Państwo polskie powstało w wyniku konsolidacji i zjednoczenia ziem zamieszkanych już od V wieku przez Słowian. Na terenach późniejszego państwa Piastów (między Wisłą a Odrą, Bałtykiem a Karpatami) zamieszkiwali: Polanie (nad Warta i Notecią), Wiślanie (nad górną Wisłą), Pomorzanie, Mazowszanie (nad środkową Wisłą), liczne plemiona śląskie (Opolanie nad górną Odrą, Bobrzanie, Ślężanie wokół góry Ślęży blisko dzisiejszego Wrocławia); na Kujawach mieszkali Goplanie, w okolicach Sanu - Lędzianie.

W X wieku, gdy dotychczas największe państwo Wiślan podporządkowane było Księstwu Wielkomorawskiemu, najsilniejsze było państwo Polan, administrowane z grodów w Gnieźnie (stolicy Polan), Poznaniu, Ostrowiu Lednickim. Państwem rządzili wywodzący się od legendarnego władcy Piasta: Siemowit, Leszek, Siemomysł, których panowanie nie jest źródłowo udokumentowane. Pierwszym władcą z dynastii Piastów opisanym w źródłach był Mieszko I. Państwo Miszka obejmowało ziemie: łęczycką, sieradzką, Kujawy oraz Mazowsze i część Pomorza, dołączone do centrum Polan w Wielkopolsce. Władca, chcąc utrzymać niezależność od Niemiec, zdecydował się przyjąć chrzest za pośrednictwem Czech, jednocześnie poślubiając córkę władcy czeskiego - księżniczkę Dobrawę. Utworzył zręby kościelnej administracji, sprowadzając misyjnego biskupa Jordana do Poznania.

Mieszko I poszerzył państwo o Śląsk pod koniec swojego panowania, tuż po jego śmierci (992 r.) państwo wczesnopiastowskie przejęło kontrolę nad Małopolską. Państwo utrzymało niezależność pomimo prób opanowania ze strony niemieckiej; ostatecznie rozprawiono się z najazdami w 972 roku, gdy Mieszko pokonał pod Cedynią niemieckiego margrabiego - Hodona.

Jednocząc kolejne ziemie Mieszko i stworzył podstawy terytorialne państwa wczesnopiastowskiego. Jego następca - Bolesław I (zwany Chrobrym) również prowadził politykę ekspansji. Popierając praski lud Sławnikowiców, sprowadził do Polski ich potomka - biskupa Wojciecha. Następnie wysłał ich na ziemie Prusów, dotąd pozostających poganami, widząc w ich chrystianizacji szanse powiększenia kraju. Biskup zginął jednak zamordowany przez Prusów w 997 roku.

Wkrótce po tym, w 1000 roku przybył z pielgrzymką do jego grobu w Gnieźnie (książę wykupił ciało biskupa płacąc złotem w ilości równej wadze męczennika) cesarz Otton III. Szukał on w Europie poparcia dla swoich planów odbudowy cesarstwa Rzymskiego przez zjednoczenie historycznych prowincji: Germanii, Italii, Galii i Słowiańszczyzny. Otton III głosił idee uniwersalnej monarchii w Europie. Bolesław I poparł jego pomysł i dzięki temu uzyskał niezależność jako władca świecki (symbolem tego było ofiarowanie mu przez cesarza włóczni św. Maurycego), a w kraj uzyskał niezależność administracji kościelnej. Utworzono niezależne biskupstwo w Gnieźnie.

Po śmierci Ottona II jego następcą został Henryk II, głoszący odmienne poglądy w sprawie niezależności państwa polskiego. Bolesław Chrobry toczył w tym okresie długoletnią wojnę z Cesarstwem. W 1002 roku zajął Miśnię, Milsko i Łużyce. Wojna trwała w trzech etapach do roku 1018, w którym zawarto pokój w Budziszynie, gwarantujący monarchii Bolesława Milsko i Łużyce.

Bolesław prowadził również podbój innych ziem: w 1003 roku podjął próbę opanowania Czech. W 1018 roku zajął Grody Czerwieńskie i przejściowo opanował Kijów. Pozostawił państwo umocnione: w 1025 roku koronował się na króla Polski.

Szybko jednak państwo opanował chaos. Mieszko II opuścił Polskę, tracąc koronę w wyniku interwencji cesarza i władcy Rusi. Po jego śmierci sytuacja nie poprawiła się: na ziemiach Mazowsza wystąpiły bunty pogańskie. Ziemie te próbowały również uzyskać niezależność, co zakończyło się buntem Miecława w l041/41. W roku 1039 złą sytuację w kraju wykorzystał władca czeski - Brzetysłwa - najeżdżając ziemie polskie. Atak dotknął głownie Wielkopolskę. Splądrowano Gniezno i jego katedrę. Czesi wywieźli do Pragi sarkofag z ciałem św. Wojciecha.

Po Bezprymie, bracie Mieszka II, władze objął Kazimierz I (syn Mieszka II). Udało mu się odbudować jedność państwa, uszczuplonego jedynie o Pomorze oraz odnowić Kościół na ziemiach polskich, czym zyskał miano Odnowiciela. Ze względu na zniszczenie Gniezna stolicą ustanowił Kraków.

W 1076 roku Bolesław II śmiały koronował się, odnawiając monarchię piastowską. dokonał tego dzięki poparciu papieża w jego sporze z cesarzem. Szybko jednak utracił koronę, wchodząc w spór z możnowładztwem (często sprzyjającym obcym siłom), który zakończył się egzekucją biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa. Król musiał opuścić kraj, pozostawiając władzę bratu - Władysławowi Hermanowi. Dużą role w czasie jego rządów odgrywało możnowładztwo, ze szczególną postacią wojewody Sieciecha, faktycznie sprawującego władzę w imieniu księcia. Aby osłabić władzę centralną możni i cesarstwo wymusili na Władysławie Hermanie podział kraju pomiędzy synów: Zbigniewa i Bolesława zwanego Krzywoustym. Bolesław zajął jednak dzielnicę Zbigniewa. Ten, wygnany z kraju stał się pretekstem dla cesarza Henryka V: wykorzystując sytuację najechał on Polskę "broniąc" praw Zbigniewa. Jego atak został odparty m.in. dzięki bohaterstwu i nieugiętości mieszkańców Głogowa (którzy odmówili poddania się po tym, jak agresorzy użyli jako żywych tarcz ich synów). Stoczono również bitwy w okolicach Bytomia i na Psim Polu pod Wrocławiem w 1109 roku.

W kolejnych latach Krzywousty umocnił państwo, przyłączając kolejno Pomorze Gdańskie i Zachodnie w latach 1116-1132.

Pamiętając spory z bratem i interwencję niemiecką nim spowodowaną, zdecydował się podzielić kraj między synów zapisując w testamencie, iż rządy będą sprawowali na zasadzie senioratu. Pierwotny podział zakładał, iż seniorem zostanie Władysław zwany Wygnańcem. Otrzymał on Śląsk jako dzielnicę dziedziczną, administrować miał również wyróżniona dzielnicą senioralną, utworzoną z ziemi krakowskiej, części Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzkiej. Senior maił również zwierzchnictwo nad Pomorzem. Bracia otrzymali: Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze, Mieszko III zwany Starym miał za dzielnicę dziedziczną Wielkopolskę. Najmłodsi synowie (Henryk i Kazimierz) otrzymali ziemię sieradzko-łęczycką.

Podział nie spełnił nadziei władcy na stabilne dziedziczenie na zasadzie pryncypatu i senioratu (najstarszy z rodziny panującej bez względu na stopień pokrewieństwa z testatorem dziedziczy tytuł księcia princepsa) Doprowadził za to do długotrwałego rozbicia kraju.

Na ziemiach polskich u schyłku omawianego okresu (XII wiek) mieszkało około 1,5 miliona ludzi. Administracja państwowa koncentrowała się w grodach, w których stacjonowały drużyny książęce. Władzę i nadzór nad pobieraniem daniny i podatków sprawował w nich kasztelan. Największymi z miast były stolice dzielnic, liczące po około 4-5 tysięcy mieszkańców. Urzędnicy państwowi powoływani byli z warstwy możnych; wykształcił się urząd wojewody władcy), cześnika, kanclerza, stolnika.