Rytmy abo wiersze polskie - geneza i gatunek utworu

Zbiór „Rytmy albo wiersze polskie” powstał na przełomie renesansu i baroku, w drugiej połowie XVI wieku. Był to okres, w którym w Europie dominowały renesansowy humanizm i reformacja, ale jednocześnie zaczęły pojawiać się nastroje pesymizmu, mistycyzmu i religijnego niepokoju, zapowiadające barok. W literaturze polskiej wciąż silna była tradycja Jana Kochanowskiego, oparta na harmonijnym, racjonalnym postrzeganiu świata. Jednak Sęp Szarzyński, w przeciwieństwie do Kochanowskiego, ukazał świat pełen konfliktów i duchowych napięć, co było zwiastunem nowej epoki.  

Mikołaj Sęp Szarzyński pochodził z rodziny szlacheckiej, kształcił się w Krakowie, a prawdopodobnie także we Włoszech i Niemczech. Jego edukacja, obejmująca kontakt z literaturą renesansową i filozofią chrześcijańską, wpłynęła na jego głęboką refleksję religijną i zainteresowanie tematyką metafizyczną. 

Poeta zmarł młodo, prawdopodobnie w 1581 roku, dlatego nie zdążył sam wydać swoich utworów. Jego poezja została wydana pośmiertnie w 1601 roku przez jego brata, Jakuba Szarzyńskiego. Zbiór nosił tytuł „Rytmy albo wiersze polskie”, co sugerowało, że autor mógł planować większy i bardziej uporządkowany tom, ale jego przedwczesna śmierć uniemożliwiła ukończenie tego zamierzenia. 

Sęp Szarzyński czerpał inspiracje zarówno z literatury renesansowej, jak i nowo pojawiających się tendencji barokowych: 

• Sonety włoskie – wzorował się na Francescu Petrarce, ale zamiast miłości ziemskiej ukazywał miłość do Boga. 

• Poezja hiszpańska i mistyczna – jego utwory przypominają dzieła Luisa de Leóna i św. Jana od Krzyża, którzy podkreślali duchową walkę człowieka. 

• Biblia i literatura religijna – w jego poezji widoczne są odniesienia do Księgi Hioba, Psalmów i pism ojców Kościoła. 

„Rytmy albo wiersze polskie” to zbiór o głęboko religijnym charakterze, którego główną myślą jest nietrwałość świata i konieczność skierowania się ku Bogu. Główne tematy to: 

• psychomachia (walka dobra ze złem za życia ziemskiego) – np. „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”. 

• vanitas (przemijanie i marność doczesnych wartości) – np. „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”. 

• niepewność losu człowieka – np. „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”. 

Zbiór „Rytmów” to jedno z najważniejszych dzieł przełomu epok, zapowiadające barok w literaturze polskiej. Sęp Szarzyński zerwał z renesansową harmonią i stworzył poezję pełną antytez, napięć i duchowego niepokoju. Jego sonety należą do najcenniejszych osiągnięć polskiej poezji metafizycznej i do dziś pozostają przedmiotem licznych analiz literackich. 

Gatunek 

Sonet to gatunek poetycki, który wywodzi się z Włoch i został rozwinięty w XIII wieku przez Giacoma da Lentini, a następnie doskonalony przez Francesca Petrarkę w XIV wieku. Włoska odmiana sonetu (tzw. sonet petrarkowski) miała układ rymów ABBA ABBA w pierwszej części (oktet) i CDE CDE lub CDC DCD w drugiej (sekstet). Gatunek ten szybko rozprzestrzenił się po Europie i zyskał popularność w literaturze francuskiej, angielskiej (m.in. William Szekspir) oraz hiszpańskiej. 

Do Polski sonet trafił w XVI wieku, a jego pierwszym wybitnym twórcą był Mikołaj Sęp Szarzyński, który nadał tej formie głęboko religijny i metafizyczny charakter. W przeciwieństwie do renesansowych sonetów miłosnych (np. Jana Kochanowskiego), Sęp Szarzyński wprowadził tematykę egzystencjalną i duchową, co sprawiło, że jego sonety zapowiadały barokową poezję metafizyczną.  

Cechy sonetu 

Sonet francuski to utwór liryczny, zazwyczaj o ścisłej budowie, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie części: 

• Dwa czterowersowe tetrastychy (oktet) – zwykle opisujące temat lub wprowadzające problem. 

• Dwa trzywersowe tercety (sekstet) – przynoszące refleksję, kontrast lub puentę. 

Cechy charakterystyczne sonetu: 

• rygorystyczna forma (rymy, podział na strofy). 

• antytezy i kontrasty – np. walka dobra ze złem u Sępa Szarzyńskiego. 

• refleksyjność – sonet często zawiera głęboką analizę filozoficzną lub emocjonalną. 

• punkt kulminacyjny w ostatnich wersach – często jako podsumowanie lub zaskakujące zakończenie. 

Sęp Szarzyński, choć korzystał z klasycznej formy sonetu, przekształcił go, nadając mu dynamiczny, dramatyczny charakter i pesymistyczną tonację. W jego twórczości sonet stał się narzędziem do wyrażenia religijnego niepokoju i duchowej walki, co odróżnia go od renesansowego optymizmu i harmonii.