Klon palmowy (Acer palmatum)
Fenotyp: Przeważnie dość małe drzewo zrzucające na zimę liście, wysokości około 6 - 8 m, o szerokiej koronie w kształcie sklepienia, niekiedy także półkolistej. Gałęzie łukowato wznoszące się, z poziomo odstającymi gałązkami.
Liście: Naprzeciwległe, pojedyncze, 5 - 7-klapowe, powcinane głębiej niż do połowy blaszki, z długimi ostrymi wierzchołkami, nierównomiernie ząbkowane, z ząbkami skierowanymi ku szczytowi, długość 5 - 10 cm, szerokość przeważnie taka sama, klapy nasadowe odstające pod kątem prostym od ogonka, długość ogonka 3 -5 cm. Charakterystyczne zabarwienie jesienne liści.
Inne cechy: Kwiaty ciemnoróżowe do czerwonawych, zebrane we wzniesione baldachogrona. Skrzydlaki ustawione pod katem rozwartym.
Pora kwitnienia: VI, owoce dojrzewają od VIII.
Występowanie: Pierwotnie tylko w Japonii, od dawna uprawia się liczne ozdobne odmiany ogrodowe.
Warto wiedzieć: Ze względu na efektownie przebarwiające się jesienią liście na kolor szkarłatnoczerwony sadzi się wiele odmian o różnym kształcie liści. Wartościowe małe drzewo ozdobne.
Klon jawor (Acer pseudoplatanus)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, zwykle bardzo okazałe, wysokości do 30 m, z szerokookrągławą koroną na prostym, bardzo silnym pniu. Starsze konary ukośnie wzniesione, młodsze gałęzie raczej odstające.
Liście: Naprzeciwległe, pojedyncze, 5-klapowe, szczytowe klapy wcięte do połowy blaszki liściowej, klapy nasadowe znacznie mniejsze i mniej wcięte, brzeg liści równomiernie ząbkowany, wierzch ciemnozielony, spód jaśniejszy i na głównych nerwach owłosiony. Ogonek długości 5 - 15 cm, u nasady maczugowato zgrubiały. Jesienią liście przybierają barwę lśniąco-złoto-żółtą, w terenach górskich również lśniącoczerwonawą.
Inne cechy: Kwiaty w długich, zwisających wiechach, niepozorne, zielonawożółte, lecz zawierające dużo nektaru, pojawiają się wraz z liśćmi. Skrzydlaki ustawione mniej więcej pod kątem prostym.
Pora kwitnienia: IV - V, owoce dojrzewają od IX.
Występowanie: Drzewo leśne tworzące drzewostany w lasach liściastych wielogatunkowych, w górach zwykle razem z drzewami iglastymi sięga aż do górnej granicy lasu. Często sadzony jako drzewo alejowe i w parkach.
Warto wiedzieć: Z natury jawor nie występuje w północno-zachodnioeuropejskim pasie nizin ani na Wyspach Brytyjskich i na południu Skandynawii. Jasne, mocne drewno często jest stosowane do wyrobu fornirów i instrumentów muzycznych (gitar, skrzypiec).
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, bardzo wysokie, wyrastające do ok. 40 m, z wysoko sklepioną, cylindryczną koroną i stromo wznoszącymi się konarami. U drzew wolno rosnących pień przeważnie niski. Kora podłużnie spękana i szeroko żebrowana, szara. Kora młodych gałązek szarozielona. Pączki zimowe czarne.
Liście: Naprzeciwległe, złożone, nieparzystopierzaste, z 4 - 6 parami listków, które są krótkoogonkowe. Listek szczytowy ma dłuższy ogonek. Całkowita długość liści ok. 25 cm. Listki długości do 10 cm, szerokości 4 cm, podłużne, owalne, zaostrzone, piłkowane, z wierzchu świeżozielone, od spodu trochę jaśniejsze i na głównych nerwach lekko owłosione. W czasie rozwoju czerwonawobrązowe, w jesieni nieznacznie żółtawozielone.
Inne cechy: Kwiaty pojawiają się przed rozwojem liści, zebrane w niepozorne wiechy, męskie, żeńskie lub obupłciowe, zapylane przez wiatr, choć nierzadko są odwiedzane przez pszczoły. Owoce - jasnobrązowe skrzydlaki.
Pora kwitnienia: V, owoce dojrzewają zaś od X.
Występowanie: Gatunek rozpowszechniony na bogatych w składniki pokarmowe, wilgotnych, luźnych glebach ilastych lub gliniastych, w lasach łęgowych i wąwozach, często także sadzony w parkach.
Warto wiedzieć: Jesion jest jednym z największych rodzimych drzew liściastych. Żyje ok. 200 lat. Jego jasne drewno jest bardzo cenione w stolarstwie meblowym, używane również do wyrobu sprzętu sportowego i szczebli drabin.
Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, zwykle bardzo okazałe, wysokości do 25 m, z krótkim pniem, już na małej wysokości nad ziemią rozwidlającym się na kilka dużych konarów, oraz gęstą, wysoką, tworzącą sklepienie koroną. Gałęzie i gałązki zwieszające się. Młode gałązki bardzo grube, szarobrązowe, jasno kropkowane. Kora grubo spękana na płytki. Pączki zimowe bardzo duże, długości do 3 cm, grubości 1,5 cm, ciemnobrązowo-czerwonawe, bardzo lepkie.
Liście: Naprzeciwległe, złożone, dłoniastopierzaste, 5 - 7-listkowe, ogonek długości 10 - 20 cm, u nasady maczugowato zgrubiały, listki siedzące, odwrotnie owalne, u nasady klinowate, na szczycie zaostrzone, regularnie podwójnie piłkowane, długości do 25 cm, szerokości 10 cm, środkowe znacznie większe niż boczne, z wierzchu ciemnozielone, od spodu nieco jaśniejsze, nagie. W jesieni bardzo ładnie przebarwione na kolor złotożółty lub brązowożółty. Po opadnięciu bardzo szybko się rozkładają.
Inne cechy: Liczne kwiaty zebrane są we wzniesione, wiechowate kwiatostany w kształcie piramidy, wysokości do 30 cm. Kwiaty obupłciowe lub męskie. Kwiaty 5-krotne, o białej koronie, płatki okrągławe, w środku z jasnożółtą, później pomarańczową i ciemnoczerwoną plamką. Ponad koroną wystaje 5 - 9 pręcików. Zalążnia przekształca się w czasie dojrzewania w kolczasty, zielony, kulisty owoc średnicy 5 - 7 cm, zawierający 1 - 2 okrągławo spłaszczone, lśniąco-czerwono-brązowe nasiona (potocznie zwane kasztanami), które są niejadalne, a nawet lekko trujące.
Pora kwitnienia: IV - V, owoce dojrzewają zaś od IX.
Występowanie: Pierwotnie kasztanowiec rósł tylko w lasach górskich na południu Bałkanów i w Azji Mniejszej, przeważnie do 500 m n.p.m. (w Grecji do 1000 m). Od końca XVI w. znany również w Europie Środkowej jako drzewo parkowe i ogrodowe. W niektórych okolicach rośnie dziko lub jest sadzony jako drzewo leśne.
Warto wiedzieć: W środkowej i zachodniej Europie kasztanowiec dzięki wspaniałym kwiatom i gęstej koronie skutecznie ocieniającej miejsca odpoczynku stał się ulubionym drzewem ozdobnym chętnie sadzonym przy domach i na dziedzińcach. Również dzisiaj sadzi się kasztanowce jako drzewa przydrożne i alejowe, głównie odmiany o pełnych kwiatach, które są płonne, dlatego nie tworzą owoców. Piękne kwiaty kasztanowca odwiedzają przede wszystkim trzmiele i pszczoły. Barwna plamka na płatkach ma istotne znaczenie przy zapylaniu, gdyż kwiaty z żółtą plamką są oblatywane przez owady, które tam znajdują nektar. U odmian ceglasto lub karminowoczerwonych miodniki przestały pełnić swoją funkcję. Kwiaty te nie są więc odwiedzane przez owady, ponieważ pszczoły i trzmiele nie odróżniają czerwieni.
Kasztany (nasiona) zawierają dużo skrobi, dlatego są cenną karmą dla zwierzyny. W związku z tym zaleca się obsadzić kasztanowcem zwyczajnym brzegi lasów, w których ma ostoję dzika zwierzyna. Nasiona tego drzewa są wykorzystywane również przez przemysł farmaceutyczny.
Wierzba iwa (Salix caprea)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, umiarkowanie rozgałęzione, wysokości do 10 m, częściej okazały wielopienny krzew wysokości ok. 3 - 5 m. Gałęzie wzniesione, odstające, bardzo giętkie. Młode gałązki szarozielone, lekko kędzierzawo owłosione. Starsze gałązki nagie, brązowoczerwone do czarnobrązowych, lśniące.
Liście: Skrętoległe, pojedyncze, często całobrzegie, niekiedy także faliste, nieznacznie lub silniej ząbkowane (zwłaszcza na długopędach), mniej więcej dwukrotnie dłuższe niż szersze, eliptyczne, ogonkowe, z wgłębionymi nerwami, co powoduje ich pomarszczenie, z wierzchy ciemnozielone, od spodu jaśniejsze i szarozielono, gęsto owłosione. Przylistki małe, nerkowate. Jesienią liście żółtobrązowe.
Inne cechy: Roślinna dwupienna. Kwiaty - jednopłciowe kotki - ukazują się na długo przed rozwojem liści. Torebki dwuklapowe, z licznymi brązowymi nasionami wyposażonymi w długie lotne włosy.
Pora kwitnienia: III - IV, owoce dojrzewają od V.
Występowanie: Częsty gatunek pionierski o małych wymaganiach, rośnie na obrzeżach lasów i dróg, w dawnych piaskowniach i kamieniołomach lub nad brzegami wód.
Gatunki pokrewne: Iwę można łatwo odróżnić od wierzby szarej (Salix cinerea), zwanej także łozą, która ma liście podłużnie owalne, z wierzchu szare, filcowate, później łysiejące. Gatunek charakterystyczny dla stanowisk z wodami stagnującymi.
Brzoza brodawkowata (Betula pendula)
Fenotyp: Charakterystyczne drzewo zrzucające na zimę liście, o prostym lub krzywym pniu i luźnej, trochę nieregularnej koronie, wysokości 10 - 20 (czasami 25) m. Gałęzie i gałązki zwisające. Kora biała, z poprzecznymi paskami ciemniejszymi do czarniawych, w dolnej części pnia głęboko spękana. Młode pędy pokryte brodawkami (stąd nazwa).
Liście: Skrętoległe, pojedyncze, równomiernie podwójnie ząbkowane, w zarysie mniej więcej trójkątne, długo zaostrzone, długości ok. 4 - 7 cm, szerokości ok. 3 cm, cienkie, po obu stronach nagie, tylko w momencie rozwoju trochę lepkie. Jesienią pięknie żółte.
Inne cechy: Gatunek jednopienny. Kotki męskie na końcach starszych pędów, żeńskie na końcu młodszych krótkopędów. Orzeszki średnicy ok. 2 - 3 mm, dookoła błoniasto oskrzydlone.
Pora kwitnienia: IV - V, owoce dojrzewają od VIII.
Występowanie: Szeroko rozpowszechniona na glebach piaszczystych, ubogich, na zrębach, w opuszczonych kamieniołomach, na obrzeżach lasów i w zadrzewieniach śródpolnych. Drzewo pionierskie na ugorach. Na południu Europy tylko w wyższych partiach gór.
Warto wiedzieć: Drewno brzozy brodawkowatej jest dość elastyczne i mocne. Wykorzystuje się je do wyrobu mebli ogrodowych, do produkcji sklejek. Jest bardzo kaloryczne i dlatego cenione do palenia w kominku.
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)
Fenotyp: Bardzo okazałe drzewo, wysokości 25 - 30 m, z wysoką, kopulastą koroną, u drzew wolno stojących bardzo szeroką, zrzucającą na zimę liście. Młodsze gałęzie cienkie, tylko po rozwinięciu owłosione, poza tym nagie i gładkie, czerwonawobrązowe. Kora starszych gałęzi i pni ołowianoszara, dość gładka. Pączki zimowe odstające (cecha odróżniająca buk od grabu).
Liście: Skrętoległe, pojedyncze, szerokoowalne do eliptycznych, na brzegu trochę karbowane lub ząbkowane, na obu końcach zwężone, na szczycie trochę zaostrzone, długości ok. 5 - 10 cm, szerokości około 3 - 7 cm, z ogonkiem długości 1 - 1,5 cm, po rozwinięciu jedwabiste owłosione, z wierzchu później nagie i lśniące, ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, z długimi, jedwabistymi włoskami na brzegu. Jesienią intensywnie żółtobrązowe.
Inne cechy: Gatunek jednopienny. Kwiatostany na młodych pędach pojawiają się wraz z liśćmi. Kwiaty męskie liczne, zebrane w zwisające kotki, żeńskie po dwa w 4-klapowej okrywie, z kolczastymi wyrostkami, przekształcającej się w zdrewniałą miseczkę. Orzeszki bukowe nazywane są bukwią.
Pora kwitnienia: IV - V, owoce dojrzewają od IX.
Występowanie: Ważny gatunek tworzący lasy, rośnie na niezbyt głębokich glebach zasadowych lub kwaśnych, bez wody stagnującej, w górach spotykany tylko do wysokości ok. 900 m n.p.m.
Warto wiedzieć: Owoce są zbierane przez wiele drobnych zwierząt. W parkach sadzi się przeważnie odmianę ozdobną o czerwonych liściach.
Lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, zwykle bardzo okazałe, wysokości do 40 m, o gęstej koronie, stosunkowo wąskiej, jedynie u drzew wolno stojących szerszej. Pień prosty i u starych osobników dość gruby. Wszystkie konary dolnej części korony zwieszone. Młode gałązki zielonawoczerwone, aksamitno owłosione.
Liście: Skrętoległe, pojedyncze, równomiernie, ostro piłkowane, z ogonkiem długości 3 - 5 cm, blaszka niesymetrycznie sercowata, z wysmukłym, długim wierzchołkiem, długości ok. 10 - 15 cm i prawie takiej samej szerokości, z wierzchu matowozielona i początkowo delikatnie owłosiona, od spodu jaśniejsza i tylko na nerwach puszysta, w kątach liści z białawymi kępami włosków. Jesienią liście złotożółte.
Inne cechy: Kwiaty zebrane po 2 - 5 w zwisających wiechach, zrośniętych z bladozieloną podsadką. Orzeszek 5-kanciasty podłużnie kulisty, długości zaledwie do 1 cm.
Pora kwitnienia: VI, owoce dojrzewają od IX.
Występowanie: Ważny gatunek w różnych zespołach lasów liściastych na glebach świeżych, bogatych w składniki pokarmowe. W Alpach do wysokości 1000 m n.p.m.
Warto wiedzieć: Lipa szerokolistna jest stosunkowo wrażliwa na zanieczyszczenia środowiska i dlatego coraz częściej znika z krajobrazu ulic i wiejskich placów. Drewno lipy jest bardzo miękkie, jednak na tyle mocne, że nadaje się na materiał rzeźbiarski i do wyrobu zabawek. Kwiaty lipy stanowią cenny pożytek pszczół i innych owadów.
Robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia)
Fenotyp: Drzewo zrzucające na zimę liście, o jednym lub kilku pniach, wysokości do 25 m, z owalną, u góry zaokrągloną, luźną, niekiedy kilkuczęściową koroną. Pień zwykle krótki, wcześnie się rozwidla w duże wzniesione konary. Kora głęboko spękana, z wijącymi się bruzdami, szarobrązowa. Młode gałązki lekko bruzdkowane, poza tym gładkie, czerwonawobrązowe.
Liście: Skrętoległe, złożone, nieparzystopierzaste, z 11 - 15 listkami, listki całobrzegie, krótkoogonkowe, podłużnie owalne, długości 3 - 6 cm, szerokości 1 - 3 cm, z delikatnym kolczykiem na szczycie, łysiejące, z wierzchu świeżozielone, od spodu szarozielone. Cały liść długości 15 - 20 cm, u nasady zgrubiały. Przylistki często przekształcone w krótkie ciernie liściowe. Liście wypuszcza dość późno, bo dopiero w końcu maja. Jesienią przebarwiają się one na kolor jasno- lub intensywnie żółty.
Pora kwitnienia: V - VI, owoce dojrzewają od IX.
Występowanie: Pierwotnie w nadatlantyckiej części Ameryki Północnej. W Europie zaaklimatyzowana, często sadzona.
Warto wiedzieć: Cenny pożytek pszczół. Drewno robinii jest bardzo wytrzymałe, wykorzystuje się je do wyrobu sprzętu sportowego i budowy statków.
