Dzieje Polski porozbiorowej to w dużej mierze dzieje kolejnych powstań i zrywów niepodległościowych skierowanych przeciw zaborcom Polski. Celem powstań polskich było uwolnienie się od obcych wpływów, dążących najpierw do rozkładu i podporządkowania Rzeczypospolitej, a później utrzymujących ją w niewoli. Miały one doprowadzić do odzyskania przez Polskę pełnej suwerenności i niepodległości oraz do zjednoczenia rozdzielonych przez zaborców ziem polskich w jednym wolnym państwie. Drogą do tego celu był opór i zbrojna walka narodu polskiego, czyli wszystkich wchodzących w jego skład grup społecznych przeciw wrogom Polski. Tego rodzaju działania określamy mianem ruchu narodowowyzwoleńczego.

Historia ruchu narodowowyzwoleńczego w Polsce wydaje się sięgać czasów, które poprzedziły rozbiory i ostateczny upadek Rzeczpospolitej. Jeśli bowiem ruch ten rozumiemy nie tylko jako walkę zbrojną, ale także jako sprzeciw narodu wobec wpływów obcych państw i ich ingerencji w wewnętrzne sprawy Polski (np. obsada tronu królewskiego w Polsce) to początki takiego ruchu widzieć można już w okresie unii sasko-polskiej. Okres rządów Augusta II w Polsce uczynił Polskę krajem rozbitym wewnętrznie, osłabionym wojnami i ambitnymi planami króla, pragnącego za wszelką cenę wprowadzić rządy absolutne. Opozycję wobec króla zaostrzył fakt, iż August II prowadził rozmowy z elektorem brandenburskim i carem Rosji, których przedmiotem był rozbiór ziem Rzeczypospolitej. Po śmierci Augusta II w 1733 r. doszło do konfliktu na tle obsady tronu polskiego. Szlachta dokonała elekcji Stanisława Leszczyńskiego. Na tę kandydaturę nie zgodziły się Austria i Rosja, które wysunęły na króla Polski syna Augusta II - przyszłego króla Augusta III. Został on wybrany i osadzony na tronie polskim. Stanisław Leszczyński został zmuszony do opuszczenia kraju. Zwolennicy Leszczyńskiego związali jednak w Dzikowie konfederację, co doprowadziło do wojny domowej. Konfederaci z Dzikowa zostali rozbici przez rosyjskie wojska. Zebrał się sejm, który koronę polską przekazał saskiemu elektorowi - Augustowi III. Był to pierwszy taki przypadek w dziejach Polski, kiedy monarcha został narzucony przemocą, wbrew woli większości szlachty. Panowanie Augusta III miało opierać się na protekcji obcych mocarstw, co zakładało ich interwencje w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Sytuacja taka oznaczała poważne ograniczenie suwerenności państwa i stanowiła wstęp do katastrofy Rzeczypospolitej. Konfederacja dzikowska była więc niewątpliwie ruchem na rzecz suwerenności i pełnej niepodległości Polski.

Kolejnym ważnym ruchem w kierunku zrzucenia opieki obcych mocarstw była konfederacja barska, zawiązana w 1768 r. (29.II.). Na jej czele stanęli Michał Krasiński i Józef Pułaski. Podłożem tej konfederacji był sprzeciw szlachty wobec nasilających się ingerencji carskiej Rosji, które naruszały suwerenność Polski. W latach 1767-1768 pod naciskiem rosyjskim obradował sejm, który uchwalił tzw. prawa kardynalne. Wchodzące w ich skład postanowienia otrzymały gwarancję rosyjskiej carycy Katarzyny II. Prawa te przywróciły większość wolności szlacheckich i zostały narzucone z góry przez Rosję. Konfederacja stała się szybko ruchem masowym, angażującym zarówno szlachtę, jaki i mieszczaństwo i ludność chłopską. Głównym hasłem jej uczestników była obrona "wiary i wolności". Walki toczyły się cztery lata. Poza kilkoma sukcesami (obrona Tyńca, Częstochowy, Lanckorony) zakończyły się ostateczną klęską konfederatów. Mimo porażki konfederacja ta była wyraźnym sygnałem dla mocarstw sąsiednich, że naród polski nie zgadza się na podporządkowanie siłom obcym i będzie walczył o suwerenne państwo. Doprowadziła ona także do konsolidacji dużej części społeczeństwa wokół walki o niezależność ojczyzny i stworzyła świadomość wspólnych celów.

W 1772 r. doszło do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej. Prusy, Austria i Rosja podpisały w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. konwencję rozbiorową. Wojska sąsiednich mocarstw wkroczyły na ziemie polskie. Rozbiór Polski stanowił impuls dla dalszego rozwoju ruchu niepodległościowego. W 1793 r. doszło do drugiego rozbioru Polski. Rozbiór ten zatwierdził sejm w Grodnie. Polska stała się jeszcze bardziej zależna od wrogich mocarstw. W społeczeństwie coraz bardziej powszechna stawała się idea masowego zbrojnego wystąpienia całego narodu przeciw zaborcom. Wyrazem tego były licznie powstające tajne organizacje. Do głównych ich inicjatorów należeli dawni działacze Kuźnicy - Jerzy Meier, Jan Dembowski, Kazimierz Konopka, Józef Zajączek. Na naczelnego wodza powstania wybrano Tadeusza Kościuszkę, który uważał, że do powstania należy zaangażować masy ludowe. Od tego czy cały naród chwyci za broń i stanie do walki uzależniał Kościuszko sukces zrywu powstańczego. Bezpośrednią przyczyną wybuchu postania była decyzja caratu, który postanowił zredukować liczbę polskich żołnierzy. Wykonania tej decyzji odmówił gen. Madaliński. Na czele swojej jednostki wyruszył w stronę Krakowa. Wymusiło to szybsze rozpoczęcie powstania, tym bardziej, że Rosjanie wpadli na trop spisku. 24 marca 1794 r. doszło na rynku w Krakowie do proklamacji Aktu powstania. Głosił on "uwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic". Hasłem powstania stały się trzy słowa - "Wolność, Całość i Niepodległość". Nosiły one ludowy charakter. W powstaniu miały bowiem wziąć wszystkie grupy i stany społeczne.

Do pierwszego starcia powstańców z Rosjanami doszło pod Racławicami 4 kwietnia. Bitwa zakończyła się wspaniałym zwycięstwem powstańców (głównie kosynierów). Działania powstańcze objęły inne obszary kraju, w tym Wołyń, Lubelszczyznę, Ukrainę i Litwę. W Warszawie powstanie wybuchło 17 kwietnia. Przewodził mu Jan Kiliński. Powstańcy szybko opanowali miasto. 7 maja Kościuszko ogłosił w Połańcu słynny uniwersał (tzw. połaniecki). Dokument ten określał prawną i ekonomiczną sytuację ludności chłopskiej. Celem tego posunięcia było zachęcenie chłopów do udziału w powstaniu. Wkrótce później powstańcy zaczęli ponosić klęski. Do dotkliwej porażki doszło pod Szczekocinami 6 czerwca. Wojska pruskie zajęły Kraków, a rosyjskie rozprawiły się z powstańcami na Ukrainie i Litwie. Klęska pod Maciejowicami 10 października przypieczętowała upadek powstania. Konsekwencją przegranej walki był ostatni rozbiór Polski. Mimo porażki i zgubnych dla Polski konsekwencji powstanie jeszcze silniej pokazało wolę walki narodu polskiego o niepodległą Polskę. Było również ważnym etapem w procesie kształtowania się świadomego narodu polskiego złożonego ze wszystkich stanów społecznych. Powstanie połączyło hasła niepodległej Polski z hasłami Polski, w której będzie panować równość i wolność społeczna. Do tych elementów odwoływać się będą późniejsze zrywy niepodległościowe.

Po trzecim rozbiorze i likwidacji Rzeczypospolitej nadzieje Polaków na niepodległość związały się z osobą Napoleona Bonaparte, który odnosił we Włoszech wiele zwycięstw. W styczniu 1797 r. doszło do porozumienia między Janem Henrykiem Dąbrowskim a władzami Lombardii, które zgodziły się na utworzenie Legionów Polskich. Liczono na poparcie Napoleona dla sprawy polskiej. W 1807 r. powstało Księstwo Warszawskie i mimo swych niewielkich rozmiarów i krótkiego istnienia (sześć lat) stanowiło bardzo ważne doświadczenie dla narodu polskiego, podobnie jak i same Legiony. W Legionach panowały demokratyczne stosunki, równość ludzi wywodzących się z różnych grup społecznych, patriotyczne nastroje; kadra Legionów stała się później kadrą wojska polskiego.

XIX w. był okresem szczególnego nasilenia polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego.

W latach 30-tych XIX w. wybuchło powstanie w Królestwie Polskim wymierzone w rosyjskiego zaborcę. U genezy tego zrywu legło wiele przyczyn. Królestwo Polskie nie spełniło oczekiwań Polaków, chcących pełnej suwerenności. Obietnice, jakie na początku istnienia Królestwa składał car rosyjski Aleksander I nie zostały spełnione, a co więcej zagwarantowane społeczeństwu polskiemu swobody zawarte w konstytucji były systematycznie przez carat ograniczane. Car nie powiększył obszaru Królestwa, co również obiecywał. Znacznie pogorszyła się przy tym gospodarcza sytuacja Królestwa. W tej sytuacji doszło do zawiązania spisku, na czele, którego stanął Piotr Wysocki. Miejscem spisku stała się Szkoła Podchorążych Piechoty. Uczestnicy spisku dążyli do wywołania powstania, ale nie posiadali niemal żadnego programu i wizji dalszych działań. W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. powstanie się rozpoczęło. Dyktaturę powierzono Józefowi Chłopickiemu. Na początku 1831 r. Rosjanie wkroczyli na ziemie Królestwa. Początkowo powstańcy odnosili sukcesy - w bitwie pod Stoczkiem oraz Olszynką Grochowską. Kolejne zwycięstwa pod Wawrem, Dębem Wielkim oraz Iganiami pokazały determinację powstańców. Sejm uznał powstanie za powstanie narodowe. Powstanie chyliło się jednak ku upadkowi. Po jego klęsce carat zdecydował się na odebranie Królestwu dotychczasowej autonomii.

Po klęsce wielu uczestników powstania musiało opuścić kraj i znalazło się na emigracji. Stworzyli oni na emigracji różne ugrupowania, które reprezentowały różny program polityczny i społeczny. Największe znaczenie miał obóz demokratyczny kierowany przez Joachima Lelewela oraz obóz konserwatystów, którego przywódcą był Adam Czartoryski.

Niedługo później doszło do kolejnego powstania, które skierowane było przeciw zaborcy austriackiemu. Wybuchło ono w Krakowie (stąd powstanie krakowskie) w nocy z 21/22 lutego 1846 r. Na wodza naczelnego powstania wyznaczono Ludwika Mierosławskiego. Natychmiast powstał Rząd Narodowy (22.II.), który proklamował manifest. Zapowiadał on korzystne dla chłopów zmiany społeczne i został przez nich bardzo dobrze odebrany. Przełożyło się to na żywe zaangażowanie ludności wiejskiej w działania powstańcze. Kiedy do Krakowa przybył Edward Dembowski powstanie nabrało większego rozmachu. Dembowski objął obowiązki sekretarza dyktatora. Dyktatorem natomiast został Tyssowski. Dembowski skupił się przede wszystkim na wciągnięciu do powstania mas chłopskich i w tym celu rozpoczął bardzo silną agitację. W jego przekonaniu powstanie powinno było przyjąć charakter rewolucji społecznej. Zginął jednak tragicznie z rąk Austriaków. Po jego śmierci powstanie znacznie przygasło. Po raz kolejny powstańcy podjęli próbę połączenia postulatów niepodległościowych ze społecznymi, nawet bardzo radykalnymi. Poza tym zryw krakowski okazał się być swego rodzaju preludium przed nadchodzącą Wiosną Ludów.

W połowie XIX w. Europę ogarnął ruch rewolucyjny, który miał znieść stary, feudalny ustrój i wprowadzić nowy ład. Siłą napędową tego ruchu byli robotnicy, którzy występowali przeciwko burżuazji. Nowy ład miał być oparty na szerokim zakresie swobód obywatelskich i politycznych (w tym prawo wyborcze). Dążenie do zmiany ustrojów i obalenia tyranii splotło się z dążeniem wielu narodów, które nie posiadały wówczas własnego państwa, do niepodległości. Wiosna Ludów nie przyniosła Polsce niepodległości, ale doprowadziła do pewnych zmian społecznych na ziemiach polskich oraz była kolejnym etapem na drodze do budowy poczucia wspólnoty narodowej wszystkich trzech zaborów.

W XIX w. doszło do jeszcze jednej próby "wybicia się na niepodległość". Było nią powstanie styczniowe z 1863 r. Bezpośrednią przyczyną jego wybuchu stało się ogłoszenie przez władze carskie przymusowego poboru do armii carskiej. Branka ta miała zapobiec przygotowaniom powstańczym, jakie miały miejsce w Królestwie. Ponieważ przygotowania zostały zagrożone zdecydowano się na rozpoczęcie działań powstańczych. Powstanie wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. W czasie działań wojennych doszło do około 1200 starć zbrojnych. Powstańcy większość z tych starć przegrali. Działania powstańcze objęły bardzo rozległe tereny, co utrudniło Rosji pacyfikację. Powstaniem kierowali z początku Czerwoni, a dopiero później w działania powstańcze włączyli się Biali. Stopniowo to właśnie oni zdobywali coraz większą władzę w Rządzie Narodowym. Ostatnim wodzem przywódcą powstania był Romuald Traugutt, który próbował ratować upadające powstanie, ale bezskutecznie. Ten zryw niepodległościowy przybrał największe rozmiary ze wszystkich polskich powstań, zarówno, jeśli chodzi o liczbę powstańców, zasięg działań oraz czas ich trwania. Scalił on polskie społeczeństwo w walce o niepodległość i kształtował świadomy swej odrębności i interesów naród polski.

Okres końca XVIII w. i całe XIX stulecie był w dziejach Polski czasem wielkiego poświęcenia i walki kolejnych pokoleń Polaków o niepodległe państwo oraz o przeżycie narodu w warunkach niewoli. Mimo wielu strat, cierpień i klęsk walka ta umocniła polską tożsamość narodową oraz zjednoczyła wszystkie grupy społeczne wokół jednego celu. Z każdym powstaniem rosła we wszystkich warstwach społecznych świadomość przynależności do tej samej wspólnoty narodowej. Kształtował się dzisiejszy naród polski.