POŁOŻENIE:

Roztocze znajduje się w południowo-wschodniej części Polski. Ciągnie się z północnego zachodu w kierunku południowo- wschodnim wałem o szerokości około 15 km. Na obszarze Polski od północnego zachodu graniczy z południowymi fragmentami Wyżyny Lubelskiej i biegnie od okolic Kraśnika po okolice Lwowa na Ukrainie. Długość Roztocza szacowana jest w przybliżeniu na 180 km. Wysokość bezwzględna tego obszaru kształtuje się w granicach od 300 do 400 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem na terenie Polski jest Wielki Dział, wznoszący się na wysokość 390 m n.p.m. Najniższe wysokości znajdują się w okolicach Wyżyny Lubelskiej, gdzie Roztocze stanowi swoistego rodzaju pomost między ta wyżyną a Wyżyna Podolską. Natomiast wysokość względna tego terenu waha się miedzy 100 a 150 m.

Według regionalizacji przeprowadzonej przez Kondrackiego, Roztocze dzieli się na następujące regiony fizyczno-geograficzne:

  1. Roztocze Zachodnie - (343.21),
  2. Roztocze Wschodnie ( lub Południowo-wschodnie) - (343.23).

BUDOWA GEOLOGICZNA:

Roztocze jest zbudowane z odpornych margli kredowych, wapieni trzeciorzędowych i piaskowców. W Polsce Roztocze dzieli się na część zachodnią i środkową. Część środkowa jest znacznie wyższa niż część zachodnia. Podłoże geologiczne części środkowej jest pokryte na tym terenie pokrywą lessową, rozciętą głębokimi wąwozami.

STOSUNKI WODNE ROZTOCZA:

Na obszarze Roztocza przechodzi linia działu wodnego między Sanem (Tanew, Lubaczówka, Szkło), Wieprzem i Bugiem (dopływ Huczawa i Sołokija). Rzeki przepływające przez Roztocze należą do dorzecza Wisły i Bugu. W środkowej części Roztocza znajdują się źródła rzeki Wieprz. Jego źródło bije na północ od okolic Tomaszowa Lubelskiego.

Dzięki znacznemu spadkowi terenu, rzeki wykonują silną pracę erozyjną, co powoduje, że na obszarze Roztocza tworzą głęboko wcięte w podłożu litologicznym doliny. Silna erozja wgłębna zaznacza się przede wszystkim na dopływie Sanu - rzece Tanew. Na terenach południowo-zachodnich, gdzie między innymi płynie Tanew, erozja wgłębna wody sięga nawet do zalegających głęboko warstw kredowych. W tej części Roztocza rzeki zachowują się podobnie, jak rzeki górskie, płynąc z dużą prędkością, rwącym nurtem ku dolinie Sanu, żłobiąc podłoże, tworząc liczne wodospady i progi wodne, powodując powstanie głębokich dolin o stromych zboczach. Po wytraceniu prędkości na terenach nizinnych Kotliny Sandomierskiej, wody te z powrotem przyjmują charakter spokojnych, meandrujących wśród rozległych obszarów łąk rzek.

Z intensywną erozją wgłębną wiąże się przede wszystkim zjawisko zmniejszania się ilości wody, która jest transportowana przez rzeki Roztocza. Dzieje się tak w wyniku obniżania się poziomu zwierciadła wód podziemnych, co jest wynikiem tejże właśnie erozji. Powoduje to między innymi zubożenie wód powierzchniowych tego obszaru. Innym niekorzystnym procesem, związanym z obniżaniem się zwierciadła wód podziemnych jest zanik wielu jezior śródwydmowych, znajdujących się głównie na terenie Roztocza Środkowego. Maleje również zasilanie rzek ze względu na stopniowe wysychanie źródeł. Uwidacznia się to przy odczytywaniu poziomu wód na łatach wodowskazowych.

WARUNKI KLIMATYCZNE:

Roztocze cechuje się średnią roczną temperaturą powietrza około 7,5°C. Średnie temperatury w okresie stycznia spadają nawet do -4,5°C, natomiast w lipcu temperatury sięgają 17,5-18°C. Jest to wynikiem napływu zimnych, kontynentalnych mas powietrza znad kontynentu azjatyckiego w ciągu zimy oraz gorących w okresie letnim. Dlatego właśnie mamy do czynienia ze znacznymi amplitudami temperatur w tym miejscu.

Dzięki znacznemu wyniesieniu terenu nad poziom morza Roztocze otrzymuje średnio około 650-700 mm opadów w ciągu roku.

Ten obszar według różnych regionalizacji znajduje się w innych regionach:

  • Region lubelsko-zamojski - według W.Wiszniewskiego i W. Chełchowskiego,
  • Region V (region najcieplejszy w Polsce) - według T. Kozłowskiej-Szczęsnej z punktu widzenia bioklimatologii,
  • XVII dzielnica rolniczo-klimatyczna według R. Gumińskiego

ŚWIAT ZWIERZĄT:

Roztocze jest zamieszkiwane przez wiele gatunków zwierząt, w tym kilka gatunków podlegających ścisłej ochronie, jak:

  • głuszec (Puszcza Solska wraz z Lasami Janowskimi) - specyficzny gatunek obszarów stepowych,
  • suseł perełkowany (na pograniczu Wyżyny Lubelskiej, Roztocza i Wyżyny Wołyńskiej, okolice wschodnich części Roztocza niedaleko Tomaszowa Lubelskiego),
  • wilk (tereny Puszczy Solskiej oraz w Lasach Janowskich),
  • koszatka - gryzoń żyjący w lasach, będący pod ochroną,
  • nornik,
  • wiewiórka,
  • popielica,
  • orzesznica,
  • żołędnica.

Nad rzekami zamieszkuje wydra oraz norka europejska. Natomiast tereny leśne, zwłaszcza stare kompleksy leśne, są dobrym siedliskiem dla następujących gatunków:

  • kuna leśna,
  • tchórz,
  • kamionka,
  • lis,
  • gronostaj.

Wśród zwierząt kopytnych spotkać można takie zwierzęta, jak:

  • daniele,
  • łosie,
  • sarny,
  • tarpany - posiadają jedynie wyspowe siedlisko znajdujące się na granicy Roztocza i Wyżyny Lubelskiej, w okolicach Tomaszowa Lubelskiego, gdzie funkcjonuje na zasadzie metapopulacji.

Świat ptaków jest tu również bogaty i zróżnicowany. Można spotkać przede wszystkim:

  • czapla nadobna,
  • czapla purpurowa,
  • czapla biała,
  • syberyjska orzechówka długodzioba,
  • orlik grubodzioby,
  • orlik krzykliwy,
  • pliszka górska,
  • dzięcioł trójpalczasty,
  • dzięcioł białogrzbietny,
  • bocian czarny,
  • kruk,
  • sokół wędrowny,
  • rybołów,
  • myszołów,
  • dudek,
  • perkoz rdzawoszyi,
  • perkoz zausznik,
  • gołąb siniak,
  • muchołówka białoszyja,
  • płochacz pokrzywnica,
  • wiele innych gatunków ptaków.

Warty wspomnienia jest również różnorodny świat płazów, gadów oraz ryb. Ciekawym gatunkiem jest tutaj żółw błotny, który jest gatunkiem na wymarciu. Ponadto występuje:

  • padalec turkusowy,
  • gniewosz plamisty,
  • wąż eskulapa - niezwykle rzadki gatunek,
  • salamandra plamista.

Wśród ryb rzeki Roztocza zamieszkuje często pstrąg, charakterystyczny dla rzek obszarów górskich.

ŚWIAT ROŚLIN:

Roztocze posiada bardzo bogatą i interesującą szatę roślinną. Ponieważ warunki siedliskowe w obrębie tego terenu są różne, dało to możliwość stworzenia warunków życiowych dla zróżnicowanej flory. Ulegała ona znacznym zmianom w przeciągu wieków ze względu na zmiany warunków klimatycznych nad obszarem Europy. Dziś mamy do czynienia ze zbiorowiskami, które zdołały przetrwać te liczne zmiany. I tak spotkać możemy roślinność pochodzącą z czasów okresu zimnego, ale również z okresów gorących, suchych oraz obecnego okresu klimatu umiarkowanego. Zachowała się tu roślinność klimatów zimnych, gorących i suchych, umiarkowanych i wilgotnych.

Na Roztoczu znaczne obszary zajmują lasy, w skład których wchodzi roślinność charakterystyczna dla terenów górskich, kompleksy roślinności stepowej oraz pewne gatunki atlantyckie. Roślinność stepowa ma swoje siedliska przede wszystkim w obrębie Grzędy Sokalskiej, Kotliny Hrubieszowskiej, Działów Grabowieckich oraz na wschodnich fragmentach Roztocza Środkowego.

Zachowały się tu również różne zespoły roślinności, głównie leśnej, które cechują się dużym stopniem naturalności. Taki pierwotny charakter posiadają lasy, w skład których wchodzą następujące gatunki drzew:

  • jodłą,
  • bukiem,
  • świerkiem,
  • wiązami,
  • lipą szerokolistną,
  • jaworem.

Wśród roślin należących do rzadkich i chronionych, możemy zaliczyć przede wszystkim:

  • zimoziół północny,
  • obuwik pospolity,
  • wawrzynek wilczełyko,
  • czosnek siatkowaty,
  • kłokoczka południowa,
  • pełnik europejski,
  • zawilec wielokwiatowy,
  • paprocie,
  • widłaki,
  • bluszcz pospolity,
  • tojad dzióbaty,
  • lilia złotogłów,
  • paprotniki.

ROZTOCZAŃSKI PARK NARODOWY:

Roztoczański Park Narodowy został powołany do życia 10 maja 1974 r. Wówczas obszary objęte ochroną wynosiły jedynie 4 865 ha. Dziś Roztoczański Park Narodowy zajmuje powierzchnię 8 482 ha, z czego 8 077 ha stanowią kompleksy leśne. Ścisłą ochroną jest objęty teren o wielkości 805 ha. Na ten teren składa się 5 fragmentów:

  • Bukowa Góra,
  • Czerkies,
  • Nart,
  • Jarugi,
  • Międzyrzeki.

Pierwsze cztery stanowią łącznie rezerwat chroniący najbardziej cenne zbiorowiska buczyny karpackiej oraz boru jodłowego, a wraz z nimi roślinność im towarzysząca. Rezerwat Międzyrzeki stanowi obszar, na którym ochroną są objęte rozległe tereny ważnych dla retencji wody torfowisk wysokich i przejściowych.

Roztoczański Park Narodowy, jak wszystkie inne parki w Polsce i na świecie, jest otoczony szerokim pasem strefy ochronnej, która wynosi tutaj 38 000 ha. Otulina wokół parków jest bardzo istotna ze względu na działalność człowieka. Istnieje w niej możliwość prowadzenia działalności człowieka, przy czym działalność ta powinna zostać całkowicie podporządkowana ogólnym prawom związanym z ograniczeniem jej wpływu na środowisko naturalne.

Ochrona przyrody Roztocza sięga swoimi korzeniami już końca XVI wieku. Kompleksy leśne porastające wierzchowiny i stoki Roztocza zostały już w 1589 roku do ordynacji, która została założona przez Jana Zamoyskiego. W skład tej ordynacji roztoczańskie lasy wchodziły przez ponad 400 lat. Zostały one ogrodzone siatką, umieszczono za nią różne gatunki zwierząt, w tym:

  • dziki,
  • rysie,
  • żubry,
  • żbiki,
  • łosie,
  • wilki,
  • jelenie

aby zapewnić im przeżycie. Teren ten nazwano "Zwierzyńcem". Dzięki temu bardzo długo przetrwały tutaj w stanie dzikim tarpany. Ich potomkowie, czyli koniki polskie obecnie żyją na terenie dawnego "Zwierzyńca". Ochrona ta była kontynuowana w latach trzydziestych XX wieku. Wówczas to w 1934 utworzono na tym terenie pierwszy rezerwat, zwany "Bukowa Góra". W 1938 roku natomiast zostało wydane zarządzenie na temat ochrony drapieżnych ptaków, bytujących na tym terenie. Zadanie ochrony przyrody nie zostało tutaj przerwane nawet podczas działań wojennych II wojny światowej. Po jej zakończeniu wciąż podejmowano starania, aby zostały objęte najbardziej ciekawe przyrodniczo obiekty na Roztoczu.

Roztoczański Park Narodowy znajduje się w całości na obszarze Roztocza Środkowego. Obszar ten jest otoczony szeregiem odmiennych krain. W granicach parku znajduje się 21 różnorodnych zespołów roślinności leśnej, przy czym najważniejszymi są:

  • bory jodłowe,
  • buczyna karpacka.

W większości porastają one stoki oraz wierzchowiny wzniesień. Rosnące tutaj jodły osiągają największe rozmiary na terenie Polski, zarówno pod względem wysokości (do 50m) oraz średnicy ( około 1,5 m). Podobne rozmiary osiągają stare roztoczańskie buki. Na najbardziej żyznych glebach rosną lasy liściaste, w skald których wchodzą poza bukami :

  • jawory,
  • wiązy,
  • graby,
  • klony,
  • lipy,
  • dęby.

Północne fragmenty parku znajdują się na glebach wapiennych, które są porośnięte świetlistą dąbrową, złożoną głownie z sosny, osiki, dębu i grabu. Z dolinami rzek są związane piaszczyste wydmy, porośnięte borami sosnowymi oraz borami mieszanymi. Często spotkać tu można również olsy, łęgi oraz torfowiska wysokie.

SIEĆ OSADNICZA NA TERENIE ROZTOCZA:

Na Roztoczu i w jego bezpośrednich okolicach znajduje się wiele miast, zarówno mniejszych jak i większych. Należą do nich między innymi:

  1. Zwierzyniec - jest to miasto w województwie lubelskim, w dolinie górnego Wieprza. Zostało założone w 1593 roku. Wśród zabytków tego miasta najcenniejszymi są: kościół filialny pod wezwaniem św. Jana Nepomucena, budynki, w których znajdował się zarząd Ordynacji Zamoyskiego, Rezydencja plenipotenta Ordynacji Zamojskiej, browar murowany, Monument kamienny na wyspie stawu kościelnego, murowana oberża pochodząca z 1852 roku, dzwonnica znajdująca się przy "kościele na wyspie". W Zwierzyńcu znajduje się także siedziba Roztoczańskiego Parku Narodowego.
  2. Szczebrzeszyn - to miasto w województwie lubelskim, gdzie znajduje się jednocześnie siedziba gminy. Jego korzenie sięgają XI wieku, kiedy to stanowił jeden z ważniejszych grodów w obrębie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. W mieście można podziwiać: Grodzisko, Cerkiew - kościół Unicki, Kościół św. Mikołaja, Klasztor i zespół pofranciszkański, Synagoga - świątynia żydowska, Cmentarz żydowski, Kaplica pod wezwaniem św. Leonarda i cmentarz katolicki, szkoły imienia Zamoyskich, zabytkowy młyn wodny, cukrownia w Klemensowie, Zespół pałacowy - parkowo w Klemensowie,
  3. Krasnobród - miasto w województwie lubelskim, prawa miejskie posiada od około II połowy XVI wieku za wstawiennictwem rodziny Leszczyńskich. Do największych zabytków miasta należy zaliczyć: barokowy kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny wraz z całym zespołem klasztorowym, Kaplica na Wodzie, kaplica św. Rocha, Kalwaria Krasnobrodzka, Krasnobrodzkie Muzeum Parafialne, Pałac Leszczyńskich położonym w rozległym parku. Ciekawostkami są również: ptaszarnia, kamieniołom.
  4. Tomaszów Lubelski - miasto w województwie lubelskim, powstało jako osada z początkiem XVII wieku. Godne polecenia dla zwiedzających są tutaj: zbudowany w barokowym stylu zabytkowy kościół modrzewiowy pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny wraz z drewnianą dzwonnicą, plebania zbudowana w I połowie XIX wieku, pozostałości po wałach obronnych, wieża budynku, w którym mieściła się niegdyś straż pożarna, dziś zaś siedziba Państwowej Szkoły Muzycznej, cerkiew prawosławna św. Mikołaja, drewniana herbaciarnia pochodząca z 1895 roku. Muzeum Regionalne im. Janusza Petera.