CECHY I ELEMENTY MAPY

Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi lub jej części, wykonanym na płaszczyź­nie, w zmniejszeniu określonym przez skalę (zwaną inaczej podziałką), z uwzględ­nieniem krzywizny Ziemi i przy użyciu umownych znaków graficznych. Dobrane -zgodnie ze skalą i przeznaczeniem mapy-przedmioty terenowe, zjawiska przyrod­nicze oraz zagadnienia gospodarcze i społeczne są przedstawione za pomocą umow­nych znaków.

Podstawowymi cechami mapy są:

- zastosowanie znaków umownych do prezentacji treści mapy,

- dokonany dobór i uogólnienie elementów treści mapy, czyli generalizacja,

- możliwość określenia położenia geograficznego dzięki zastosowaniu odwzo­rowania kartograficznego konstrukcji mapy, opartego na regułach matema­tycznych,

- możliwość odczytywania i pomiaru różnych cech ilościowych dzięki istnie­niu skali.

Natomiast podstawowe elementy mapy to:

- osnowa (podstawa) matematyczna, na którą składa się odwzorowanie karto­graficzne, skala mapy i punkty geodezyjne,

- treść mapy,

- legenda.

Odwzorowanie kartograficzne polega na przeniesieniu położenia punktów z powierzchni kuli (elipsoidy) ziemskiej na płaszczyznę mapy z zastosowaniem okre­ślonych metod matematycznych. Praktycznie odbywa się to poprzez matematyczne przeniesienie siatki geograficznej na płaszczyznę mapy. Siatka geograficzna jest to układ wybranych południków i równoleżników naniesionych umownie na Ziemię lub też graficznie na jej model, jakim jest globus. siatka kartograficzna jest odwzorowanym na płaszczyźnie obrazem siatki geograficznej, na którym każdemu punktowi odpowiada określony punkt na pozio­mej powierzchni Ziemi.

O wielkości zmniejszenia informuje skala mapy. Wyraża ona stosunek między odległością punktów na mapie a rzeczywistą odległością między tymi punktami na powierzchni odniesienia. Skala mapy jest ułamkiem. Zatem im większy jest mia­nownik ułamka, tym mniejsza jest skala mapy.

Na mapie skala może być zapisana w postaci skali liczbowej, np. 1:100 000 (co oznacza jeden do stu tysięcy), skali mianowanej, np. 1 cm - 1 km (co oznacza. że jednemu centymetrowi na mapie odpowiada 1 km w terenie) albo w postaci ułamka, np. 1/100 000 lub też w sposób wykreślny przy pomocy skali liniowej, w postaci odcinka podzielonego na części, którym są przypisane wartości odpowiada­jące określonym odległościom rzeczywistym.

Treść mapy przedstawiana jest za pomocą umownych znaków kartograficznych zawartych w legendzie mapy.

Znaki kartograficzne, umowne znaki na mapie, to znaki graficzne, za pomo­cą których przedstawiono na mapie całą jej treść, z wyjątkiem napisów dotyczących nazw geograficznych. Znaki kartograficzne stosowane na mapach topograficznych noszą nazwę znaków topograficznych. Do przedstawiania treści mapy używa się umownych znaków punktowych, liniowych i powierzchniowych.

Przy pomocy znaków liniowych przedstawia się np. na mapie drogi, linie kolejowe, rzeki i inne.

Znak powierzchniowy to znak kartograficzny w postaci barwnej plamy, kre­skowania lub innego deseniu pokrywającego część powierzchni mapy, przedstawia­jący zarys przedmiotu zajmującego znaczny obszar. Takimi znakami przedstawiane są np. lasy, pola uprawne, łąki, jeziora i inne. W celu zakreślenia obszaru stosuje się na mapach linie zasięgu. Są to linie wskazujące na mapie granicę występowania jakiegoś przedmiotu terenowego.

Rzeźba terenu na mapach współczesnych przedstawiana jest przy pomocy poziomic

Poziomica, izohipsa, to izarytma oznaczająca bezwzględną wysokość tere­nu. Rysunek poziomicowy pozwala w pewnych granicach określić wysokość położe­nia każdego punktu na mapie, kierunek spadku terenu i kąt jego nachylenia. Po­wierzchnie warstwicowe pokryte są barwami. Skala barw ułożona jest według ich położenia w tęczy, przy czym barwy cieplejsze oznaczają tereny wyżej położone nad poziom morza. Morza barwione są na niebiesko. Intensywniejsza barwa oznacza większą głębokość.

RODZAJE MAP GEOGRAFICZNYCH

Ze względu na skalę wyróżnia się mapy:

wielkoskalowe -powyżej 1:200 000,

średnioskalowe -poniżej 1:200 000 i powyżej 1 : 1 000 000,

małoskalowe -poniżej 1: 1 000 000.

Ze względu na stopień generalizacji treści mapy małoskalowe należą do map przeglądowych, a wielkoskalowe do map szczegółowych.

Ze względu na treść, wyróżnia się mapy ogólnogeograficzne (fizyczne i poli­tyczne) i mapy tematyczne (np. historyczne, geologiczne, klimatyczne, rozmiesz­czenia przemysłu, transportowe i inne).

CECHY ILOŚCIOWE MAPY

Ilościową charakterystykę zjawisk przedstawiają tzw. mapy statystyczne. Zalicza się do nich kartogramy, kartodiagramy, mapy kropkowe i mapy izarytmiczne.

Kartogramy są mapami, w których za pomocą barw lub kreskowań (szrafu) przedstawia się ilościowe zróżnicowanie zjawiska w odniesieniu do wyróżnionych na mapie jednostek terytorialnych (ryc. 40).

Kartodiagram to zjawisko przedstawione w postaci wykresu (diagramu), umieszczonego na mapie.

---Występowanie wody w przyrodzie---

- Właściwości wody -

Woda -

  • związek tlenu i wodoru
  • ciecz bezbarwna, bez smaku i zapachu
  • w przyrodzie - chemicznie czysta - pH = 7 (jeśli mniej od 7 - wody kwaśne, jeśli więcej od 7 - alkaiczne, zasadowe)
  • wyróżnia się wody : słone (oceany), słodkie i słonawe
  • nie ma określonego kształtu (może przyjąć kształt naczynia)
  • synonim życia - istnieje życie organiczne
  • występuje w trzech stanach : ciekłym, gazowym (para wodna) i stałym (lód)
  • jest rozpuszczalnikiem
  • ma ciepło właściwe - musi wchłonąć bardzo dużo ciepła, by jej temp. nieco wzrosła; lato - niższa temp. od innych otaczających przedmiotów (grunt), zima- cieplejsza od otoczenia (zapasy ciepła)
    • lód - lżejszy od wody, pływa po niej - w zimie stanowi osłonę i izolację termiczną, dając możliwość życia organizmów

- Obieg wody w przyrodzie -

Woda - tworzy hydrosferę, jest w ciągłym ruchu, krąży. Krążenie wody obejmuje: parowanie z powierzchni zbiorników wodnych, parowanie z powierzchni terenu i organizmów (transpiracja), przemieszczanie się pary wodnej w atmosferze, opad, spływ powierzchniowy i podziemny, wsiąkanie.

Głównymi elementami cyklu obiegu (krążenia) wody w przyrodzie są: opady atmosferyczne, dopływ wód oraz parowanie. W ciągu roku spada na powierzchnię ziemi ok. 423 tys. km 3.

Odpływ wód z lądów nie przekracza 37 tys. km 3 wody na rok. Wiosną podczas roztopów śnieg leżący w lesie nie stopnieje gwałtownie, będzie topniał miarowo zasilając wody gruntowe. Za to w razie wielkiej suszy zasoby wód gruntowych pomogą przetrwać roślinności. Część wody przedostaje się z powrotem do atmosfery poprzez: parowanie z wód powierzchniowych i gruntu, parowanie roślin, parowanie i sublimacje śniegów i lodów.

- zasoby wodne hydrosfery -

Zasoby wodne Ziemi oceniane są na ok. 1,4 mld km3. Stanowią one hydrosferę złożoną w:

  • ok. 97% z wód oceanów
  • 2% wód podziemnych i lądowych
  • 0,2% wód jezior
  • 1,6% wód lodowców
  • 0,0001% wód rzek
  • 0,001% wód zawartych w atmosferze w postaci pary wodnej i chmur

Bilans wodny - jest zestawieniem strat i zysków wody w ciągu roku na określonym obszarze.

Po stronie zysków można wyróżnić zasoby wodne wg stanu na koniec poprzedniego okresu, opady atmosferyczne, dopływy i przesiąkanie z innych obszarów.

Po stronie strat można wyróżnić: parowanie, odpływ i przesiąkanie na inne obszary, zasoby zakumulowane na kolejny okres.

- zasoby wodne Polski -

  • są najniższe wśród krajów leżących nad Bałtykiem

Słabe zagospodarowanie rzek i mała liczba zbiorników retencyjnych na rzekach powodują, że nie można magazynować wód wezbraniowych dostatecznym stopniu. Wykorzystanie gospodarcze wód powierzchniowych jest także ograniczone z powodu wysokiego stopnia ich zanieczyszczenia. Zaznacza się również deficyt wody w obszarach: Górnośląski Okręg Przemysłowy, Wyżyna Kielecko-Sandomierska, Wyżyna Łódzka, Nizina Wielkopolska i Kujawy, Wyżyna Lubelska i Roztocze. Obszary polskie o nadwyżkach wodnych to: Karpaty i Podkarpacie, Pojezierze Pomorskie i Warmia, środkowe Sudety, Obszary w dolinach większych rzek.

  • Wody podziemne - (mają znaczenie dla ogólnego bilansu wodnego)
  • uczestniczą w połowie w zasilaniu odpływu powierzchniowego
  • są rezerwatem wód pitnych
  • powyżej nich - warstwa wodonośna - strefa nasycona wodą, uzupełniająca wodne przestrzenie i pory skał.
  • wyróżnia się: wody zaskórne, wody gruntowe, wody naporowe, wody szczelinowe
  • znaczna część - zmineralizowane, do nich zaliczamy:
    • solanki - wody chlorkowe
    • szczawy (Sudety, Bieszczady, Beskid Sądecki)
    • wody siarczanowe (Zakopane, Busko Zdrój)
    • wody arsenowe
    • wody radoczynne
    • lecznicze wody termalne - cieplice (Cieplice Zdrój, Lądek Zdrój, Ciechocinek, Zakopane)
  • rzadko występują w bezruchu
  • zasilają podziemne rzeki i jeziora
  • pod naporem ciśnienia hydrostatycznego lub siły ciężkości wypływają na powierzchnię w postaci źródeł (źródła ciepłych wód nazywamy cieplicami lub termami.

-Wody powierzchniowe -

Rzeki - 0,0001% stanowią część hydrosfery. W ciągu roku odprowadzają 30 - krotnie więcej wody niż niosą jej w danej chwili. Wymiana wód następuje średnio co 11 dni. Rzeki zasilone są wodami opadowymi, wodami roztopowymi, wodami jezior i wodami podziemnymi. Zasilani zależy od warunków klimatycznych, rzeźby terenu, budowy geologicznej i roślinności. Gdy straty przewyższają zasilanie, rzeki giną - rzeki okresowe (typowe dla obszarów suchych).

Niektóre rzeki noszą nazwę nie od źródeł, lecz dopiero od pewnego jej odcinka np. Dunajec od miejsca połączenia dwu rzek : Czarnego i Białego Dunajca.

Rzeka główna - bezpośrednio wchodzi do morza lub jeziora.

Dopływ - rzeka, która uchodzi do innej rzeki ( dopływ lewy i prawy).

Ujście - miejsce, gdzie rzeka wpada do drugiej rzeki, do jeziora lub morza.

Swój początek rzeka bierze ze źródła. Rzeka płynie korytem. Poszczególne zlewiska i dorzecza rozgraniczone są przez działy wód.

Dorzecze - obszar, z którego spływają wody do jednej rzeki.

Obszar bezodpływowy - część lądu, z którego nie ma odpływu do mórz.

Amazonka (Ameryka Południowa) - największy system rzeczny świata; liczne dopływy.

Jeziora - obniżenie terenu wypełnione wodą, zatrzymaną w swym spływie do morza i nie podlegającą swobodnej wymianie z wodą morską. Powierzchnie jezior na Ziemi - 1,8 % powierzchni lądów. Są zasilane wodami uchodzących do nich rzek, wodami opadowymi, podziemnymi. Można je podzielić na jeziora stałe (stale wypełnione wodą) i jeziora okresowe. W zależności od składu chemicznego istnieją zróżnicowane warunki rozwoju życia. Stąd wyróżnia się: jeziora żyzne, eutroficzne (latem mają wody zielonkawe); jeziora oligotroficzne (ubogie w składniki pokarmowe, o wodach błękitnych); jeziora dystroficzne

(o wodach brunatnych, w których warunki beztlenowe sprzyjają gniciu substancji organicznej).

Oceany i morza - 361 mln km 2 - 71 % powierzchni globu ziemskiego.

(Ocean Spokojny, Ocean Indyjski, Ocean Atlantycki - tworzą jeden ocean - Wszechocean; należą również do niego morza i zatoki).

Morza:

  • mają wspólny poziom i swobodną wymianę z wodami wszechoceanu
  • są roztworem soli
  • średnie zasolenie - 35%
  • średnia temperatura - 17,4 stopni C

- Sieć wodna Polski -

Rzeki:

Obszar Polski - zlewisko morza Bałtyckiego, w dorzeczach dwóch głównych rzek - Wisły i Odry. Poza nimi uchodzą rzeki Pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego. Wisła ma 1047 km długości, a Odra - 854 km, w tym w granicach Polski - 742 km.

Układ sieci rzecznych jest asymetryczny. Charakterystyczny jest śnieżno - deszczowy ustrój zasilania, wiosenno - roztopowy i późnoletni opadowy.

Jeziora:

Zajmują w Polsce ok. 1 % obszaru. Mają charakter polodowcowy. Wśród nich są jeziora : morenowe, rynnowe, wytopiskowe, cyrkowe ( Tatry). Występują głównie na pojezierzach i w górach. Poza tym są jeziora: deltowe ( Dąbie, Drużno), przybrzeżne (Łebsko, Gardno), krasowe i starorzecza. Istnieje 106 większych jezior sztucznych (rzeki sudeckie, karpackie i rzeki pojezierzy).

Bałtyk: morze śródziemne (385 tys. km 2 ), średnia głębokość - 56 m

- dobrze rozwinięta linia brzegowa - porty morskie, żeglugę utrudnia zamarzanie jego zatok,

szczególnie północnej - Botnickiej, Fińskiej i Ryskiej

- mało zasolony - 0,8 %

- fale Bałtyku nie przekraczają 3 metrów

- prądy morskie mają charakter lokalny, wybrzeża - prądy wiatrowo - gęstościowo zachodnie, niosące słone wody z oceanu i budujące mierzeje

- część zachodnia - brzeg stromy, cofający się, zwany klifem lub falezą.

UKŁAD SŁONECZNY

Układ Słoneczny, w skład którego wchodzi Ziemia, znajduje się w obrębie jednej z galaktyk, w tzw. Galaktyce Układu Drogi Mlecznej.

W jego składzie znajduje się Słońce wraz z innymi ciałami niebieskimi. Ciało niebieskie to przedmiot znajdujący się w przestrzeni kosmosu, podlegający obser­wacji astronomicznej.

Centralnym ciałem niebieskim układu jest Słońce, którego masa stanowi aż 99,9% masy całego układu.

Oprócz Słońca, jako centralnej gwiazdy, do układu zalicza się mgławice, plane­ty, planetki, satelity, komety, meteory, pyły kosmiczne, galaktyki, kwazary i sztuczne ciała niebieskie. ""

Gwiazda to ciało niebieskie świecące dzięki wysokiej temperaturze utrzymy­wanej wskutek zachodzących w nim przemian jądrowych, widoczne na sferze nie­bieskiej w postaci świetlistego punktu (z wyjątkiem Słońca, które, mimo że jest gwiazdą widać jako świecącą tarczę).

Planetą [grec. planao = błądzę] to ciało niebieskie świecące światłem słonecz­nym, odbitym od jego powierzchni, krążące wokół Słońca po drodze zwanej orbitą planety, wirujące wokół swej osi i mające średnicę ponad 1000 km. Planety są widoczne dzięki odbijaniu i rozpraszaniu promieniowania słonecznego. A więc jasność ich zależy od odległości od Słońca oraz od odległości od Ziemi, jeżeli obserwacje doko­nywane są z naszej planety. Dzięki oddziaływaniu grawitacyjnemu, planety (wraz z obiegającymi je księżycami) oraz materia międzyplanetarna krążą wokół Słońca. Planety mają kształt zbliżony do kuli. Krążą po orbitach kołowych lub eliptycznych i jednocześnie obracają się wokół własnej osi. Jest to ruch prawoskrętny. Planety różnią się od siebie budową fizyczną, wielkością, prędkością ruchów, a także warunkami termicznymi panującymi na ich powierzchni.

Cztery planety najbliższe Słońca, tj. Merkury, Wenus, Ziemia i Mars, mają podobne rozmiary i budowę. Są planetami stałymi, z metalicznym jądrem i skalną. skorupą. Wszystkie w przeszłości były aktywne wulkanicznie i sejsmicznie. Dzisiaj aktywna jest jedynie Ziemia. Gazy wulkaniczne stworzyły atmosferę Wenus, Ziemi i Marsa. Merkury natomiast prawie nie posiada atmosfery.

Kolejne cztery planety, to: Jowisz, Saturn, Uran i Neptun, należą do planet olbrzymich. Łącznie ich masa stanowi 99% masy wszystkich planet Układu Sło­necznego. Są to gazowe kule zbudowane głównie z wodoru, helu, metanu, amoniaku, wody. We wnętrzu planet gazy przechodzą w stan płynny i stały. Największe z pla­net wypromieniowują więcej ciepła niż pobierają go od Słońca.

Ostatnia z planet Układu Słonecznego, Pluton, jest najdalej położona od Słoń­ca, najmniejsza i najchłodniejsza.

Większość planet posiada księżyce; nie mają ich tylko Merkury i Wenus. Mię­dzy orbitą Marsa i Jowisza krążą ciała niebieskie (o średnicy poniżej 1000 km) zwa­ne planetoidami (ryc. 35).

Ziemia jest planetą średniej wielkości. Mimo wspólnego pochodzenia i budowy podobnej do innych planet, różni się od nich tym, że posiada jeden duży Księżyc największy w stosunku do wielkości planety. Jest on tylko cztery razy mniejszy od Ziemi. Drugą cechą wyróżniającą Ziemię od innych planet jest duża zmienność jej jasności i barwy. Wynika to z różnic między własnościami chmur ziemskich, po­wierzchni stałej i powierzchni wód. Ziemia jest planetą wyjątkową również z teg0 powodu, że tylko na niej (jak przyjmuje się współcześnie) rozwinęło się życie i po-wstał gatunek ludzki. Bryłę Ziemi określa się mianem geoidy. Jej kształt określa powierzchnia oceanu, przedłużona pod lądami, prostopadła w każdym miejscu do siły ciężkości (pionu)

RUCHY ZIEMI I ICH NASTĘPSTWA

Ziemia wykonuje jednocześnie następujące ruchy (prawoskrętnie):

- obrotowy_(wirowy) wokół własnej osi,

- obiegowy wokół Słońca po orbicie eliptycznej.

Okres obrotu Ziemi wokół osi wynosi 23 h 56 min 4 s i nazywa się dobą.

Okres obiegu wokół Słońca wynosi 365 dni 5 godzin 49 minut i nazywa się rokiem.

W czasie ruchu obiegowego Ziemia utrzymuje stałe nachylenie osi obrotu do płaszczyzny orbity wynoszące 66°33'.

Ruch obrotowy Ziemi powoduje szereg następstw fizycznych. Dzięki działaniu siły odśrodkowej Ziemia jest spłaszczona na biegunach. Działania siły bezwładności, zwanej siłą Coriolisa, powodują zmianę kierunku porusza­nia się ciał, w prawo na półkuli północnej i w lewo na półkuli południowej, wpływa­jąc min. na układy krążenia powietrza, prądów morskich. Ruch ten wywołuje także przemieszczanie się fali pływów spowodowanych grawitacyjnym oddziaływa­niem Księżyca i Słońca. Poza obszarami podbiegunowymi, ruch obrotowy powoduje dobową zmianę oświetlenia, tj. następstwo dnia i nocy oraz dobowy rytm zmian wysokości Słońca nad horyzontem, pozorny (widomy) ruch planet, Słońca, Księżyca i gwiazd ze wschodu na zachód. Konsekwencje te wpływają na wszystkie inne proce­sy związane z dostawą energii słonecznej na Ziemię. Ruch obrotowy Ziemi stał się również podstawą orientacji na Ziemi i dobowej rachuby czasu.

Dobę słoneczną określono jako czas, który mija pomiędzy kolejnymi górowaniami Słońca. Czas ten podzielono na 24 godziny, godzinę na 60 minut, a minutę na 60 sekund.

Dla ujednolicenia stosowania czasu na całej kuli ziemskiej wprowadzono tzw. czas uniwersalny, w którym godzina 12 jest w momencie górowania Słońca na południku przechodzącym przez obserwatorium astronomiczne w Greenwich pod Londynem.

Całą kulę ziemską podzielono na 24 strefy czasowe o różnicy jednej godziny zegarowej (15 stopni długości geograficznej), rozciągające się na wschód i zachód od strefy uniwersalnej.

Terytorium Polski leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego Latem, zarządzeniem władz wpro­wadza się w Polsce czas wschodnioeuropejski, wcześniejszy od uniwersalnego o dwie godziny.

Ruch obiegowy Ziemi wokół Słońca odbywa się po elipsie zwanej orbitą Ziemi.

Czas obiegu Ziemi dookoła Słońca mierzony od jednej do ponownej równo­nocy wiosennej trwa jeden rok.

Rok to okres obiegu Ziemi wokół Słońca, objawiający się jako okres widomego obiegu Słońca po ekliptyce. Rok zwrotnikowy trwa dokładnie 365 dób 5 godzin 48 minut 45 sekund.

W życiu codziennym stosuje się rachubę czasu według roku kalendarzowe­go, który obejmuje zawsze pełną liczbę okresów dobowych. Aktualnie obowiązuje tzw. kalendarz gregoriański wprowadzony w roku 1582 przez papieża Grzegorza XIII. Rok kalendarzowy wynosi 365 dni, a w latach, lata liczące 366 dni są to tzw. lata przestępne.

Rok został podzielony na miesiące kalendarzowe. Są to umowne okresy uczące 28,29,30 lub 31 dób. Poza miesiącami kalendarzowymi wyróżnia się również mie­siące gwiazdowe, synodyczne, zwrotnikowe, syderyczne. Są one związane z okresa­mi obiegu Księżyca wokół Ziemi.

Początek wio­sny przypada mniej więcej na datę 21 marca, początek lata - 22 czerwca, po­czątekjesieni - 23 września, początek zimy - 22 grudnia. W dniach równo­nocy wiosennej (21 III) i jesiennej (23IX) promienie słoneczne, w momencie góro­wania Słońca w południe słoneczne, padają pionowo na równik, pod jednakowymi kątami na tej samej szerokości geograficznej północnej i południowej, zaś nad biegu­nami Słońce znajduje się w płaszczyźnie horyzontu. Obydwie półkule ziemskie są więc jednakowo, równomiernie oświetlone. Dzień ma taką samą długość jak noc. Podczas przesilenia letniego, (22 VI) promienie słoneczne w czasie górowania padają pionowo na Zwrotnik Raka (23°27'szerokości geograficznej północnej), a poza północnym kołem polarnym (66°33'szerokości geograficznej północnej) Słońce przez całą dobę nie zachodzi pod horyzont. Trwa polarny dzień. Natomiast poza kołem polarnym południowym Słońce przez cały dzień nie pojawia się nad horyzontem. Trwa polarna noc Kolejną konsekwencją ruchu obiegowego Ziemi dookoła Słońca i nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbity jest różna długość dnia i nocy w ciągu roku oraz miejsce wschodu i zachodu Słońca.

STREFY OŚWIETLENIA ZIEMI

Ze względu na różny kąt padania promieni słonecznych w ciągu roku i czas trwania dnia wyróżnia się na Ziemi pięć stref oświetleniowych.

Jest jedna strefa między zwrotników a, w której Słońce codziennie wschodzi i zachodzi oraz przynajmniej raz w roku góruje w południe słoneczne w zenicie. Na równiku sytuacja taka jest dwa razy w ciągu roku, w dniach równonocny jesiennej i wiosennej. Na zwrotnikach raz w roku, w dniach przesileń. Na Zwrotniku Raka w czasie przesilenia letniego, na Zwrotniku Koziorożca w czasie przesilenia zimowego.

Dwie strefy umiarkowane, leżące między zwrotnikami a kołami polarnymi gdzie Słońce nigdy nie góruje w zenicie, a długość dnia i nocy w ciągu roku znacznie się zmienia.

Dwie strefy podbiegunowe, polarne leżące poza kołami podbiegunowymi, gdzie występuje zjawisko dnia polarnego, kiedy Słońce przez całą dobę nie zachodzi pod horyzont i nocy polarnej, kiedy Słońce przez całą dobę nie podnosi się ponad horyzont. Czas trwania dni i nocy polarnych wzrasta ku biegunom, gdzie dochodzi do pół roku

DEFINICJA ZASOBU PRZYRODY

Zasoby przyrody to ilość nie wykorzystanych dotąd bogactw naturalnych, tj. złoża użytecznych kopalin, wody, masa drzewna lasów, wszelkie inne przedmioty naturalne, które mogą znaleźć zastosowanie w gospodarce narodowej. Zasoby przy­rody, zarówno organiczne, jak i nieorganiczne, dopiero wtedy stają się surowcem, gdy zostanie odkryta i zbadana przez człowieka ich użyteczność gospodarcza.

Aby człowiek interesował się określonym zasobem przyrody musi zaistnieć za­potrzebowanie społeczne na daną substancję. Poznawanie i wykorzystywanie gospodarcze zasobów przyrody dokonuje się dzięki twórczej, świadomej działalności człowieka będącej wyrazem postępu przyrodniczo-technicznego, technologicznego i społecznego. Współcześnie znanych jest w świecie ok. 10 tys. zasobów przyrody, a tylko ok. 400 jest wykorzystywanych w produkcji.

Ze stopniem wykorzystania posiadanych zasobów naturalnych wiąże się tzw. ich wyczerpywalność, zwłaszcza surowców pochodzenia mineralnego, stąd okre­śla się je jako surowce nieodnawialne.

Zasób przyrody staje się surowcem wtedy, gdy jako przedmiot w stanie niemal naturalnym podlega przetwarzaniu na wyroby służące do zaspokojenia potrzeb lub do dalszej produkcji. Surowcem może być surowiec mi­neralny skorupy ziemskiej, jak i element niemineralny przyrody.

Surowce naturalne dzielimy na surowce mineralne przyrody nieożywionej i surowce biologiczne przyrody ożywionej. Do tych pierwszych zaliczamy: surowce energetyczno-chemiczne, metaliczne(rudy metali), chemiczne i skalne(budowlane, ceramiczne, szklarskie. Do surowców biologicznych przyrody ożywionej zaliczamy: surowce rolnicze(roślinne i zwierzęce) i surowce leśne.

W drugiej połowie XX wieku gospodarka światowa ma naj­większe potrzeby w zakresie wy­korzystania surowców energe­tycznych. Ze względu na stopień ich wyczerpywalności można po­dzielić je na odnawialne i nieod­nawialne surowce energetyczne.

Do odnawialnych surow­ców energetycznych należą zarów­no źródła nieorganiczne, jak i źródła organiczne. D pierw­szych zaliczamy: energię słonecz­ną, energię geotermiczną, ener­gię wód morskich, energię wód lądowych i energię wiatru. Do dru­gich: paliwa zwierzęce (nawóz) i paliwa roślinne (drewno, odpa­dy ryżu, trzciny cukrowej, kuku­rydzy).

Nieodnawialne surowce energetyczne to: minerały kopale, tj. węgiel kamienny, węgiel brunatny, torf, ropa naftowa, łup­ki i piaski bitumiczne, gaz natu­ralny, gaz ziemny, metan kopalniany oraz minerały rozszczepialne, tj. uran i tor (ryc. 17,18). W bilansie energetycznym świata nadal główną rolę odgrywa węgiel kamienny i ropa naftowa, jednakże coraz bardziej wzrasta znaczenie gazu i surowców promieniotwórczych.

SUROWCE MINERALNE POLSKI

W skali Europy Polska należy do krajów zasobnych w surowce mineralne. Udokumentowane zasoby podstawowych surowców obejmują: surowce skalne - 42 mld ton, węgiel kamienny - 65 mld ton, węgiel brunatny - 14 mld ton, rudy metali - 5 mld ton, surowce chemiczne - 54 mld ton

Główne obszary występowania i eksploatacji surowców mineralnych to Wyżyna Śląska. Wyżyna Lubelska, Sudety, Beskidy, Nizina Śląska i Nizina Wielkopolska (ryc. 19).

Na obszarze kraju występują wszystkie główne naturalne surowce energetycz­ne: węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, torf oraz siła wód. Największą wartość gospodarczą stanowi dzisiaj węgiel.

Udokumentowane zasoby węgla kamiennego w Polsce wynoszą65 mld ton, z czego 28 mld ton stanowią zasoby zagospodarowane. Węgiel kamienny występuje w trzech zagłębiach: Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Dolnośląskim Za­głębiu Węglowym i Lubelskim Zagłę­biu Węglowym (kopalnia w Bogdance k. Łęcznej,) ..

Węgiel kamienny występuje w Polsce w postaci pokładów

Zasoby węgla brunatnego w Polsce szacuje się na 14 mld ton, w tym w zło­żach zagospodarowanych - 2,5 mld ton Eksploatacja odbywa się w trzech zagłębiach: Turoszowskim, Konińskim i Bełchatowskim

Polska należy do krajów zasobnych w surowce energetyczne, głównie jednak dzięki dużym zasobom paliw stałych. Natomiast zasoby ropy naftowej i gazu ziem­nego są stosunkowo niewielkie.

Rudy metali stanowią, po surowcach energetycznych, drugą co do wartości gru­pę kopalin użytecznych. Wśród nich rudy miedzi tworzą największe zasoby.. Pas miedzionośny leży w zachodniej części Wału Trzebnickiego, między Lubinem i Głogowem.

Miedź jest eksploato­wana metodą głębinową.. Miedź eksploato­wana jest w Lubińsko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Złoża miedzi zali­czane są do bogatszych w skali światowej. Ich zasobność szacuje się na 3,4 mld ton rud miedzi

Złoża rud cynkowo-ołowianych zalegają w rejonie Bytomia, Olkusza i Tarnowskich. Gór.. Produkcja cynku pokrywa w pełni potrzeby kraju i pozwala na niewielki eksport. Ołów w niewielkiej ilości jest impor­towany.

Rudy żelaza występują w Polsce w czterech obszarach: częstochowsko-wieluńskim, świętokrzyskim, łęczyckim i suwalskim. Wśród grupy surowców chemicznych duże znaczenie gospodarcze ma siar­ka. Polska posiada jedne z największych w świecie złóż siarki. Siarka występuje w przyrodzie jako pierwiastek chemiczny. W Polsce siarka występuje w trzech obszarach: tarnobrzeskim, Grzybowskim i lubaczowskim.. Dzisiaj głównym terenem eksploatacji siarki jest obszar Grzybowski. Złoża polskie pochodzą z trzeciorzędu (era kenozoiczna). Siarka w Polsce jest eksploatowana metodą odkrywkową i otworową polegającą na pod­ziemnym roztapianiu siarki za pomocą tłoczonej gorącej wody. Udokumentowane złoża siarki rodzimej szacuje się na 0,8 mld ton siarki, a w złożach zagospodarowa­nych na 0,5 mld ton

Udokumentowane złoża soli kamiennej występują na Podkarpaciu, na Górnym Śląsku, w Wielkopolsce, na Kujawach i w rejonie Zatoki Puckiej. Główny obszar eksploatacji koncentruje się dzisiaj w obszarach wielkopol­skim (Kłodawa) i kujawskim (Inowrocław, Wapno, Mogilno - sól kamienna i sole oofcasowo-magnezowe). Złoża podkarpackie były najwcześniej eksploatowane i dzi­siaj są już na wyczerpaniu. Złoża śląskie (Żory - Rybnik) nie są eksploatowane. Zasoby soli występujących w Polsce są nieograniczone.

Polska posiada bardzo bogate zasoby surowców skalnych, a zwłaszcza: wapieni, dolomitów, kredy, gipsu, kamieni drogowych i budowlanych, kruszywa naturalnego i glin. Udokumentowane zasoby tych surowców wynoszą. Surowce skalne są wykorzysty­wane przez przemysł materiałów budowlanych, szklarski, ceramiczny, cementowy wapienniczy i inne.

WYKORZYSTANIE GOSPODARCZE SUROWCÓW

Przemysł jest działem produkcji materialnej, który zajmuje się wydobywaniem zasobów przyrody i ich przetwarzaniem na środki produkcji i środki konsump­cji. Wydobywanie zasobów przyrody i przekształcanie ich cech w celu nadania im zdolności do zaspokajania potrzeb ludzkich realizowane jest masowo i głównie przy użyciu maszyn i urządzeń technicznych oraz oparte jest na daleko posuniętym po­dziale pracy i kooperacji. Poziom przemysłu jest ściśle związany z rozwojem techni­ki i technologii. Przemysł jest głównym działem gospodarki narodowej, gdyż wytwarza środki pracy dla wszystkich pozostałych działów.

Ze względu na charakter działalności przemysłowej wyróżnia się w Polsce prze­mysł wydobywczy (górnictwo) i przetwórczy (przetwarza się i uszlachetnia su­rowce na potrzeby produkcji i konsumpcji).

Według klasyfikacji GUS, w gałęziowej strukturze polskiego przemysłu wyróżnia się: przemysł paliwowo-energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, mineralny, drzewno-papierniczy, lekki, spożywczy i pozostałe gałęzie prze­mysłu. Górnictwo odgrywa nadal ogromną rolę w gospodarce kraju. Rzutuje to negatywnie na jej ogólną efektywność.

KONCENTRACJA PRZESTRZENNA PRZEMYSŁU POLSKI

Cechą struktury przestrzennej przemysłu jest jego koncentracja w określonych obszarach, a jednocześnie jest wiele obszarów, na których przemysłu brak. Skupie­nie przemysłu na danym terenie wynika ze zróżnicowania cech środowiska przy­rodniczego i warunków społeczno-ekonomicznych, a także z uwarunkowań histo­rycznych.

Formy koncentracji przestrzennej przemysłu to ośrodki i okręgi przemysłowe.

Ośrodek przemysłowy to miejscowość lub aglomeracja miejska skupiająca zakłady przemysłowe.

Okręg przemysłowy to struktura funkcjonalno-przestrzenna złożona z wielu ośrodków przemysłowych wzajemnie ze sobą powiązanych, charakteryzująca się znaczną koncentracją. przestrzenną zakładów wytwórczych i związaną z tym kon­centracją produkcji oraz zatrudnienia w przemyśle. Jest to obszar, na którym istnie­jące ośrodki przemysłowe wykazują silniejsze wewnętrzne powiązania produkcyjne (siłą roboczą, bazą surowcową, infrastrukturą techniczną, komunikacją itp.) niż z ośrodkami poza obrębem okręgu. Często ośrodek główny (aglomeracja miejska) spełnia rolę wiodącą (ryc. 20).

Przestrzenne rozmieszczenie przemysłu w Polsce jest nierównomierne. W Polsce istnieje kilkanaście dużych okręgów przemysłowych. Do ważniejszych należą ponadto okręgi opolski, częstochowski, rzeszowski, bydgoski i szczeciński.

Górnośląski Okręg przemysłowy (GOP)- Katowice, Sosnowiec, Bytom, Gliwice, Zabrze, - wydobycie węgla kamiennego i rud cynkowo ołowianych, energetyka i karbochemia, hutnictwo żelaza, stali i metali nieżelaznych, produkcja maszyn dla górnictwa i hutnictwa, obrabiarek, wyroby przemysłu lekkiego, spożywczego i poligraficznego

Warszawski okręg przemysłowy- Warszawa, Pruszków, Legionowo, Otwock, Skierniewice, Wołomin -Przemysł obrabiarkowy, maszyn budowlanych, samochodowy i lotniczy, produkcja traktorów, TV, środków piorących, lekarstw, przemysł spożywczy, poligraficzny...

Łódzki okręg przemysłowy- Łódź, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki, Zgierz - produkcja tkanin wełnianych i z tworzyw sztucznych, obuwia, rozwinięty przemysł mięsny, mleczarski i piekarniczy.

Sudecki Okręg przemysłowy- Wałbrzych, Jelenia Góra, Świdnica, Bolesławiec, Bogatynia- energetyka i karbochemia, produkcja kruszywa, betonów ceramiki

Staropolski okręg przemysłowy- Kielce, Radom, Starachowice, Pionki - produkcja środków transportu, obrabiarek, maszyn do szycia, broni, rozwinięty przemysł mineralny

Bielski okręg przemysłowy - Bielsko- Biała, Oświęcim, Cieszyn,- produkcja urządzeń energetycznych, samochodów osobowych, obrabiarek

Krakowski okręg przemysłowy- Kraków, Bochnia, Skawina, Myślenice, Wieliczka- hutnictwo żelaza i metali, rozwinięta energetyka i karbochemia, produkcja lekarstw, rozwinięty przemysł poligraficzny

Wrocławski okręg przemysłowy- Wrocław, Brzeg, Oleśnica, Jelcz- urządzenia energetyczne, obrabiarki, samochody ciężarowe i autobusy, rozwój przemysłu cukrowniczego, piwowarski i młynarski

Gdański okręg przemysłowy- Gdańsk, Gdynia, Sopot- -produkcja statków, sprzętu nawigacyjnego i TV, rafineria ropy naftowej, rozwinięty przemysł drzewny, poligraficzny

Poznański okręg przemysłowy- Poznań, Luboń, Mosina - przemysł młynarski, tytoniowy spirytusowy, mięsny i cukrowniczy.