I. PIERWSZE ZAKONY

a). Benedyktyni.

I zakon to zakon benedyktynów, twórca to Benedykt z Nursji (ok. 480-534), siedziba to klasztor Monte Cassino. Benedykt – jego gł. Dziełem było opracowanie reguły zakonnej na Zachodzie. Pochodził on z bogatej rodziny rzymskiej, ale już jako młody człowiek wyrzekł się swego środowiska i usunął się do pustelni. W 529 r. założył on na szczycie Monte Cassino, w miejscu dawnego sanktuarium pogańskiego, dom zakonny dla jego uczniów. Dla założonej przez siebie wspólnoty monastycznej opracował dokładna regułę.  Zażądał więc od członków konwentu (tzw. zakonników danego klasztoru) potrójnych ślubów: ubóstwa, czystości (celibat) i posłuszeństwa. To ostatnie poddawało mnicha władzy absolutnej wybranego dożywotnio opata i ustanawiało zasadę związania z określonym domem zakonnym, a mianowicie z tym, w którym złożył śluby (do dziś zakonnicy jako jedyni nie mogą opuszczać swojego klasztoru, tj. nie mogą zmienić miejsca zamieszkania, na przykład opactwo benedyktynów w Tyńcu). Wprowadził poza tym podział czasu członków konwentu między modlitwę, prace ręczną i pracę umysłową. Reguła benedyktyńska została rychło przyjęta nie tylko przez włoskie klasztory. Do jej upowszechnienia przyczynił się w dużym stopniu sam papież Grzegorz I, doceniając w pełni takie uporządkowanie organizacji zakonnej.

b). Ruch ubogich.

Pustelnicy, których liczba na Zachodzie wzrosła znacznie w ciągu XI w. Powstawały w tym czasie nawet zgromadzenia pustelników, zgrupowanych wokół cieszących się popularnością przywódców. Zgromadzenia te przekształciły się z czasem w regularne zakony, takiej jak: cystersi, kartuzi, kameduli.

c). Cystersi.

Wywodzili się oni ze zgromadzenia pustelników osiadłych pod przewodem Roberta z Molesmes (1098) w Cistertium. Pokutnicy przestrzegający niezwykle surowej ascezy. Wypływała ona z dosłownego stosowania reguły benedyktyńskiej. Wyrzekli się jakiejkolwiek własności indywidualnej, nawet takiej jak przedmioty codziennego użytku. Ubogość, skromne wyposażenie świątyń klasztornych, , nie było nawet kolorowych witraży w oknach. Od kościołów benedyktyńskich różniły się cysterskie zewnętrzną prostota konstrukcji, brakiem wież i dzwonów. Wspólna własność zgromadzenia – to warsztat pracy – ziemia, jedynie na własne potrzeby. Konwent musiał być samowystarczalny. Z normalnego jadłospisu wykluczono potrawy mięsne. Chcieli być biedni, co okazało się niemożliwe. Wzrastająca popularność zgromadzenia spowodowała ze strony jego wielbicieli coraz liczniejsze darowizny. One to zapewne sprawiły, że powołano do życia w zakonie kategorię braci świeckich, czyli konwersów, których jedynym obowiązkiem była praca w rozrastających się dobrach zakonnych oraz trudnienie się rzemiosłem obsługującym poszczególne klasztory.

W odróżnieniu do benedyktynów cystersi a w ślad za nimi premonstratensi, byli zakonami ściśle scentralizowanymi. Nie tylko bowiem ich liczne domy filialne podlegały wizytacji ze strony domów macierzystych, ale co roku zbierała się kapituła generalna, tj. zgromadzenie wszystkich opatów. Do jej obowiązków należała uchwalenie i nowelizacja ustaw zakonnych. Cystersi dostosowali się szybko do gospodarki feudalnej stając się typowymi „zakonami rolniczymi”.

d). Rola klasztorów w średniowieczu.

1. lokowane z dala od miast lepiej odpowiadały wiejskiemu społeczeństwu

2. wszędzie były najważniejszymi ośrodkami kultury  - w nich znalazły miejsce skryptoria, w których kopiowano rękopisy oraz szkoły, otwarte często dla świeckich

3. stały się ważnymi ośrodkami produkcyjnymi, w których kwitła sztuka rzemieślnicza, przyjmowały się nowe wynalazki

4. były rodzajem kulturalnego tygla w którym mieściły się ocalałe szczątki cywilizacji antycznej

II. ZAKONY RYCERSKIE (EPOKA RUCHU KRUCJATOWEGO).

Przybywający do krajów Lewantu zachodni feudałowie natrafiali tam na opór miejscowego chłopstwa i na jego wrogość również ze strony religijnej. Tą wrogość odczuwali także pielgrzymi. Powstawały więc dla wędrujących pielgrzymów hospicja, a dla chorych szpitale. Przed pojawieniem się krzyżowców były to instytucje b. nieliczne. Z chwilą utrwalenia się tam rządów łacińskich ich sytuacja uległa ewolucji. Dodatkowo państewka łacińskie cierpiały na chroniczny brak ludzi mogących walczyć z naporem wyznawców islamu, należało więc powołać odpowiednie do tego instytucje.

a). Templariusze.

I jej próbą było skupienie około 1118 r. przez Hugona z Paynes, rycerza przybyłego Szampanii, kilku towarzyszy którzy zdecydowali się poświęcić obronie pielgrzymów. Bractwo, od siedziby która przyznano mu w pałacu królewskim w pobliżu świątyni Salomona (templum) otrzymało nazwę templariuszy. Z ramienia cystersów Bernard z Clairvaux opracował dla nich regułę wzorowaną na cysterskiej, która została zatwierdzona przez papieża w 1128 r. Nowa i niespotykana dotąd formuła zakonna. W przeciwieństwie do rozpowszechnionego zwyczaju, zostali w niej wysunięci na czoło bracia świeccy, którzy oprócz przyjętych przez wszystkie zakony ślubów czystości, posłuszeństwa i ubóstwa, zobowiązali się już nie tylko do obrony pielgrzymów, ale również do prowadzenia walki zbrojnej z niewiernymi.

b). Joannici i zakon Montjoye.

W 3-cim dekadzie XII w przeprowadzono reorganizację dawnego bractwa św. Jana, które od 1070 r. utrzymywało w Jerozolimie szpital i hospicjum dla pielgrzymów. Powstały tą droga zakon rycerski otrzymał nazwę joannitów.

Około 1180 roku rycerz hiszpański Rodryg powołał do życia zakon Montjoye, który już w 1204 r. został wchłonięty przez templariuszy. .

c). Krzyżacy.

Podobnie jak zakon joannitów wyłonił się on ze zorganizowanego w 1190 roku niemieckiego bractwa szpitalnego, które powstało w Jerozolimie przed 1145 r. Celem tej reorganizacji zrealizowanej przez ks. Fryderyka Szwabskiego (syn Fryderyka Rudobrodego) byłą zapewnienie Cesarstwu trwałego oparcia na brzegach Lewantu. Pełna nazwa zakonu to Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Miał rekrutować swych członków gł. spośród Niemców.

d). Ustrój zakonów rycerskich.

Podlegały bezpośrednio kurii rzymskiej; władca świecki nie miał na nich żadnego wpływu; na czele stał obieralny wielki mistrz; mnisi dzielili się na rycerzy, kapelanów i braci służebnych; ślubowali ubóstwo, posiadali ziemię i ogromne zasoby pieniężne.

III. SKUTKI FEUDALIZACJI KOŚCIOŁA W ŚREDNIOWIECZU.

Spór o prymat w kościele chrześcijańskim przechodził różne fazy, ale punkt szczytowy przypadł na wiek XI. Feudalizacja kościoła w IX i X wielu pociągnęła za sobą nie tylko zeświecczenie i rozkład moralny, ale uzależniła go całkowicie ludzi świeckich. Duchowni dbali bardziej o swoje sprawy niż o sprawy Kocioła, którego wizytówką stały się wówczas 3 zjawiska:  Symonia – sprzedaż stanowisk kościelnych; nikolaizm – tj. zerwanie z zasadą celibatu, sprawiał, że chęć zapewnienia swemu potomstwu korzyści materialnych oddziaływała w dużym stopniu na postępowaniu duchowieństwa; nepotyzm – obsadzanie urzędów i godności kościelnych członkami swojej rodziny). Wreszcie prawo inwestytury, przysługujące władcom świeckim w odniesieniu do majątków kościelnych stwarzało w praktyce możność nadania również tą samą drogą stanowisk kościelnych. W tych warunkach oczywista była wyższość władzy świeckiej.

Opisane wyżej stosunki panujące wewnątrz kościoła zbiegały się z rzeczywistym ożywienia się życia religijnego. Nie ograniczało się ono tylko do aktów zewnętrznych dewocji, lecz sięgnęło do istotnej treści religii, pojawili się zwolennicy odrodzenia Kościoła.

IV. RUCH REFORMY KOŚCIELNEJ.

Myśl o naprawie ówczesnego Kościoła była realizowana w odrębny sposób w różnych środowiskach. Najwcześniej podjęto ją w domach zakonnych, min. w burgundzkim Cluny w opactwie założonym w 910 roku. Mnisi tego zakonu przestrzegali ściśle reguły św. Benedykta. Powrócono do surowej dyscypliny, codziennego rytmu modlitw. Opat mógł być wybierany tylko spośród mnichów zakonu, a klasztor podlegał bezpośrednio papieżowi. Zapoczątkowana przez Cluny dzieło odnowy życia zakonnego podjęły wkrótce inne klasztory w Europie Zachodniej. Powstała w ten sposób kongregacja, na której czele stał opat Cluny. Na pocz. XII w liczyła już około 2 tys. klasztorów. Próba usunięcia anarchii był także tzw. ruch Pokoju Bożego, który narodził się we Francji w końcu X w. Mnisi z Cluny, a potem też biskupi wystąpili przeciwko przemocy i uciskowi słabych i bezbronnych przez feudałów i rycerstwo. Żądali od nich obrony Kościoła i powstrzymania się od przelewu krwi i zaprzestania wojen prywatnych. Reformą  odnowy kościoła, ale traktowaną wyłącznie od strony moralnej interesowało się również Cesarstwo. Wychodziło ono jednak z założenia, że wystarczy podjąć walkę z panoszącym się wśród duchowieństwa zepsuciem obyczajów (choć nadal inwestyturę świecką uznawało za wyłączne swoje prawo- zapewniało ono  monarsze wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych, odgrywających olbrzymią rolę w zarządzaniu państwem.

V. ROZŁAM KOŚIOŁÓW (TZW. SCHIZMA WSCHODNIA).

Od wczesnego średniowiecza religia chrześcijańska była wyznawana przez ludzi, którzy należeli do 2 odrębnych kręgów cywilizacyjnych – łacińskiego i bizantyńskiego. Jeszcze w początkach 2 tys. kultura łacińska biednego Zachodu nie dorównywała bogatej, wyrafinowanej kulturze Greków. Patriarchowie Konstantynopola – którego autorytet uznawały powstałe na Bałkanach państwa i Ruś Kijowska – nie chcieli podporządkować się papieżom w Rzymie. Spory indoktrynalne i polityczne między obydwoma kościołami narastały w I połowie XI w. Grecy oskarżyli Kościół rzymski o odejście od czystości kultu (ortodoksja) czego symbolem miało być zastąpienie chleba kwaśnego opłatkiem przy udzielaniu komunii. Patriarcha Konstantynopola poczuł się także zagrożony silnie podkreślanym przez papieży reformy prymatem papiestwa w całym świecie chrześcijańskim. Do ostrego konfliktu doszło w 1054 roku. Legaci papieża Leona IX wyklęli w Konstantynopolu patriarchę, a ten z kolei odpowiedział ekskomuniką nałożoną na łacinników. Kościół Wschodni został oskarżony o około 90 herezji. Miedzy tymi dwoma typami chrześcijaństwa i kultury ujawniły się odrębności, których nie udało się do dziś przezwyciężyć.

VI. ZMIANY W DOKTRYNIE KOŚCIOŁA.

Skodyfikowanie nowych poglądów w dziedzinie poglądów kościoła na handel jest zasługa dominikanina Tomasza z Akwinu (1225-1274). Wyznawca Arystotelesa. Jako I zajął się teorią państwa, handel uznał za konieczny, miał  dwuznaczny stosunek do lichwy.

Zwołany przez papieża Innocentego III w 1215 roku IV sobór laterański za fundamentalny cel działalności Kościoła uznał masową katechizację wiernych m.in. poprzez głoszenie Ewangelii i kaznodziejstwa. Do tego niezbędne było więc organizowanie przy każdej parafii szkoły, która, która wstępnie przygotowałaby chłopców do pełnienia służby Bożej i dalszego kształcenia. Efektem tej reformy, do wprowadzenia której walnie przyczyniły się zakony żebrzące , było ujednolicenie w całym chrześcijańskim zachodzie praktyk religijnych. Jednym z instrumentów kontroli nada wiernymi i czystością ich wyznania stały się powołane w 1231 roku przez papieża Grzegorza IX specjalne sądy kościelne  -  trybunały inkwizycyjne.

VII. RUCHY UBOGICH.

Bogacenie się kleru i jego przywiązanie do dóbr doczesnych wywołało odruchy protestu wśród wiernych. Sprzyjał to mnożeniu różnych odmian ruchu ubogich. Jedną z nich stanowili waldensi. Ich nazwa pochodzi od imienia bogatego kupca lyońskiego Piotra Waldo, który około 1170 r. sprzedał swe majętności i rozdał pieniądze z tego tytułu ubogim. Głosiciel idei ubóstwa, widząc w nim drogę do ewangelicznej doskonałości. Ostro krytykował duchowieństwo. Konflikt z hierarchią kościelna i papież Lucjusz III rzucił na niego klątwę w 1184 r.

Waldensi znajdowali również we Włoszech naśladowców. Należał do nich Franciszek z Asyżu.

VIII. FRANCISZKANIE.

Franciszek z Asyżu - ur. w 1182 r.,  syn bogatego kupca tekstylnego, huczna młodość .Konflikt z ojcem, gdy Franciszek zaczął uprawiać surową ascezę, obierając w myśl Ewangelii dobrowolne ubóstwo jako drogę wiodącą do doskonałości. Takiego postępowanie doprowadziło do konfliktu z ojcem, który zakończył się tym, że Franciszek wyzbył się wszelkiej własności, a nawet odzieży otrzymanej z domu. Rozpoczął wędrowny tryb życia. Gdy liczba jego naśladowców osiągnęła 12 zwrócił się do papieża Innocentego III z prośbą o zalegalizowanie powstałego zgromadzenia. Początkowo odmówił. Stworzone przez Franciszka zgromadzenie miało na celu tylko własne zbawienie. Gdy papież je zalegalizował przyjęli oni nazwę Braci Mniejszych (po łac. Minoryci). Praca kaznodziejska, ciągły ruch – gł. teren środkowe Włochy, gł. biedota miejska. W przeciwieństwie do benedyktynów i cystersów, którzy byli rodzajem zakonu rolniczego i feudalnego, franciszkanie zaczęli reprezentować nową odmianę – zakonu miejskiego. Reguła – zatwierdzona przez papieża w 1223 r. Na czele zakonu stał obieralny generał, któremu przysługiwało prawo zwoływania kapituły generalnej. Poszczególne obszary działalności zakonu otrzymały nazwę prowincji i zostały oddane pod zarząd prowincjałów, powoływanych przez generała.

Propaganda franciszkańska objęła również kobiety, Oto bowiem w 1212 r pod wpływem wystąpień Franciszka jedna z patrycjuszek Asyżu przyjęła welon mnisi i stała się założycielką zakonu żeńskiego – od jej imienia Klary zakon – klaryski.

Po śmierci Franciszka w 1226 r. doszło w jego łonie zwolenników do 2 ostro zwalczających się stronnictw. I kierunek rygorystyczny – ścisłe przestrzeganie zasad bezwzględnego ubóstwa zw. Spirytusami; II złagodzenie ubóstwa – zwyciężyli. Wykorzystał to papież i w 1245 r. uznał, ze wszystko to co posiada zgromadzenie zakonne stanowi własność Stolicy Apostolskiej, a franciszkanie są jedynie użytkownikami tej własności.

IX. DOMINIKANIE I INKWIZYCJA.

W tym samym czasie, gdy we Włoszech Franciszek wyrzekał się własności uczony kanonik katedry w Kastylii Dominik z Guzman, przyjął regułę św. Augustyna (1216 r.), zw. Zakon Kaznodziejski. W przeciwieństwie do franciszkanów dominikanie widzieli cel własnej pracy apostolskiej w oddziaływaniu przede wszystkim na intelekt społeczeństwa. Wciągali więc swoich rozmówców w dysputy teologiczne. Ich przeciwnikami byli prostaczkowie i przywódcy herezji oczytani w Piśmie Świętym. Za Franciszkiem przyjęli ubóstwo.

Inkwizycja

Powołani do obrony czystości nauki kościelnej i walki z herezją byli właśnie dominikanie. Największą prerogatywą Zakonu Kaznodziejskiego było przekazanie przez papieży w ręce zakonów żebrzących trybunałów Świętej Inkwizycji. Owe sądy kościelne powołane do oceny prawowierności i karania tych, którzy ją łamali, przekształciły się w końcu XIII w. w groźny oręż przeciw wrogom kościoła i duchowieństwa. Inkwizycja mogła nakładać kary – spalenie na stosie i konfiskata majątku oskarżonego , jej kierownicy przeważnie dominikanie budzili coraz większy postrach w społeczeństwie. Dominikanie nigdy nie byli wędrownymi kaznodziejami , lecz już od czasu swego założyciela tworzyli domy zakonne pozostające pod kierownictwem przeora. Mieli też swój zakon żeński.

X. DEWOCJA I WIARA W CZARY.

Klęską późnego średniowiecza stały się procesy czarownic. Wystąpiły one masowo już w I poł. XIV w powodując śmierć na stosie olbrzymiej liczby niewinnych kobiet pomawianych o czary. Tortury, oskarżenie o kontakty z szatanem. Wiara w czary szerzyła się w najrozmaitszych warstwach społecznych. Ulegali jej monarchowie, a nawet papieże. Spod pióra inkwizytorów wyszedł fachowy „Młot na czarownice” w 1486 r. , w którym omawiano szczegółowo sposób postępowania z oskarżonymi o czary. Kobiety stanowiły znakomitą większość podejrzanych o obcowanie z szatanem.

XI. MAHOMET

Ur. w Mekce u schyłku VI w., sierota, ożenił się z bogatą wdową, co zapewniło mu niezależność materialną i pozwoliło poświęcić się w całości rozważaniom religijnym. Doprowadziły one do powstania nowej monoteistycznej koncepcji religijnej. Jej fundamentem stała się wiara w jednego boga – Allaha, którego wola przesądza z góry o losach każdego człowieka. Przeznaczenia tego nie można zmienić. Obowiązkiem człowieka jest zupełne poddanie się woli bożej (islam). Dlatego też wierni nazywali siebie muslimin, tzn. ulegli (stąd nasza nazwa muzułmanie). Oprócz boga, dopuszczał Mahomet istnienie aniołów i proroków, przy tym uważał siebie samego za największego i ostatniego z grona tych drugich. Głoszona przez niego nauka spotkała się jednak ze sceptycznym przyjęciem ze strony bogatych kupców Mekki, którzy obawiali się utraty swoich praw (głoszony monoteizm uderzał w strukturę klanową). W tych warunkach Mahomet w obawie o własne bezpieczeństwo porzucił w 622 r. rodzinną Mekkę i udał się do pobliskiego Jatribu. Ta ucieczka – po arabsku Hidżra- została z czasem uznana przez mahometan (tak zaczęto nazywać jego zwolenników) za początek nowej ery. W Jatribie zamieszkałym gł. przez ludność rolniczą Mahomet pozyska wielu zwolenników. Jatrib uzyskał nazwę miasta proroka, czyli Medyny. Jego zwolennicy odznaczali się fanatyzmem. Temu należy przypisywać to, że udało się mu pozyskać ogromne wpływy poza murem Medyny. Doszło do walki z Mekką, która skapitulowała  w 630 r. Ten nowy triumf oraz zręczne wykorzystanie świętości ogólnoarabskiej, jaką był ów czarny kamień zapewniły Mahometowi zdecydowaną przewagę wśród plemion beduińskich. Toteż w chwili jego śmierci w 632 r. wszystkie plemiona arabskie zamieszkujące Półwysep tej nazwy wchodziły w skład utworzonego przezeń państwa teokratycznego. Ale państwo to zaczęło się rychło rozkładać po jego śmierci. Szefem państw i przywódcą religijnym został jego dawny towarzysz Abu-Bakr, który nosił tytuł kalif (kalifat), kalifat to inaczej następca proroka. Za jego kadencji rozpoczęły się walki z Persją i Cesarstwem (państwa pozostające we wzajemnym konflikcie militarnym). Przyczyny ekspansji należy upatrywać w ogromnym: przeludnieniu państwa. Następcą Abu-Bakra w 634 został Omar, któremu nie do końca słusznie przypisuje się przeprowadzenie reform wewnętrznych.

XII. MOSKWA TRZECIM RZYMEM.

Władcy moskiewscy dążyli do podporządkowania sobie Kościoła Ruskiego. Pierwszym krokiem na drodze to realizacji tych zamierzeń był związek małżeński Iwana III z bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego Zofią Paleolog. Jako powinowaty cesarza Iwan III zaczął się bowiem uważać za jego prawego dziedzica, przyjmując herb bizantyński (dwugłowy orzeł) i używając na razie sporadycznie tytułu cara (cesarza). W otoczeniu Iwana III zaczęto tez propagować pogląd o Moskwie jako trzecim Rzymie (II w średniowieczu było Bizancjum). Pogląd ten rozwijał i propagował mnich Filoteusz.

XIII. ŚREDNIOWIECZNE HEREZJE – WYBRANE PRZYKŁADY.

a). Pojęcie herezji.

Herezja to odstępstwo od dogmatów uznawanych powszechnie przez kościół. Decyzję o nadaniu pewnemu ruchowi, poglądowi miana herezji podejmuje papież.

b). Arianizm (przełom starożytności i średniowiecza) – arianie.

Twórcą ruchu był Ariusz z Aleksandrii. Jego poglądy sprowadzały się do następujących najważniejszych fundamentów: uczłowieczenie Chrystusa, odrzucenie kultu trójcy świętej i dogmatu maryjnego, głoszenie haseł równości społecznej. Arianizm został uznany ostatecznie za herezję w IV wieku. Na poglądach arian oprą się później antytrynitarze.

c). Manicheizm (przełom starożytności i średniowiecza) – manichejczycy.

Pogląd ten zakładał, iż sensem życia jest ciągła walka dobra ze złem, która wypełnia ten świta od chwili jego powstania. Manichejczycy dokonali wyraźnego rozdziału między tym, co dobre, a tym co złe. Uznany ostatecznie za herezję na jednym z soborów (zjazd duchownych całego świata; synod – zjazd duchownych danego obszaru – diecezji, ziemi, prowincji, czy kraju) w VIII wieku.

d). Ruch obrazoburców – obrazoburcy.

Pojawił się w VIII wieku w Kościele wschodnim. Pod wpływem ideologicznym islamu zaczęła się szerzyć reakcja przeciwko nadmiernemu rozbudowanemu kultowi obrazów Chrystusa, Maryi i świętych. Kult ten uprawiali głównie mnisi, dlatego też walka z nimi znalazła swój wyraz ideowy w walce z kultem obrazów, przybierając począwszy od 726 roku (I edykt cesarza Leona III przeciwko kultowi obrazów) coraz ostrzejsze formy. Walkę ta prowadziły dwa skrzydła: przeciwnicy kultu obrazów – obrazoburcy – ikonoklaści (ikonoklazm – od słowa ikona, a więc w sztuce bizantyjskiej i wschodniochrześcijańskiej obraz o tematyce religijnej, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne, itd.) oraz czciciele obrazów -  ikonodule (od słowa ikonodulia, czyli oddawani czci ikonom). Walka ta trwał do 787 roku, kiedy to cesarzowa Irena doprowadzając do soboru w Nicei, przywróciła w porozumieniu z papiestwem kult obrazów. Obrazoburcy utrzymali się aż do X wieku.

e). Bogomilizm – bogomilcy.

Była to herezja, która objęła swym zasięgiem tereny Bałkan głównie Bułgarię od IX do X wieku. Bogomilcy nawiązywali do manicheizmu, za wcielenie zła uważali państwa z całą hierarchią społeczną i oficjalny kościół. Ponadto odrzucali oni sakramenty, z wyjątkiem chrztu. Nazwa ruchu (uznanego za herezję) pochodzi od legendarnego popa Bogumiła.

f). Wiklifizm – wiklifiści.

Twórcą tego ruchu był Jan Wiklef, teolog (zmarł w 1384 roku), profesor uniwersytetu w Oxfordzie. Za jedyne źródło wiary uznawał on Pismo Święte – każdy ma prawo do samodzielnego interpretowania Pisma Świętego, stąd postulat wprowadzenia języka narodowego do liturgii. Ponadto domagał się on przeprowadzenia sekularyzacji dóbr kościelnych, wprowadzenia komunii pod dwoma postaciami oraz równości społecznej. Odrzucał  zwierzchnictwo papieża oraz całą hierarchię kościelną.

Synod w Londynie w 1382 roku potępił naukę Wiklefa. Jego zwolenników zwano też lollardami.

XIV. RUCH HUSYCKI (heretycki) W CZECHACH.

a). Czechy w średniowieczu.

Zhołdowane przez Niemcy w 929 roku były traktowane jako część składowa Rzeszy. Władcy czescy z dynastii Przemyslidów, uznawali zwierzchnictwo cesarzy, a w II połowie XII wieku uzyskali prawo do udziału w elekcji króla niemieckiego. N przełomie XII i XIII wieku Przemysł Ottokar I wykorzystał walki w cesarstwie po śmierci Henryka VI o tron, wzmocnił swoja władzę i uzyskał dziedziczną koronę królewską (1203 r.). Potęgę królestwa czeskiego rozbudował w II połowie XIII wieku Przemysł Otokar II. W rywalizacji z Habsburgami opanował przejściowo Austrię, Styrię, Karyntię i Krainę. Te zdobycze okazały się jednak nietrwałe. Klęska wojsk czeskich w 1278 roku i śmierć króla Przemysława Otokara II w bitwie pod Suchymi Krutami przesądziły o przynależności tych terenów do domeny Habsburgów. Następca Przemysława Otokara II – Wacław II rozwinął ekspansję na rozdrobnione księstwa polskie. Na pocz. lat 90-tych XIII wieku wystąpił on  z pretensjami do tronu krakowskiego, a walka z Władysławem Łokietkiem przyniosła mu następnie panowanie nad całym Królestwem Polskim w 1300 roku. Rozdrobnienie feudalne w Czechach

Po śmierci Wacława III w 1306 roku tron w Pradze stał się przedmiotem rywalizacji między Habsburgami a Luksemburgami, z której zwycięstwo wyszedł Jan Luksemburski, a władzę w Polsce zdobył Władysław Łokietek.

W XIII wieku nastąpił silny rozwój gospodarczy państwa. Czechy, podobnie jak inne państwa Europy Środkowej stały się terenem masowego napływu osadników niemieckich. Rozwój gospodarczy Czech zdynamizowało także wydobycie kruszców (srebra i innych metali), których bogate złoża znajdowały się w Sudetach.  Górnictwo stało się jednym z najważniejszych czynników rozwoju miast. Praga w XIII wieku była największym ośrodkiem miejskim w Europie Środkowej. Kupcy z miast czeskich nawiązali kontakty handlowe  z miastami górnoniemieckimi, śląskimi i małopolskimi. Wszystko to spowodowało, że w XIII wieku Czechy były najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem w Europie Środkowej.

b). Geneza, przebieg i finał ruchu husyckiego.

Pojawienie się zakonu husytów wiąże się bezpośrednio z rozwojem ruchu husyckiego w Czechach, któremu początek dał wielki reformator Jan Hus (1369-1415), profesor uniwersytetu w Pradze. Hus, idąc w ślady Jana Wicklefa (angielski reformator, profesor uniwersytetu w Oxfordzie), zwalczał nadużycia hierarchii kościelnej, krytykował rozwiązłość moralną kleru, pogoń za pieniędzmi, domagał się wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami (stąd jego zwolenników nazywano utrakwistami), sekularyzacji dóbr kościelnych (sekularyzacja – przejęcie majątków oraz urzędów spod władzy duchownej przez świecką), przywrócenia pierwotnego ubóstwa kleru, bojkotu niegodnego duchowieństwa oraz oddawania księży pod sąd wiernych. Krytykował również sprzedaż odpustów i świecką władzę papieża. Domagał się także wprowadzenia narodowej liturgii, przetłumaczenia na język czeski Pisma Świętego, które było dla niego jedynym źródłem wiary.  Zyskał ogromną popularność w swym kraju, początkowo głównie wśród niższych warstw społecznych: mieszczan, chłopów i drobnej szlachty. Został wyklęty przez ówczesnego papieża Jana XXIII i wezwany na sobór (zjazd wyższego duchowieństwa z różnych krajów europejskich) do Konstancji w 1415 roku. Mimo, iż posiadał od Zygmunta Luksemburczyka glejt (zwany inaczej listem żelaznym bądź listem bezpieczeństwa - dokument wydany przez panującego, zezwalający na przejazd danej osobie przez jakieś terytorium, zapewniający jej bezpieczeństwo osobiste) z chwilą pojawienia się w Konstancji, został uwięziony i postawiony pod sąd. 6 lipca 1415 roku został spalony na stosie. Była to kara, jaką stosowano wobec osób uznanych za heretyków lub mających kontakty z siłami diabelskimi. Śmierć Jana Husa przyśpieszyła w niebywałym tempie rozwój ruchu husyckiego w Czechach, który w 1419 roku doprowadził do wybuchu wojny. Trwała ona do 1434 roku. Walka husytów była z jednej strony prowadzona w obronie poglądów głoszonych przez Jana Husa, z drugiej zaś  była skierowana przeciwko panującej dynastii luksemburskiej. Czechy nie były wówczas samodzielnym państwem, wchodziły one w skład Rzeszy Niemieckiej. Władca niemiecki była jednocześnie królem Czech. Niemcy zajmowali wówczas czołowe stanowiska zarówno w czeskiej hierarchii kościelnej (należeli do wyższych warstw duchowieństwa), jak i administracji państwowej. Tak więc wojny husyckie w Czechach miały zarazem charakter religijny, polityczny i narodowościowy.

Rewolucję husycką zapoczątkowała tzw. defenestracja praska (wyrzucenie posłów przez okno) w 1419 roku. Rewolucyjny odłam husytów, pod wodzą Jana Żelewskiego, wtargnął do ratusza w Pradze i wyrzucił przez okno urzędujących tam niemieckich rajców. Kilka miesięcy później doszło do rozłamu wśród zwolenników ruchu husyckiego, którego radykalną stronę reprezentowali tzw. taboryci (składający się w przeważającej większości z niższego mieszczaństwa, drobnej szlachty i chłopów). Nazwa tego odłamu husyckiego pochodzi od góry Tabor (południowe Czechy), gdzie zakładali oni swe obozy. Obozy te wkrótce zmieniły się w warowne twierdze, a sami taboryci dobrze uzbrojeni, dokonywali stamtąd wypraw zbrojnych na klasztory i zamki panów feudalnych, z których wyrzucali ich mieszkańców i grabili majątki. Na czele taborytów stanął Jana Žižka (1360-1424). Taboryci domagali się także wprowadzenia równości i zniesienia hierarchii społecznej.  Drugi odłam ruchu husyckiego tworzyli tzw. utrakwiści (inaczej zwani kalikstyni).  Byli oni zwolennikami komunii pod dwiema postaciami. Reprezentowali interesy bogatego mieszczaństwa i zamożnej szlachty. Na czele stali Jan Pribram i Jan z Rokiciny.

Zorganizowaną walkę przeciwko husytom prowadził spadkobierca króla czeskiego Wacława IV,  Zygmunt Luksemburczyk (król Niemiec i Węgier), który odrzucił wszelkie ustępstwa i zażądał od nich bezwarunkowej kapitulacji. W odpowiedzi  husyci nie uznali jego praw do tronu czeskiego. Do pierwszego dużego starcia zbrojnego między wojskami husyckimi dowodzonymi przez Jana Żiżkę, a oddziałami Zygmunta Luksemburczyka, doszło w 1420 roku w bitwie pod Witkową. Zakończyła się ona całkowitą klęską „krzyżowców” (husytów), którzy zostali zmuszeni do odwrotu.

Po tym zwycięstwie przywódcy różnych odłamów husytyzmu przyjęli wspólne wyznanie wiary – tzw. „cztery artykuły praskie”: wolność wyznania (wolne głoszenie „słowa bożego”); komunia pod dwiema postaciami; odebranie duchowieństwu świeckiej władzy i majątków (sekularyzacja) oraz karanie ciężkich grzechów przez władze świeckie.

 W 1921 roku sejm w Czasławiu pozbawił Zygmunta Luksemburczyka tronu czeskiego. Husyci (głównie utrakwiści) ofiarowali koronę czeską polskiemu królowi Władysławowi Jagielle, chcąc tą drogą zdobyć pomoc zbrojną w walce z Zygmuntem. Jagiełło, pod silnym naciskiem polskiego kleru, nie zgodził się przyjąć korony, ale wysłał do Czech jako swego namiestnika, księcia Zygmunta Korbutowicza, przeciwko któremu opowiedzieli się z kolei taboryci. Po śmierci Jana Żiżki w 1424 roku, na czele taborytów stanął inny wybitny wódz Prokop zwany Wielkim. Z jego nazwiskiem wiążą się największe zwycięstwa husytów nad wojskami Zygmunta Luksemburczyka: w 1426 rokiem pod Usti nad Łabą, w  1427 roku pod Tachowem i w 1431 roku pod Domażlicami. Począwszy od 1428 roku taboryci organizowali także wyprawy wojenne poza teren Czech, a mianowicie do krajów którymi władał Zygmunt: Śląsk, Morawy, Słowacja, Miśnia, Turyngia, Bawaria, Saksonia oraz Austria.

Mimo zwycięstw taborytów społeczeństwo czeskie coraz chętniej opowiadało się za utrakwistami. Sytuacja ta doprowadziła do wybuchu wojny domowej między radykalnym a umiarkowanym odłamem husytyzmu. Dnia 30 maja 1434 roku rozegrała się wielka bitwa pod Lipanami, w trakcie której zginął Prokop Wielki. Zwycięstwo odnieśli umiarkowani. Po tej bitwie walkę z umiarkowanymi kontynuował następca Prokopa, Jan Rohacz z Dube. Zakończyła się ona zdobyciem przez umiarkowanych w 1437 roku twierdzy Syjon, w której schronił się Jan. Twierdza Tabor została zdobyta ostatecznie w 1452 roku.

Utrakwiści zawarli w 1436 roku, z przedstawicielami odbywającego się w tym czasie soboru w Bazylei, tzw. kompaktaty praskie, zapewniające autonomię kościoła husyckiego i komunię pod dwiema postaciami. Problem polegał na tym, iż postanowień tych nie uznał papież, który w 1462 roku ogłosił je oficjalnie jako nieobowiązujące (Pius II). Utrakwiści uznali też cesarza Zygmunta Luksemburczyka za prawowitego władcę Czech. Uroczysta koronacja odbyła się w Pradze w 1436 roku. W zamian za to Zygmunt uznał narodowy kościół husycki w Czechach. Funkcjonował on do 1624 roku.

Husytyzm pojawił się także w Polsce. Zawiązana przez Spytka z Melsztyna tzw. konfederacja małopolska (w obronie prześladowanych husytów) zakończyła się w 1439 roku w bitwie pod Grotnikami, w której konfederaci ponieśli całkowitą klęskę.