Wiadomości ogólne:

Antarktyda jest najzimniejszym, najbardziej zachmurzonym i najbardziej wietrznym kontynentem na kuli ziemskiej. Rozciąga się wokół bieguna południowego, a ze wszystkich stron opływają ją wody trzech oceanów - Spokojnego (morza: Rossa, Amundsena, Bellingshausena), Atlantyckiego (morza: Weddella i Łazariewa) i Indyjskiego (morza: Kosmonautów, Davisa, Mawsona i d'Urville'a). Niekiedy wody tych oceanów opływające obszar Antarktydy określa się łącznie, jako Ocean Antarktyczny, Ocean Lodowaty lub Ocean Południowy. Powierzchnia kontynentu wynosi około 14 mln km² i prawie w całości przykryta jest lądolodem. Średnia wysokość Antarktydy wynosi 2 040 m n.p.m., co sprawia, iż jest ona najwyżej wyniesionym kontynentem na Ziemi. Najwyższy szczyt - Mount Vinson - wznosi się 5 140 m n.p.m.

Od lodu wolnych jest zaledwie niecałe 2% obszaru. Stanowią je wynoszące się ponad powierzchnię czapy lodowej górskie grzbiety i szczyty oraz niewielkie skrawki wybrzeży. Średnia grubość lodu wynosi 2 000 m, a miejscami dochodzi do ponad 4 000 m. Największą wysokość lądolód osiąga w centralnej części Antarktydy, gdzie sięga 4 300 m n.p.m. Stąd obniża się stopniowo w kierunku wybrzeży. Lądolód antarktyczny wraz z powierzchnią Antarktydy nazywany jest Antarktyką, która zajmuje około 52 mln km² powierzchni. Objętość lodu szacuje się na około 30 mln km³. Jest to największa rezerwa słodkiej wody na Ziemi (około 68%). Stanowi także ponad 90% zasobów lodu naszego globu. Według obliczeń sądzi się, iż gdyby lodowce Antarktydy stopniały poziom wód w Oceanie Światowym podniósłby się o 70 metrów, co doprowadziłoby do zalania wielu tysięcy kilometrów kwadratowych przybrzeżnych obszarów lądów.

Antarktyda jest jedynym nie zamieszkałym na stałe przez człowieka kontynentem na kuli ziemskiej, sprawia to, iż jest obszarem tzw. anekumeny.

Termin "Antarktyda" po raz pierwszy pojawił się w 1840 r., a użył go polarnik Ch. Wilkes. Pochodzi ono z języka greckiego, od słowa "Antarctos", co oznacza - ziemie leżące po przeciwległej stronie od ziem północnych ("Arctos").

Szata roślinna:

Świat roślinny Antarktydy jest bardzo ubogi i występuje jedynie na niewielkim nie pokrytym lodem obszarze w pobliżu wybrzeży (tzw. oazy ciepła). Tworzą go głównie mchy, porosty i glony, a także trzy gatunki traw (śmiałek antarktyczny, wiechlina roczna i wiechlina łąkowa) i jeden gatunek goździkowatych (kolobant). Pozostałe, przykryte lodem obszary stanowią tzw. pustynię lodową. Niekiedy spotkać można tu glony żyjące na lodzie i śniegu, tzw. kriofity.

Świat zwierzęcy:

Fauna lądowa kontynentu także jest uboga. Mieszkają tu jedynie foki (4 endemiczne gatunki, m. in. lampart morski), pingwiny (6 gatunków) i kilkanaście gatunków ptaków morskich, między innymi: rybitwy, mewy i albatrosy. Z kolei bardzo bogata jest fauna morska. W przybrzeżnych wodach żyją walenie, między innymi: płetwal błękitny, finwal, sejwal, minke, humbak, wieloryb gładkoskóry, kaszalot, butelkonos i orka. Występuje tu także około 100 gatunków ryb, kalmary, i bogaty plankton. Populacja wielu gatunków wielorybów jest zagrożona wyginięciem, na skutek, prowadzonego od XIX wieku rabunkowego wielorybnictwa.

Warunki klimatyczne:

Klimat Antarktydy jest najsurowszym klimatem na Ziemi. Panuje tu klimat polarny suchy. Najniższe temperatury powietrza, jakie zanotowano osiągnęły -86ºC, natomiast najcieplejsze sięgają około -25ºC. Jest to ponadto najbardziej zachmurzony kontynent świata - liczba dni bezchmurnych wynosi zaledwie 100 w ciągu roku. Wieją tu niezwykle silne wiatry i huragany, których prędkości osiągają niekiedy ponad 300 km na godzinę. Wieją one od środka kontynentu ku wybrzeżom. Jedynym pozostającym przez większą część roku bezchmurnym i bezwietrznym obszarem Antarktydy jest rejon bieguna południowego. Dzieje się tak za sprawą utrzymującego się tu stałego wyżu barycznego, wywołanego zimnym, a co za tam idzie ciężkim powietrzem. Opady na Antarktydzie są bardzo niskie i występują wyłącznie w postaci śniegu. Najwyższe wartości osiągają tylko w rejonie Półwyspu Antarktycznego i w wąskich strefach przybrzeżnych, gdzie sięgają 200 - 300 mm rocznie. Najniższymi sumami opadów cechuje się wnętrze kontynentu, gdzie opady wynoszą około 35 mm rocznie. Na Antarktydzie występuje zjawisko tzw. nocy i dnia polarnego, tzn. okresów, kiedy dzień i noc trwają dłużej niż 24 godziny. Charakterystyczne jest także występowanie zórz polarnych, tzn. barwnych zjawisk świetlnych powstających na skutek wysokiej jonizacji powietrza

Warunki geologiczne i ukształtowanie powierzchni:

Antarktyda stanowiła w przeszłości geologicznej, w okresie paleozoiku, część wielkiego lądu - Gondwany. Wschodnią część kontynentu tworzy platforma prekambryjska, na której zalegają skały osadowe i wulkaniczne, pochodzenia paleozoicznego. Na zachód od platformy prekambryjskiej znajduje się platforma paleozoiczna, którą przykrywają paleozoiczno-mezozoiczne skały osadowe, zwłaszcza piaskowce i łupki. Znaczna część zachodniej części Antarktydy została wypiętrzona i sfałdowana podczas orogenezy alpejskiej. Są to obszary stanowiące przedłużenie łańcucha Andów.

Powierzchnię Antarktydy dzieli się na dwie części: Antarktydę Wschodnią i Zachodnią, które oddziela od siebie pasmo Gór Transantarktycznych (średnie wysokości 2 000 - 3 000 m n.p.m., maksymalnie dochodzące do 3 390 m n.p.m.). Wschodnia, większa część kontynentu (o powierzchni około 10,5 mln km²), stanowi zwarty ląd, z dość dobrze rozwiniętą linią brzegową. Mniejszą część zachodnią (około 3,5 mln km²) stanowią archipelagi wysp. W ukształtowaniu powierzchni dominują dwie formy - wyżyny i góry. Antarktydę Wschodnią stanowią w większości równinne powierzchnie wyżynne (Równina Wschodnia, Równina Zachodnia i Równina Schmidta). Owe wyżyny sąsiadują z rozległymi łańcuchami górskimi, z których najwyższe są Góry Gamburcena i Góry Wiernadskiego, o maksymalnych wysokościach dochodzących do 3 390 m n.p.m. Antarktydę Zachodnią stanowią w większości obszary górskie. W jej obrębie znajduje się najwyższy szczyt kontynentu - Mount Vinson (5 140 m n.p.m.).

Spośród licznych wysp i archipelagów wysp, które wchodzą w skład Antarktyki wymienić należy: Szetlandy Południowe, Sandwich Południowy, Orkady Południowe, Bouveta, Heard, Bellany, Wyspy Kerguelena, Scotta, Piotra I, Aleksandra I, Drygalskiego i Księcia Edwarda.

Skalne podłoże Antarktydy uwidacznia się ponad lodem w postaci tzw. nunataków - są to wychodnie skał, stanowiące górskie szczyty. Mimo występowania nunataków, lodowe ukształtowanie powierzchni Antarktydy jest w większości równinne.

Nad Antarktydą Wschodnią lądolód tworzy jednolitą czaszę. W części zachodniej wypełnia on liczne obniżenia podłoża i depresje, co sprawia, iż jego powierzchni nie jest jednolita - w wielu miejscach jest spękana.

Ruchy lądolodu:

Lądolód antarktyczny znajduje się w ciągłym ruchu. Masy lodu rozpływają się od jego środka ku wybrzeżom. Znaczną część Antarktyki stanowią lodowce szelfowe (około 1,6 mln km²), tzn. unoszące się na powierzchni wód morskich i oceanicznych. Podlegają one zjawisku tzw. cielenia się. Polega ono na odłamywaniu się od brzegów fragmentów lodu, które, niesione prądami morskimi, odpływają w postaci gór lodowych ku niższym szerokościom geograficznym. Szacuje się, że po Oceanie Antarktycznym pływa około 218 tys. gór lodowych.

Bogactwa naturalne:

W podłożu Antarktydy stwierdzono występowanie licznych bogactw naturalnych, między innymi: rud żelaza, cynku, cyny, miedzi, molibdenu, niklu, kobaltu, chromu, węgla kamiennego, srebra i złota. Złoża te nie zostały jednak, jak dotąd, dobrze rozpoznane, stąd wiedza o nich jest niewielka, a ich eksploatacja, przy dzisiejszym poziomie rozwoju techniki jest niemożliwa.

Dziura ozonowa:

Nad Antarktydą obserwuje się zjawisko dziury ozonowej. Polega ono na występowaniu nad tym obszarem zmniejszonego stężenia ozonu w atmosferze ziemskiej (ozonosferze). Ma ono miejsce zwłaszcza podczas trwania nocy polarnej. W okresie tym nad obszar Antarktydy nie dopływa ultrafioletowe promieniowanie słoneczne, dzięki któremu, w wyniku reakcji z tlenem cząsteczkowym, dochodzi do powstawania ozonu. Jest to potęgowane ponadto stałym wyżem utrzymującym się nad kontynentem, który powoduje, iż nie dopływa do niego zawierające wysokie stężenie ozonu powietrze znad obszarów równikowych.

Biegun południowy:

Antarktyda jest obszarem, na którym znajduje się kilka biegunów południowych, tzn. najdalej na południe wysuniętych obszarów Ziemi. Wyznacza się je na podstawie różnych przesłanek:

  • południowy biegun geograficzny - jest to miejsce przecięcia osi obrotu Ziemi z jej powierzchnią (90ºS).
  • południowy biegun magnetyczny - jest to miejsce zbiegnięcia się linii pola magnetycznego Ziemi. Położenie tego bieguna nie jest stałe.
  • południowy biegun geomagnetyczny - jest to miejsce przecięcia się osi geomagnetycznej Ziemi z jej powierzchnia.
  • południowy biegun zimna - jest to miejsce, w którym średnia roczna temperatura powietrza zredukowana do poziomu morza jest najniższa. Znajduje się w pobliżu stacji Wostok, gdzie zanotowano najniższą temperaturę na kuli ziemskiej - 89,6ºC.
  • południowy biegun niedostępności - jest to miejsce znajdujące się w najdalszej odległości od otaczających Antarktydę oceanów (85°50' S i 65°47' E).
  • południowy biegun wiatrów - jest to najbardziej wietrzne miejsce na Ziemi. Znajduje się na Ziemi Adela, gdzie wiatry osiągają ponad 300 km/h.
  • południowy biegun zórz polarnych - jest to miejsce najdłuższego występowania zórz polarnych na Ziemi. Znajduje się na Ziemi Mary Byrd.

Odkrycia geograficzne:

Obecności ogromnej powierzchni lodowej na południowej półkuli domyślali się już starożytni Grecy. Jednak Antarktydę odkryto dopiero w połowie XIX wieku.

W 1739 roku, jako pierwszy na wody antarktyczne wpłynął Jean-Baptiste Charles Bouvet. Odkrył on wówczas na południowym Atlantyku wyspę, którą nazwano później na cześć odkrywcy - Wyspą Bouveta. Jest ona w całości skuta lodem, leży jednak daleko, ponieważ aż 1 600 km na północ od Antarktydy. Kolejnym, który wpłynął na wody antarktyczne był James Cook. W latach 1733 - 1755 przekroczył dwukrotnie południowe koło podbiegunowe, jednak ze względu na złą pogodę musiał zawrócić. Następnie, w roku 1819 William Smith, poszukując łowisk wielorybów, dopłynął na Szetlandy Południowe, a w rok później na północne wybrzeże Ziemi Grahama.

Za datę faktycznego odkrycia kontynentu antarktycznego uważa się rok 1820, kiedy to rosyjska wyprawa, pod kierownictwem F. F. Bellingshausena i M. P. Łazariewa opłynęła kontynent antarktyczny dookoła.

W 1821 roku angielski wielorybnik Powell odkrył Orjkady Południowe. W roku 1823 James Wedell wpłynął na akwen, nazwany później Morzem Wedella. W latach 1831 - 1832 John Biscoe odkrył kolejno: Ziemię Enderby, Ziemię Grahama i Wyspy Biscoe. W 1834 Peter Kemp dopłynął do Ziemi Kempa, a w 1838 John Balleny odkrył Wyspy Ballenego.

Od lat 40-tych XIX wieku na Antarktydę zaczęły wyruszać liczne wyprawy badawcze. Dokonano wówczas szeregu kolejnych odkryć geograficznych.

Pierwszym człowiekiem, który staną na powierzchni Antarktydy był Norweg Carlsten Borchgrevink, który w 1895 roku wylądował na wybrzeżu kontynentu

Na przełomie XIX i XX wieku dwóch badaczy - Norweg Roald Amundsen i Anglik Robert Falcon Scott rywalizowało o zdobycie południowego bieguna geograficznego. Pierwszy dokonał tego Roald Amundsen 14 grudnia 1911 r., przy użyciu psiego zaprzęgu.

Status polityczno-prawny Antarktydy (Traktat Antarktyczny):

Do kontynentu antarktycznego rości sobie prawa szereg państw: Argentyna, Australia, Chile, Francja, Wielka Brytania. Jest ona jednak obszarem niezależnym, nie należącym do żadnego kraju. Jego status polityczno-prawny określa tzw. Traktat Antarktyczny. Został ona podpisany 1 grudnia 1959 r. w Waszyngtonie, a wszedł w życie w roku 1961. Określa on Antarktydę jako kontynent całkowicie niezależny od jakichkolwiek wpływów, będący wspólnym dobrem całej ludzkości. Traktat pozwala na prowadzenie badań naukowych na jego obszarze, które mają opierać się na wzajemnym porozumieniu państw, a ich wyniki mają być powszechnie dostępne. Na mocy traktatu zabronione jest prowadzenie jakichkolwiek działań militarnych, przeprowadzania prób jądrowych i zanieczyszczania środowiska odpadami radioaktywnymi na terytorium Antarktydy.

Co roku odbywają się konferencje, kontrolujące działalność człowieka na lodowym kontynencie. Traktat Antarktyczny jest uzupełniany kolejnymi porozumieniami. Wprowadzono m.in. "Konwencję o Ochronie Fok Antarktycznych" i "Konwencję o Ochronie Żywych Zasobów Antarktyki". Ponadto w 1991 r. podpisano kolejny międzynarodowy układ - "O Ochronie Środowiska Naturalnego", jest to tzw. Protokół Madrycki.

Badania Antarktydy (stacje badawcze):

Na Antarktydzie znajduje się około 50 stacji badawczych należących do 20 państw. Przebywa na nich od około 4 000 osób latem do około 1 000 osób zimą. Bazy naukowe są rozmieszczone bardzo nierównomiernie. Najwięcej mieści się ich na północnych krańcach Półwyspu Antarktycznego i na znajdujących się w jego pobliżu wyspach. W głębi kontynentu znajduje się ich bardzo niewiele. W pobliżu bieguna geograficznego mieści się amerykańska stacja "Amundsen-Scott", natomiast w pobliżu bieguna niedostępności - rosyjska stacja "Wostok" (w 1983 r. zanotowano tu najniższą temperaturę na powierzchni Ziemi, równą -89ºC).

Wśród stacji polarnych znajduje się także Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego. Geograf i geofizyk Henryk Arctowski był jednym z dwóch pierwszych Polaków, którzy przybyli na Antarktydę. Miało to miejsce podczas wyprawy "Belgica" w latach 1897 - 1899. Towarzyszył mu wówczas meteorolog Antonii Dobrowolski. Stwierdzili oni, iż fragment Antarktydy, ciągnący się przez Sandwich Południowy, Szetlandy Południowe i Ziemię Grachama, jest przedłużeniem łańcucha Andów. Odkryli także obniżenie szelfu antarktycznego. Uczestnicy wyprawy jako pierwsi dokonali zimowania u brzegów kontynentu. W 1957 r. ruszyła pierwsza polska stacja badawcza na Antarktydzie - im. Antoniego Dobrowolskiego. Ponieważ jest ona jednak położona w miejscu trudnodostępnym została zamknięta. W roku 1977 otwarto kolejną stację - im. Henryka Arctowskiego. Znajduje się ona na wyspie Króla Jerzego w Archipelagu Szetlandów Południowych. Kieruje nią zakład Biologii Antarktyki Polskiej Akademii Nauk (PAN). Stacja, w ramach "Konwencji o Ochronie Żywych Zasobów Antarktyki", realizuje tzw. program CCALMR. Ma on na celu przede wszystkim ochronę zagrożonych wyginięciem populacji uchatek i waleni. Ponadto prowadzi badania w ramach programu CS-EASIZ, który polega na poznawaniu funkcjonowania geosystemu, w celu zaplanowania jego lepszej ochrony i znalezienia sposobu jego racjonalnego wykorzystania.

Turystyka:

W ostatnich latach Antarktyda staje się obiektem coraz większego zainteresowania turystycznego (popularna jest zwłaszcza turystyka ekstremalna). Biura podróży coraz chętniej organizują wycieczki w obszary polarne (na Półwysep Antarktyczny), są one jednak bardzo drogie.