i poczuciem honoru. Odgrywali ważna rolę polityczną jako żołnierze bezpośrednio podporządkowani władcy.

Służba wojskowa była obowiązkowa. Począwszy od III wieku, między 17 a 46 rokiem życia. Dla Rzymian był to obowiązek obywatelski i patriotyczny, z którego byli wyłączeni jedynie chorzy i kalecy. W okresie od panowania Oktawiana Augusta służba wojskowa trwała 20-25 lat, po czym żołnierz dostawał kawałek ziemi na terenie którejś z prowincji. Każdy

z żołnierzy otrzymywał odtąd stały żołd. Zawodowi żołnierze mogli awansować do rangi centuriona. Było to równoznaczne ze zdobyciem prestiżu i dużego majątku, porównywalnego do kariery wysokich urzędników państwowych. Jednocześnie w armii rzymskiej panowała surowa dyscyplina, a wszelkie oznaki braku ducha walki, tchórzostwa i niezadowolenie szybko tłumiono, często nawet przez karę śmierci.

Uzbrojenie

Na samym początku ekwipunek żołnierski składał się z: miecza, okrągłej tarczy, włóczni, hełmu, lekkiego pancerza i nagolennic. Do III wieku p.n.e. piechota walczyła w falandze. Była to sztywna taktyka walki zwana frontem, w której pomocniczą rolę spełniała jazda.

Do zmiany techniki walki doszło w czasie prowadzenia wojen z Samnitami, gdyż w górskim terenie okazała się nieodpowiednia. Wprowadzono nową taktykę tzw. manipularną. Nową jednostką wojskową została manipuła. Istniało 30 manipuł, z nich tworzono linię bojową złożoną z 3 szyków piechoty (hastati, principes, triarii), tzw. szyk potrójny. Od czasu reform Mariusza został zniesiony cenzus majątkowy. Odtąd liczyły się inne rzeczy, takie jak sprawność fizyczna, umiejętności oraz wiek żołnierza.

Reforma Mariusza

Zostały przeprowadzone w okresie Republiki na przełomie I i II wieku p.n.e. przez konsula Mariusza. Zreorganizował on armię rzymską w okresie wojen z Cymbrami i Teutonami.

Reforma Mariusza:

  • zmiana sposobu rekrutacji - zniesienie cenzusu majątkowego,
  • odtąd przyjmowano do wojska ochotników - proletariuszy,
  • armia stała się wojskiem zawodowym,
  • służba trwała najczęściej 16 lat,
  • żołnierze otrzymywali żołd (5 asów dziennie) i pełne wyposażenie,
  • legiony zostały podzielone na jednostki taktyczne - tzw. kohorty, złożone
  • z 3 manipułów.

Żołnierze zakładali obozy warowne, otaczane rowem, wałem i umacniane palisadą. Zwyczaj ten przetrwał aż do upadku imperium rzymskiego. Pełniły one bardzo ważną rolę, były zarówno miejscem noclegu i zamieszkania, jak i schronieniem w momencie odwrotu, punktem oparcia w czasie walk.

W okresie rządów Juliusza Cezara rzymska sztuka wojenna rozwinęła się wyjątkowo. Natomiast twórcą stałego wojska, które było oparte na zaciągu, był Oktawian August. Wojsko zostało rozmieszczone w obozach nadgranicznych, w Syrii, nad Dunajem, w Hiszpanii

i w Afryce, głównie nad rzekami Ren oraz Dunaj. W okresie panowania Augusta armia liczyła 20-25 legionów, a później urosła aż do 30, a jej liczebność wynosiła 250 tys. żołnierzy.

UPADEK CESARSTWA

Przyczyny upadku imperium rzymskiego:

  • państwo posiadało ogromne terytorium, co utrudniało zarządzanie nim przez jedną osobę z centralnego ośrodka,
  • rodziło to zagrożenie podziałem pomiędzy imperium oddelegowanych do prowincji namiestników i rywalizacją między nimi,
  • niestabilna sytuacja wewnętrzna państwa,
  • wojny domowe - za czasów Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta,
  • jedynowładztwo - trudność w kontroli całego terytorium - informacje o sytuacji
  • w prowincjach dochodziły długo, zawsze z opóźnieniem, szczególnie z tak odległych miejsc jak Ren, Bliski Wschód, Hiszpania,
  • często dochodziło do buntów w odległych prowincjach,
  • nieustannie prowadzone wojny doprowadzały do: spadku produkcji żywności, zubożenia państwa, wyniszczenia sił samego wojska,
  • obarczanie skarbu państwa koniecznością finansowania armii od czasu reformy Mariusza,
  • wędrówki ludów.

Schyłek cesarstwa, przebieg upadku imperium:

Lata 30-te III wieku:

Sytuacja państwa była trudniejsza, wybuchały konflikty pomiędzy władzą, a senatem, wielu polityków ginęło w niewyjaśnionych okolicznościach, co było związane z zażartą walką

o władzę, w którą byli zamieszani także oligarchowie, chcący zdobyć nowe przywileje

lub sięgnąć po władzę. Dochodziło do buntów w Galii, Afryce, Hiszpanii. Rosło niezadowolenie społeczne.

Jedyny ratunek

Cesarz Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że nie jest w stanie poradzić sobie z wewnętrznymi problemami, które pojawiły się w tym czasie w państwie. Przeprowadził szereg reform:

  • zdecydował się na podział Imperium Rzymskiego na 4 części, tworząc w ten sposób tetrarchię, system rządów oparty na władzy 4 cesarzy, którzy zarządzali własnymi częściami państwa, Dioklecjan - wsch. cz. M. Śródziemnego, Maksymilian - Italia
  • i Afryka, Galeriusz - Bałkany, dolina Dunaju, Konstancjusz Chlorus - Galia, Hiszpania, Brytania. Nadal najważniejszym spośród cesarzy był Dioklecjan. Posiadał tytuł cezara, miał zwierzchnią władzę nad resztą, zaraz po nim najważniejszy był Maksymilian, który nosił tytuł Augusta. Był to system ustrojowy opierający się na władzy absolutnej, zwany dominatem. Ten system rządzenia państwem nie spełnił oczekiwań, doprowadził jedynie do kolejnej wojny domowej,
  • Dioklecjan dokonał także podziału terytorium państwa, zwiększył ilość prowincji
  • z 50 do 100, stworzył 4 prefektury, 13 diecezji,
  • Armia została podzielona na dwa typy:
    • Wojska pogranicza - odpierała pierwszy cios ze strony najeźdźcy,
    • Armia lotna - głównie konnica.

Dioklecjan przypisywał sobie boską cześć, każąc nazywać siebie : "pan i bóg".

Zagrożenie

Jego źródłem byli barbarzyńcy napierający na granice Imperium zza Renu i Dunaju, przede wszystkim Germanie, Goci i inni. Początkowo starano się utrzymać z tymi obcymi ludami kontakty handlowe i wojskowe, jednak konflikt był nieunikniony. Barbarzyńcy z głębi Europy atakowali plemiona zamieszkujące tereny graniczące z Rzymem, dlatego ludność państwa była zmuszona do parcia na cesarstwo.

Do takich ludów należeli goci, plemię germańskie, które mieszkało na terenie Skandynawii przed I wiekiem n.e., następnie przenieśli się na południe Bałtyku, w rejony dolnej Wisły. Dalej zaczęli wypierać plemiona w okolicach Morza Czarnego. Byli niezwyciężeni, ponieważ posiadali dużą siłę militarną, dlatego z reguły nie broniono się przed nimi, ale ustępowano w obawie przed utratą i zniszczeniem wojska. Ludność zagrożona najazdem Gotów szukała schronienia na terytorium państwa rzymskiego. Chcąc jednak bronić się

w jakiś sposób przed gockim najazdem zawarli wzajemne porozumienie, tworząc front

tzw. niewiernych, których celem było zniszczenie i podział terytorium państwa rzymskiego. Walki rozpoczęły się najpierw w prowincjach rzymskich - Francji, Akwilei (dziś terytorium Chorwacji i Wiednia), Brytanii, Grecji. W wyniku wojen cesarstwo utraciło aż 30% swojego terytorium. Potem nastąpił chwilowy spokój. Rzym mógł częściowo umocnić swoje siły militarne. Cesarstwo nie mogło jednak powstrzymać takiego silnego naporu

z zewnątrz. Doszło do kolejnych walk i najazdów:

Kolejne zagrożenie dla integralności cesarstwa pojawia się na wschodzie ze strony położonego w Azji Przedniej państwa perskiego. Dążyło ono do odzyskania zagarniętych przez Rzym: Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu, Palestyny. Cesarstwo walczyło o zachowanie terytorium na południu i wschodzie. Proces wyżej opisany nazywany jest wędrówką ludów. Cała ta sytuacja doprowadziła do stopniowego wyniszczenia Imperium Romanum, jego późniejszego rozpadu i upadku.