Inspiracje i korzenie polskiego renesansu

Źródłem, z którego czerpało polskie odrodzenie pełnymi garściami, była Italia. Do tej kolebki humanizmu i renesansu udawały się nie tylko osoby duchowne, ale i świeccy - magnaci, szlachta, a nawet mieszczanie. Podróż do Włoch i zapoznanie się z tamtejszymi osiągnięciami, były obowiązującym i niezbędnym etapem w procesie kształcenia. Natomiast od początku XVI wieku do Polski przybywali z Włoch wybitni twórcy, artyści i myśliciele, którzy bezpośrednio przyczynili się do wykształcenia się nowych prądów w polskiej kulturze, sztuce i nauce. Wpływ renesansu włoskiego znacznie się wzmógł w Polsce po małżeństwie króla Zygmunta I Starego z księżniczką mediolańską Boną Sforzą. Wraz z nową królową do Polski przybyli wybitni malarze, literaci i naukowcy, którzy odegrali znaczącą rolę w polskim renesansie. Dwór królewski stał się przykładem i wzorem dla innych dworów magnackich

i biskupich, wywierał wpływ na całą Rzeczpospolitą. Olbrzymią rolę w rozwoju kultury

i sztuki odegrał patronat królewski, a także mecenat magnacki i biskupi. Dwór Jagiellonów stał się swoistym zwornikiem między kulturą Wschodu i Zachodu, był przekaźnikiem nowych prądów na całą Europę Środkową. Pod wpływem kultury wschodniej w Polsce, szczególnie

w XVII wieku, zaznaczyły się silnie wpływy kultury orientalnej w kulturze, sztuce, a nawet modzie. Chociaż odrodzenie w Polsce zaczęło się dosyć późno i trwało stosunkowo niedługo, a nawet zazębiło się z zupełnie nowymi prądami barokowymi, to jednak wydało wspaniałe owoce. W Rzeczpospolitej ludzie związani z renesansem, oddani jego ideom, tworzyli już

w XV wieku. Do najwybitniejszych przedstawicieli tego okresu zaliczyć należy artystów związanych z kołem literackim działającym przy dworze Grzegorza z Sanoka, arcybiskupa lwowskiego. Od połowy tego stulecia działali tez w Krakowie włoski poeta Filip Kallimach oraz humanista niemiecki Konrad Celtis. Wszyscy polscy twórcy i humaniści znajdowali się pod przemożnym wpływem Erazma z Rotterdamu.

Główni mecenasi kultury i sztuki polskiej czasów renesansu

Uniezależniając się od Kościoła twórcy zaczęli korzystać z patronatu ludzi świeckich. Magnaci, szczególnie ci popierający reformację, zakładali drukarnie, finansowali drukarnie, fundowali dzieła wydawnicze. Dzięki pomocy wielu możnych możliwa była działalność drukarni w Brześciu (mecenat Mikołaja "Czarnego" Radziwiłła), w Łosku (mecenat Kiszków) czy w Rakowie (mecenat Sienieńskich). Wszystkie znaczniejsze miasta Rzeczpospolitej, jak: Kraków, Gdańsk, Toruń, Poznań, Lwów czy Wilno, miały swoje drukarnie. Bogate miasta handlowe zmieniały swoją architekturę na renesansową, wzmacniały fortyfikacje, przebudowywały mury obronne, budowały kościoły i budynki miejskie w stylu renesansowym. Kulturze i sztuce nadal patronowali przedstawiciele episkopatu. Rozwijać zaczęła się i wykształcać wysoka nowożytna polszczyzna, do czego przyczynili się dwaj biskupi krakowscy: Piotr Myszkowski i Samuel Maciejowski. Biskup Myszkowski, wraz

z Janem Firlejem, był patronem i mecenasem Jana Kochanowskiego. Natomiast Biskup Maciejowski łamiąc dotychczasowe zwyczaje, na pogrzebie króla Zygmunta Starego, oficjalną mowę pożegnalną wygłosił w języku polskim. Inny biskup, Krzycki, był patronem wybitnego poety odrodzeniowego Klemensa Branickiego.

Przemiany w szkolnictwie

Na szeroką skalę upowszechniło się szkolnictwo średnie dzięki wprowadzeniu nowego typu szkoły, a mianowicie gimnazjum humanistycznego. W szkole tej nauczano na bardzo wysokim poziomie matematyki i astronomii, a także retoryki i języków klasycznych.

W połowie XVI wieku, dzięki szerzeniu się w Polsce reformacji, powstało wiele gimnazjów innowierczych. Natomiast przybycie do Rzeczpospolitej jezuitów spowodowało znaczne rozbudowanie kolegiów.

Nauka polska doby odrodzenia

W Akademii Krakowskiej dość szybo, bo już w połowie XV wieku dzieła autorów starożytnych były czytane i komentowane. W program nauczania wprowadzono "humaniora", czyli naukę języków: greckiego, łacińskiego i hebrajskiego, studia nad klasycznym prawem rzymskim, czytanie dzieł pisarzy antycznych, jak np. Cycerona oraz dyskusje nad dziełami słynnych humanistów. Bardzo wysoki poziom w dziedzinie astronomii i matematyki utrzymywał się dzięki wybitnym profesorom Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak Marcina Biema z Olkusza, Jana Brożka czy Wojciecha z Brudzewa. Z początkiem XVI wieku ówczesny rektor Wszechnicy Jagiellońskiej, znany astrolog, geograf, historyk i lekarz, wydał po raz pierwszy drukiem dzieło na temat geografii Europy Wschodniej, które nosiło tytuł "Rozprawa o dwu Sarmacjach - Azjatyckiej i Europejskiej". W tym samym czasie

w Krakowie opublikowano mapy Rzeczpospolitej oraz Sarmacji, stworzone przez historyka,

a przede wszystkim kartografa, Bernarda Wapowskiego. Natomiast w 1543 roku

w Norymberdze wydano drukiem dzieło, które dokonało przewrotu w dotychczasowych naukach matematycznych i przyrodniczych, a mianowicie "O obrotach ciał niebieskich" Mikołaja Kopernika. W księdze tej Kopernik zawarł rewolucyjne twierdzenie, że to Słonce znajduje się w centrum wszechświata, a tym samym stworzył teorię heliocentryczną.

Myśl społeczna-polityczna

Na polu tym szczególnie zasłynęli dwaj myśliciele: Jan Frycz Modrzewski oraz Stanisław Małachowski. Pierwszy z nich, żyjący w latach 1503-1572, był jednym z największych autorytetów tych czasów, a także jednym z czołowych moralistów. W dziele wydanym

w 1551 roku pt. "De republica emendanda" ("O poprawie Rzeczypospolitej"), ostro krytykował niesprawiedliwe stosunki feudalne oraz przestarzałą scholastykę. Modrzewski popierał silną władzę centralną, w której swój znaczny udział miała mieć szlachta

i mieszczaństwa. Dążył do tego, by Kościół został podporządkowany państwu. Sprzeciwiał się agresywnym niesprawiedliwym wojnom. Stanisław Małachowski natomiast, żyjący

w latach 1513-1566, był propagatorem i piewcą istniejącego w Rzeczpospolitej ustroju. Głosił on, że polski system władzy nie potrzebuje reform ani naprawy. Swe twierdzenia opierał na religii chrześcijańskiej, dla niego system społeczno-polityczny, działający w Polsce, był odbicie porządku w niebie, wolność szlachecka była darem bezpośrednio od Boga, natomiast Kościół katolicki mógł być jedynym gwarantem porządku i systemu władzy.

Rzeźba

W okresie odrodzenia rzeźbę zaczęto wykorzystywać do ozdoby domów szlacheckich

i mieszczańskich, a także w kościołach do wykonywania pomników nagrobnych. Szczególnie charakterystyczne dla tego stylu są piękne rzeźby nagrobne dłuta J. M. Padovano biskupów krakowskich Gamrata i Tomickiego, które znajdują się w katedrze na Wawelu. Wielką popularnością i uznaniem cieszył się też polski rzeźbiarz Jan Michał z Urzędowa, autor rzeźb nagrobnych z Krakowa i Poznania.

Malarstwo

W malarstwie długo jeszcze utrzymywały się wpływy gotyku. Właśnie jeszcze w tym stylu powstał, zdobiony przez anonimowego artystę niemieckiego niezwykle pięknymi miniaturami, "Kodeks Behema". Na dworze królewskim w Krakowie osiedlił się brat znanego Albrechta, Hans Dürer, który został nadwornym malarzem. Nowym prądom uległa też technika portretowa, za jej nowatora uważany jest Mikołaj Kober, twórca słynnych portretów Stefana Batorego, który działał pod koniec XVI wieku.