Historia Polski sięga daleko w X wiek, kiedy to początki swoje wzięła dynastia , sprawująca w państwie polskim władze przez kolejnych kilka wieków, a która przyczyniła się do jej rozkwitu, wzmocnienia tak wewnątrz - państwowego jak i na arenie międzynarodowej. Piastowie, bo o nich mowa, których pierwszych przedstawicieli znamy jedynie z legend i niejasnych źródeł, a których pierwszym na pewno znanym jest Mieszko I , zapoczątkowali historyczne istnienie Polski wśród innym narodów europejskich. Bez decyzji podjętych przez królów z tej dynastii nie można sobie wyobrazić dziś naszego kraju.

Jeśli cofniemy się wstecz , do początków naszego państwa, to zauważyć można znamienny fakt , że państwo polskie tak jak i inne rozwinięte mniej lub bardziej już kraje europejskie posiadała ustrój patrymonialny. Jest to równoznaczne z ideą własności królestwa przez króla, który jest jedynym który może decydować o losach swojego państwa. Posiada on niczym nie ograniczaną władzę tak w ustalaniu praw, jak i ich wykonywaniu i przestrzeganiu. Był to system , który Piastowie pielęgnowali i który właściwie, w ówczesnym świecie był jedynym znanym i akceptowanym.

W tym czasie głos poddanych, czy to mniej czy bardziej możnych nie liczył się w kwestiach prowadzenia polityki. Sprawa następstwa tronu wydawała się jasna - dziedziczył potomek obecnego władcy, z czasem w Polsce był to najstarszy z rodu. Kolejną fazą, był już wybór monarchy przez obywateli mających do tego prawo, czyli jedynie przez szlachtę.

W historii ustroju Polski następowały wyraźne fazy, których cezurą były konkretne fakty historyczne. Począwszy od pierwszego systemu patrymonialnego, o którym wspomniano wyżej, gdzie monarchia była jednorodna a pozycja króla silna , a który trwał do roku 1138, kiedy to Bolesław Krzywousty swoją ustawą dokonuje podziału terytorium polskiego między swych synów, po podział na dzielnice, które jest efektem tego wydarzenia, który w dalszej kolejności doprowadzi do dezintegracji politycznej i gospodarczej państwa.

Poza zmianami natury politycznej, które generalnie nie następowały drastycznie i z dnia na dzień, od początku rządów piastowskich postępowały zmiany terytorialne, społeczne i ekonomiczne. Siła i znaczenie państwa zależały w dużej mierze od kontaktów z sąsiadami, którzy od samego początku istnienia państwa polskiego przyczyniali się pozytywnie bądź negatywnie do rozwoju kraju. Zmieniały się granice, poszerzane przez kolejnych monarchów, ale też tracone w następstwie wojen . Spośród znaczniejszych zmian można by wymienić : włącznie terenów Pomorza Zachodniego przez pierwszego Piasta, a potem dotkliwą utratę ziemi łużyckiej, milskiej i morawskiej po śmierci Bolesława Chrobrego; w końcu prężne działanie Kazimierza Odnowiciela, który po okresie rozbicia dzielnicowego i rzeczywistego chaosu politycznego łączy pod swoim panowaniem Kraków, ziemię mazowiecką, wielkopolską i śląską. Temu też zawdzięcza swój tytuł w historii Polski. Kolejni jego następcy różnie radzą sobie z utrzymaniem tej pozycji kraju: stabilizują i umacniają pozycję naszego kraju ( mocne rządy Bolesława Śmiałego ) , ale też osłabiają później jego pozycję pośród innych państw ( panowanie Władysława Hermana) . Dochodziło tez niejednokrotnie do walk w łonie samej dynastii, na przykład pomiędzy braćmi Zbigniewem i Bolesławem , między których zostało rozdzielone królestwo po śmierci Hermana. Skutkiem tego tragicznego konfliktu było jednak zjednoczenie Polski pod panowaniem jednego władcy, którym wtedy został Bolesław Krzywousty. Jego państwo obejmowało wtedy dzielnice: wielkopolską, małopolską, śląską a także mazowiecką.

Ustrój jaki się ukształtował w wyniku wspomnianych wyżej podziałów państwa między męskich potomków królewskich, nazywamy pryncypałem. Władzę nad książętami sprawować miał najstarszy z rodu - senior, co utrzymać miało jedność kraju, pomimo rzeczywistego podziału między kilku potomków. Jak zostało to już wspomniane , oficjalnie taki stan rzeczy utwierdził wydanym przez siebie dokumentem ( zwanym "testamentem") Bolesław Krzywousty w 1138 roku. Uporządkował on kwestie sporne związane z podziałem i zwierzchnictwem nad książętami.

Wbrew temu , co może się na pierwszy rzut oka wydawać ( to znaczy, ze postanowienie tego monarchy wprowadzało rozbicie i rozdrobnienie kraju) , władca dążył do wzmocnienia państwa i zachowania jego spoistości. Mając z pewnością w pamięci jego własną walkę bratobójczą i wynikłe z tego tragedie i kłopoty z utrzymaniem znaczenia państwa w tym czasie, chciał zapobiec takim wydarzeniom porządkując kwestię następstwa tronu przez wyznaczenie każdemu z synów dzielnicy i ustaleniem najstarszego z nich zwierzchnikiem - seniorem, obejmującym i konsolidującym państwo. Uniknął w ten sposób bardzo prawdopodobnych w przyszłości walk o tron.

Początkowo ustrój patriarchalny, zakładał że monarcha posiada najwyższe uprawnienia jeśli chodzi o władzę wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, do niego w pełni należało wojsko i pobierane podatki i daniny.

Władza ta początkowo byłą niepodzielna i nie podlegała oficjalnej kontroli czy ingerencji ze strony poddanych ( mam na myśli rzecz jasna najmożniejszych, szlachtę). Wprawdzie na dworze Chrobrego znajdowała się dwunastoosobowa rada, która służyła monarsze w najistotniejszych sprawach swoim doświadczeniem i radami. Samo społeczeństwo pierwotnie mogło zabierać głos , czy brać czynny udział w losach państwa , na wiecach. Za czasem jednak ta forma zanikała, zaś do głosu dochodzili wojowie bliscy królowi, a potem wywodząca się od nich szlachta. Możni ci od początku tworzyli dwie strony: jedna z nich stanowiła otoczenie monarchy, jego wsparcie i siłę, druga zaś stanowiła ich przeciwników. Skupiali oni w swoim gronie zarówno stanu świeckiego i duchownego.

Wraz z kształtowaniem się państwa, jego granic i ustroju, zmieniało się także społeczeństwo. Wyłaniały się z czasem grupy mniej i bardziej bogatych i wpływowych ludzi, czyli różne stany, które różnić się zaczęły między sobą pozycją, prawami i przywilejami. Pierwotnie były to : rycerstwo , mieszczaństwo i duchowieństwo. Z czasem dwa z tych stanów , osiągnęły najwyższe wpływy i to one odgrywały istotną rolę w kształtowaniu się losów państwa.

Czynnikiem jednoczącym państwo ( pomijając dominującą - przynajmniej teoretycznie- rolę seniora) był symbol korony, którą każdorazowy władca przybierał w czasie koronacji i która określała jednocześnie jego wyższą pozycję w stosunku do reszty książąt dzielnicowych.

Jeśli chodzi o administracyjne funkcjonowanie państwa o ustroju patrymonialnym, to było ono dość proste i nieskomplikowane a zarazem wciąż wyrażało ideę posiadania przez monarchę państwa na własność. Nie było bowiem rozróżnienia na stanowiska urzędników państwa i urzędników dworu. Byli oni tożsami. Obsadzani na te stanowiska byli jedynie przedstawiciele szlachty i duchowieństwa. Początkowo wpływ na to miał jedynie król, ewentualnie za radą bądź nieoficjalnym naciskiem możnych przedstawicieli swojej przybocznej rady.

Wraz z podziałem przez Bolesława Krzywoustego państwa na dzielnice , zaszły pewne zmiany w administracji. Odtąd każda dzielnica, pod panowaniem konkretnego księcia miała swój własny dwór, swoje własne urzędy książęce. Rozdrobniona w ten sposób hierarchia urzędnicza zyskała nowe stanowiska, między innymi: podkomorzego, podczaszego. Do roku 1138 terytorium państwa dzieliło się na jednostki administracyjne zwane kasztelaniami. Władzę namiestniczą w nich sprawowali kasztelanie, którzy sprawowali w imieniu władcy władzę sądowniczą i wojskową na podległym sobie terenie.

Wynagrodzeniem za sprawowanie danego stanowiska było uczestnictwo w części pozyskiwanych na rzecz króla podatków i danin, w uzyskiwanych jako wyroki grzywnach i opłatach sądowych, a także w mytach i opłatach celnych. Zmiany następowały powoli , ale zdecydowanie począwszy od połowy XIII wieku, a do czego przyczyniło się wprowadzone wyodrębnienie dzielnic, i co za tym idzie wprowadzenie lokalnych urzędów. Stąd stanowiska w administracji królewskiej nazywane dotąd dworskimi przekształcały się powoli w urzędu nazywane ziemskimi.

Jeśli chodzi o rozwój terytorialny państwa, to zależał on w dużej mierze od siły wojska , jakim dysponować mógł władca. Pierwotnie wojsko było także własnością monarchy, który dysponował nim wedle własnego uznania. W interesie króla była obrona , odzyskiwanie utraconych bądź rozszerzanie granic kraju. Monarcha obsadzał podległym sobie wojskiem kasztelanie i zamki nadgraniczne, które własnym tez początkowo kosztem wystawiał. Do ich obrony zobowiązani byli namiestnicy królewscy , czyli kasztelanie. W dodatku w razie zawezwania przez księcia / króla na wojnę mieli przybywać rycerze. W okresie po 1138 roku, doszło do ścisłego powiązania obowiązku służby rycerskiej z własnością ziemską. Monarcha był wówczas dowódcą wojskowym , a jego zastępcami byli wojewodowie.

Jak wspomniałam w ręku króla początkowo znajdowały się wszystkie trzy formy władzy: ustawodawca, wykonawcza i sądownicza. Ta ostatnia zwłaszcza była potężnym atutem w ręku panującego. Jemu podlegały lokalne sądy kasztelańskie, funkcjonujące na tych samych zasadach co urząd kasztelana, to jest w ramach zastępstwa sądu monarszego, i to kasztelanowie właśnie sprawowali urząd sędziego( obok innych prerogatyw , którymi dysponowali, a o których już nadmieniłam) . Były to jedyne formy jurysdykcji jakie wówczas istniały. W wieku dwunastym wyodrębnił się osobny urząd sędziego dworskiego ( a także podsędka - analogicznie do innych urzędów zastępców). Poddani mogli się wówczas odwoływać i kierować swoje sprawy bezpośrednio do monarchy, jeśli nie wystarczała im jurysdykcja kasztelana.

Fakt podziału państwa polskiego na dzielnice, nie był odosobniony na arenie europejskiej. W wielu krajach dochodziło do analogicznych procesów: w Niemczech, we Francji. Jednak tylko w Polsce w wyniku tych procesów wykształcił się tak specyficzny ustrój , jakim była monarchia stanowa, z tak silną pozycją szlachty wobec króla, jako obywateli, którzy mają bezpośredni wpływ na politykę tak wewnętrzną jak i zewnętrzną Polski. System patrymonialny ewoluował w kierunku monarchii stanowej.

W odróżnieniu od innych krajów w Europie, gdzie forma monarchii stanowej również się wykształciła po okresach rozbicia terytorialnego, w naszym kraju zaistniały szczególne cechy. Doszło między innymi do zdecydowanego umocnienia różnic stanowych, z bardzo silnym uprzywilejowaniem stanu szlacheckiego, wobec znikomego wpływu na politykę warstwy mieszczańskiej ( nie wspominając w ogóle chłopstwa).

Gdy doszło w końcu do silnego zjednoczenie Polski pod rządami Władysława Łokietka, wzrósł jednocześnie wpływ stany szlacheckiego. Uzależniał on coraz mocniej od siebie i swoich decyzji, władcę i jego działania. Odzyskanie bowiem pozycji przez Polskę odbyło się za cenę kolejnych ustępstw monarchy w postaci przywilejów na rzecz szlachty. Jednoczenie odrębnych dotąd ziem dzielnicowych, polegało miedzy innymi na stwarzaniu wspólnych stanowisk i tworzeniu jednej hierarchii urzędniczej. Pociągało to jednak za sobą także wprowadzenie nowych urzędów.

Równocześnie z procesem integracji dzielnic, następował też większy wzrost świadomości szlachty co do swoich uprawnień i wpływów na los państwa. To właśnie za rządów Władysława Łokietka, symbol korony przestał być jednoznacznie kojarzony z jedną dynastią czy bezpośrednio z osobą monarchy, a raczej ze stanowiskiem, nazwijmy to " urzędem" króla. Szlachta poczuwająca się do stanowienia społeczeństwa obywatelskiego Polski zaczynał mieć coraz szerszy wpływ na decyzje królewskie i na wybór samego władcy. Taki system władzy nazywamy dualizmem. Państwo przestawało być sprawą i patrymonialną własnością królewską a coraz bardziej stawało się kwestią publiczną . Niezwykle ważne jest określenie rządów jakie od lat dwudziestych XIV wieku pojawiało się podczas koronacji każdego władcy, to jest , ze władzę, którą posiada ma on z "bożej łaski".

Zmiany te w kilka wieków później sprawiły , że rola monarchy stała się niemal symboliczną. Jednak jeszcze przez długi czas król posiadał ogromną władzę formalną i realną. Jedynie prawa nadawane zawsze kosztem uszczuplenia prerogatyw króla, ograniczały a jakiś sposób jego władzę. Ustępstwa monarchy na rzecz stanu szlacheckiego obejmowały początkowo dziedziny podatkowe: ograniczenia a potem zwolnienia z nich przedstawicieli tegoż stanu. Potem doszły prawa w sprawowaniu władzy ustawodawczej , później sądowniczej. Władca zachowywał najdłużej silną pozycję w kwestii jurysdykcji ( przez bardzo długi okres monarchii stanowej był on najwyższym sędzią) i wojska. Stopniowo rządy królewskie uszczupliło także prawo wyboru nowego władcy po śmierci króla, i ot niekoniecznie jego męskiego potomka. Przez długi czas jednakże w jego gestii pozostawała inicjatywa ustawodawcza, którą podejmował przy udziale ( niekoniecznym początkowo) swojej rady dworskiej. Do niego też należały działania polityczne na scenie międzynarodowej. Istotnym czynnikiem budującym pozycję króla wobec szlachty, były jego własności ziemskie ( tak zwane królewszczyzny).

Po owocnym rządach Władysława Łokietka, tron objął Kazimierz, który dzięki swojej aktywnej działalności na rzecz odbudowania potęgi Królestwa Polskiego zyskał sobie tytuł Wielkiego. Od 1333 roku władał pomyślnie państwem polskim wzmacniając jego pozycję i rolę. Jednak brak własnego potomstwa spowodował , ze szukał on sojuszu z sąsiadami, by zapewnić następstwo tronu zgodnie z własną wolą. Dlatego też doszło do ugody między Polską a Węgrami. Kazimierz Wielki obrał bowiem na swojego następcę , syna swojej siostry Elżbiety - Ludwika. Był on przedstawicielem potężnej dynastii Adegawenów. Tym sposobem zawarto umowę personalną między obydwoma krajami, którymi od 1370 roku władał Ludwik Węgierski. Również i on nie posiadał męskiego potomka, miał jednak trzy córki. Wobec tego zabiegał on o następstwo tronu dla którejś z nich u szlachty polskiej. Kosztem kolejnych przywilejów stanowych, zgodzono się w Królestwie Polskim by koronę przejęła Jadwiga. Stało się to w 1384 roku, w dwa lata później poślubiła ona obranego jej za małżonka litewskiego księcia Władysława Jagiełłę.

Wybór tegoż księcia zapoczątkował związek Polski z Litwą ( czego formalnym wyrazem była zawarta w Krewie w 1385 roku unia), który niemal dwa wieku później zaowocował zjednoczeniem obu krajów pod jednym panowaniem w ramach unii realnej. Dzięki temu małżeństwu Litwa przyjęła chrzest a Polska ( po wczesnym zgonie młodej królowej Jadwigi) zyskała monarchę. Po okresie jego stosunkowo długich i stabilnych ( choć obfitych w działania wojenne) rządów, jego następcą został wybrany w 1434 roku przez sejmującą szlachtę jeden z synów Jagiełły - Władysław, zwany Warneńczykiem. Jako że nie był on jeszcze pełnoletni władzę w jego imieniu pełniła tzw. Rada Opiekuńcza, pod przewodnictwem regenta, którym został wówczas Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski . 

Znaczenie rady królewskiej rosło z każdym dziesięcioleciem, i każdy nowy władca, musiał się z nią coraz bardziej liczyć, wobec tego że zasiadali w niej coraz możniejsi i wpływowi ludzie stanu szlacheckiego, tak świeccy jak i duchowni. Rosły ich prerogatywy i oddziaływanie na decyzje królewskie odnoszące się do polityki wewnętrznej i zagranicznej. Dodatkowo brali oni udział w sprawowaniu władzy sądowniczej przez monarchę. Taka też była droga powstawania urzędów, ogarniających swym działaniem i zasięgiem cały kraj.

Jak już wcześniej zostało wspomniane tworzyła się powoli hierarchia organów ziemskich, jako wynik konsolidacji i przemian w zakresie i sposobie działania stanowisk królewskich i prowincjonalnych. Dzięki zjednoczeniu państwa, znikały stopniowo różnice pomiędzy dzielnicami odnośnie istniejących tam stanowisk urzędniczych. Ustrój stanowy, spowodował znaczny wzrost znaczenia szlachty, jako stanu doprowadzając tym samym do ograniczenia a potem zupełnej likwidacji systemu wieców, gdzie głos mogły zabierać szersze rzesze społeczeństwa. W ramach tego pojawiały się tzw. zjazdy dzielnicowe, odbywające się co jakiś czas. W zasadzie od panowania Łokietka zaczęto nazywać je sejmami wlanymi, gdzie decydowano w najważniejszych dla Królestwa Polskiego sprawach. Ukształtowany tym samym został nowy element sprawowania władzy, który znacząco ewoluował w czasach Jagiełły. Stopniowo wprowadzano porządek i określano w jaki sposób zjazdy takie mają się odbywać. Głównie miał on miejsce w siedzibie królewskiej w Piotrkowie , a odbywał się corocznie. Dodatkowym novum była możliwość spisywania nowych uchwał nawet w wypadku gdyby króla nie było na sejmie.

W ciągu dwustu lat od panowania Łokietka wykształciły się w Królestwie Polskim różne typy zjazdów szlacheckich. Wspomniany już zjazd generalny, nazywany sejmem walnym, poza nim funkcjonowały też: sejm prowincjonalny oraz sejmik ziemski. Nie można mówić w ich wypadku o jakiejś hierarchiczności, bowiem różniły się one nie tyle znaczeniem co zasięgiem terytorialnym (obejmowały całe Królestwo, prowincję bądź jeszcze mniejszą jednostkę ziemską). Wraz z nimi pojawiły się inne elementy monarchii stanowej jak sąd ziemski.

Z początkiem XIV wieku ukształtowało się też stanowisko sądu grodzkiego (starościńskiego) , w którym sędzią był bądź starosta bądź podstarości. Także sędzia podkomorzy , jako urzędnik pojawił się w wieku czternastym. Bowiem różnorodność pojawiających się spraw, oraz ich coraz większa ilość wymagały podziały typów skarg i spraw wnoszonych przed sądy. Podkomorzy zajmował się kwestiami majątkowymi i ich podziału.

Przedstawiony pokrótce rozwój ustroju w Królestwie Polskim począwszy od wczesnej monarchii opartej na zasadach feudalnych, monarchii patrymonialnej o silnej pozycji monarchy wobec swoich poddanych, władającego państwem jak swoim prywatnym dominium; po monarchie stanową , gdzie jeden z wykształconych stanów ( tu: szlachta) pozyskał szereg praw i przywilejów, dzięki którym stał się uczestnikiem rządów królewskich, ograniczając tym samym samodzielne działania króla. Mimo szerokiego udziału szlachty we władzy , reszta - w dodatku ogromna i zdecydowana większość - społeczeństwa nie miała żadnego wpływu na losy państwa, pozostając bierną częścią społeczeństwa, w dodatku coraz bardziej odczuwającym uprzywilejowany status tylko jednego stanu.