Podstawową cechą kultury średniowiecznej był jej uniwersalizm. Decydowała o nim wspólna religia panująca w Europie oraz powszechnie używana łacina. Papiestwo planowało też odtworzenie uniwersalnego cesarstwa, które nawiązywałoby do tradycji cesarstwa rzymskiego. Uniwersalne państwo chrześcijańskie miało obejmować wszystkie narody europejskie, które utworzyć miały jedną wspólnotę połączoną wspólnym językiem. Idea uniwersalizmu nie przetrwała próby czasu, zniszczyła ją rywalizacja papiestwa z cesarstwem.

W średniowiecznej Europie prawie wszystkie państwa zostały schrystianizowane bądź w obrządku łacińskim bądź bizantyjskim. W państwach z kręgu kultury łacińskiej panującym językiem była łacina. To kościół i jego instytucje stawały się głównymi ośrodkami kultury. Biblia pauperum poprzez obrazy cen biblijnych przybliżała niepiśmiennym osobom Pismo Święte.

Rozwinęło się szkolnictwo, w którym stosowano podział na siedem sztuk wyzwolonych. Istniały szkoły miejskie oraz klasztorne i katedralne. Dzięki nim postąpił proces alfabetyzacji krajów europejskich. Do takich ośrodków europejskich jak Bolonia, Oksford, Padwa przybywali uczniowie z całej Europy a z czasem zaczęły powstawać tam uniwersytety. Najstarszy został założony w XI wieku w Bolonii. Wykładano na nich prawo, medycynę, sztuki wyzwolone i teologię. Jeśli na uniwersytecie wykładano wszystkie cztery dziedziny był on nazywany Studium Generale. Od XIII wieku uniwersytety mogli zakładać albo papież alb cesarz, a od XIV wieku fundowali je też władcy ale zawsze za zgoda papieża. Studiowali na uniwersytetach ludzie z całej Europy, upowszechniano wiedze antyczną. Na czele uniwersytetów stali kanclerze. Pierwszym stopniem naukowym był bakalarz, kolejnym magister i doktor. Uniwersytety cieszyły się ogromną popularnością, do końca XIV wieku powstało ich w Europie około 65. Prowadzono na nich dysputy uniwersyteckie będące formą nauczania. W 1364 roku Akademię Krakowską ufundował Kazimierz Wielki. Nie posiadała ona jednak pełnego programu uniwersyteckiego, ponieważ papież nie zezwolił na utworzenie wydziału teologicznego. Kazimierzowi Wielkiemu zależało jednak przede wszystkim na kształceniu prawników potrzebnych na stanowiskach urzędników. Po przejściu tronu w ręce Ludwika Andegaweńskiego działalność Akademii Krakowskiej została zahamowana. Dopiero na skutek donacji królowej Jadwigi Władysław Jagiełło doprowadził do odnowienia uniwersytetu krakowskiego w 1400 roku. Wyposażony został on wtedy w wydział teologiczny, bowiem konieczne było kształcenie duchownych mogących prowadzić chrystianizację Litwy.

Do szerokich warstw społecznych z wiedzą docierano przede wszystkim poprzez szkoły parafialne. Przeznaczone były jedynie dla chłopców, a dziewczynki uczono w klasztorach żeńskich. W szkołach parafialnych nauczano podstaw, pisania, czytania, arytmetyki łaciny.

Duchowni, którzy byli głównymi krzewicielami kultury średniowiecznej byli stanem niezwykle zróżnicowanym pod względem majątkowym. Członkowie kapituły katedralnej wywodzili się z potężnych rodów, natomiast księża na wsiach byli zwykłymi plebejuszami. Również i w zakonach uwidaczniał się ten podział, gdzie bracia ze znamienitszym pochodzeniem poświęcali się pracy intelektualnej i kontemplacji a z niższym pochodzeniem zajmowali się pracami fizycznymi. Zaczęły powstawać zakony kontemplacyjne, w których mnisi poświęcali się przede wszystkim kontemplacji, wiedli ascetyczne, surowe życie pozbawione zbytku i luksusów. Przykładem zakonu kontemplacyjnego był zakon cystersów, który został zorganizowany na podstawie reguły Bernarda z Clairvaux. Reguła zakonu cystersów oparta była na ubóstwie i pracy fizycznej, na drodze której cystersi przekształcali otrzymywane w nadaniach nieużytki i tereny bagienne w pola uprawne. Upowszechniło się także w średniowieczu pielgrzymowanie, wędrowano do miejsc świętych, gdzie znajdowały się relikwie. Kaznodzieje nawoływali do włączenia się do ruchu dobrowolnego ubóstwa. Zgodnie z założeniami wyrzeczenia się własności i wszelkich dóbr powstały żebrzące zakony dominikanów i franciszkanów. Dominikanie mieli głosić Słowo Boże na wzór apostołów, walczyli z herezjami i zbierali jałmużnę. Franciszkanie głosili miłość do wszelkiego stworzenia, także do zwierząt. Regułę zakonu franciszkanów stworzył Franciszek z Asyżu. Mimo jednak upowszechniania ideałów ubóstwa duchowni nie rezygnowali z dóbr doczesnych, wręcz przeciwnie stawali się coraz bardziej chciwi a ich majątki często były równe a nawet przewyższały dobra świeckich feudałów. Papiestwo zajęte było przede wszystkim Rzymem, wciąż dochodziło do podwójnych elekcji papieży. Zdecydowanie obniżał się poziom moralny kleru zajętego głownie swoimi sprawami a nie wiernymi. Stosunki panujące w kościele zaczęto poddawać krytyce i nawoływano do ich naprawy. Czynił to m.in. dominikanin Savonarola krytykując chciwość kleru, zaniedbywanie posługi i odejście od spraw ducha. Po obaleniu rządów Medyceuszy we Florencji miastem zaczął zarządzać Savonarola. Wprowadził on w mieście swoje bardzo purytańskie i surowe porządki, co w końcu zraziło mieszkańców. Papież Aleksander VI obłożył go ekskomuniką, ale Savonarola nie wyrzekł się swej misji reformowania kościoła. Ostatecznie został skazany na śmierć.

W okresie średniowiecza rozwijała się także filozofia. Piotr Abelard i Tomasz z Akwinu upowszechnili poglądy Arystotelesa. Abelard zajmował się arystotelesowską empiryczną metodą poznawania prawdy. Jego dzieła teologiczne spotkały się z dezaprobatą ze strony kościoła. Tomasz z Akwinu, dominikanin przejął od Arystotelesa empiryzm i racjonalizm, dowodził, że prawdy objawione nie są sprzeczne z rozumem, uważał, że filozofię i teologię należy oprzeć na logice i doświadczeniu.

W architekturze i sztuce średniowiecznej wyróżniamy styl romański i gotycki. Styl romański rozwinął się od XI do XII wieku. Budowle w stylu romańskim były surowe, przyjmowały kształt prostych brył. Najczęściej stosowano płaskie sklepienia, ewentualnie sklepienia krzyżowe i beczkowe, okna były bardzo małe. Najczęściej w stylu tym powstawały świątynie i pałace. Rzeźbą dekorowano przede wszystkim kościoły, najważniejszy był przekaz symboliczny, nie dbano o zachowanie właściwych proporcji. Również malarstwo ozdabiało obiekty architektoniczne, a głównym motywem była tematyka religijna. Szuka romańska pojawiała się na obszarze podlegającym wpływom łacińskim. Styl gotycki narodził się w XII wieku we Francji. W całej Europie sztuka gotycka powstawała od XIII do XV wieku. Inaczej niż w stylu romańskim w stylu gotyckim oprócz budynków sakralnych wznoszono także budowle świeckie. Budynki gotyckie były wysokie, smukłe, budowano często z cegły, stosowano duże okna i rozety często wypełniane witrażami, portale, ostrołuki. Dalej dominowały motywy religijne, jednak Chrystus czy Maryja byli ukazywani przede wszystkim jako ludzie. Styl gotycki objął także Wielkie Księstwo Litewskie i Ruś Czerwoną. Typowymi przykładami sztuki gotyckiej jest Katedra Notre-Dame, Katedra w Kolonii, kościół mariacki w Krakowie oraz Gdańsku, a także liczne ratusze, sukiennice, kamienice. W sztuce gotyckiej rzeźba nie jest już jedynie dekoracją architektoniczną a staje się samodzielnym obiektem. Tworzono rzeźby przedstawiające Maryję, świętych. Rzeźby i obrazy zamawiane były przez kościoły, ale i fundowane przez feudałów a także mieszczan.

Podstawą nauki średniowiecznej był dorobek starożytnych. Izydor z Sewilli stworzył encyklopedyczne dzieło, w którym zawarł kompendium ówczesnej wiedzy o świecie. Wyobrażano sobie, że istnieją jedynie trzy kontynenty - Europa, Azja i Afryka. Nauka pozostawała pod wpływem teologii i Pisma Świętego. Dlatego też przyjęto geocentryczny punkt widzenia, który stwierdzał, że Ziemia w kształcie nieruchomej kuli jest ośrodkiem wszechświata. Ośrodkiem Ziemi uczyniono Jerozolimę a wyobrażano sobie, że blisko niej znajduje się Rzym. Ta teoretyczna wiedza nie była rozwijana ani zmieniana, odpowiadała w swych głównych założeniach oczekiwaniom kościoła. Jednak poprzez liczne doświadczenia poszerzały się zasoby wiedzy praktycznej. Służyły temu liczne podróże odbywane przez ludzi średniowiecznych, a także handel, który wyznaczał swe szlaki od europy po krańce Azji. Podróże jak i przewóz towarów odbywały się drogą morską lub lądową, co pozwalało na rozwój geografii. Dzięki temu z kolei powstawały coraz bardziej szczegółowe i dokładne mapy.

Pod koniec średniowiecza mimo bezdyskusyjnej roli łaciny coraz częściej zaczęto jednak sięgać po języki narodowe, również w dziedzinie literatury. To pod koniec XV wieku powstała "Boska Komedia" Dantego, "Dekameron" Boccaccio, "Opowieści kanterberyjskie" Chaucer'a, wiersze Francis'a Villon. W Polsce powstały w tym okresie "Kazania świętokrzyskie", "Kazania gnieźnieńskie", "Bogurodzica", "Satyra na leniwych chłopów", "O zachowaniu się przy stole". W uniwersytetach nadal królowała filozofia scholastyczna, jednak pojawiały się głosy o konieczności jej rozdzielenia od filozofii. Doszło do szybkiego rozwoju matematyki, astronomii, medycyny. We Włoszech narodził się prąd zwany humanizmem, który to człowieka stawiał w centrum i zalecał zajmowanie się jego problemami. Humanizm był już kładką, przez którą kultura przeszła w kolejną epokę - renesans. Podczas, gdy na południu i zachodzie Europy w sztuce zaczął już pojawiać się styl renesansowy, na północy ciągle jeszcze królował gotyk. W Polsce i Niemczech trwał on jeszcze do wieku XVI. W XIII wieku budowano wielkie katedry, ale pod koniec wieku XIV na zachodzie trend ten uległ już zahamowaniu. Gotyk wszedł w swoja ostania fazę zwaną gotykiem promienistym. Budowle były bardzo bogato zdobione i dekorowane, stosowano sklepienia gwiaździste i wachlarzowe. Typowymi przykładami gotyku promienistego są katedry w Kolonii i w Rouen. To w tym okresie nacisk połozom na budownictwo świeckie, dbano zwłaszcza, by miasta miały bogate ratusze. Rozkwit stylu gotyckiego w Polsce to wiek XIV i XV, kiedy powstały wspomniane już kościoły mariackie w Krakowie i Gdańsku a także Dwór Artusa w Gdańsku, budynek Collegium Maius i barbakan w Krakowie. Wspaniale rozwinęła się rzeźba, a przykładem jest ołtarz autorstwa Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. Wit Stwosz były tez autorem nagrobka Kazimierza Jagiellończyka. Rzeźby wykonywano w kamieniu, w drewnie, w kości słoniowej. Rozwojowi uległo też malarstwo, którego taktyka dalej dotyczyła motywów religijnych - sądu ostatecznego, ukrzyżowania, świętych. Coraz lepiej ujmowano perspektywę, pojawiały się na obrazach osoby świeckie. Wybitnymi twórcami malarstwa schyłku średniowiecza był autor fresków Giotto, Jan van Eyck, Hieronim Bosch, Hans Memmling, Albrecht Dürer.

Kultura renesansu podstawą swą uczyniła humanizm i na człowieku skoncentrowała wszystkie swoje działania. Sięgano po uznane za doskonałe wzorce ze starożytności. Filozofia zachwycała się poglądami Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Cycerona. Wzorowano się na sztuce antycznej, na jej sposobie ujmowania człowieka i jego ciała, w architekturze sięgano po łuki i kolumny. Humanizm upowszechniał się przede wszystkim poprzez działalność uniwersytetów a także dzięki wynalezionemu przez Gutenberga w 1450 roku drukowi. Skoncentrowano się na uniwersytetach na filologii, prawie, literaturze i dziełach filozoficznych oraz politycznych powstałych w antyku. Zakładano nowe szkoły w postaci gimnazjów, które kształciły już według wzorca humanistycznego. Dużą popularnością cieszyły się dociekania nad doktrynami prawno-politycznymi, zajmowano się więc pojęciem państwa, suwerenności, prawa międzynarodowego. Wykładnię swojej doktryny polityczno-ustrojowej dał w "Księciu" Florentczyk Piccolo Machiavelli. Propagował tezę, w myśl, której władca winien działań zgodnie z zasadą "Cel uświęca środki". Jena Bodin będący ideologiem absolutyzmu dał wyraz swoim poglądom w dziele pt. "Sześć ksiąg o rzeczpospolitej". Wraz z narodzeniem prądów reformacyjnych pisarze zaczęli dopuszczać się krytyki kościoła, dokonał tego w dziele "Pochwała głupoty" Erazm z Rotterdamu. Tomasz Morus w dziele "Utopia" przedstawił swoją wizje idealnego ustroju i państwa. Rozwój kultury renesansu w dużej mierze umożliwiony był dzięki powstaniu instytucji mecenatu dworskiego. Możni duchowni i świeccy otaczali swoim mecenatem licznych artystów i twórców. Ściągali oni na swoje dwory wybitnych architektów, rzeźbiarzy, malarzy. Sztuka renesansu został, więc związana z dworami panujących i arystokracji. Obra typowego życia na dworze dał Castiglione w "Dworzaninie" a na gruncie polskim Łukasz Górnicki w "Dworzaninie polskim". Wybitnymi przedstawicielami sztuki epoki renesansu byli Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Rafael Santi. Przełomowego odkrycia dokonał Mikołaj Kopernik konstruując swą teorię heliocentryczną, wedle której to nie ziemia a słonce jest centrum wszechświata.