Rytmy abo wiersze polskie

Streszczenie tomu

"Rytmy abo wiersze polskie" to jedyny zachowany zbiór poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, wydany pośmiertnie w 1601 roku przez jego brata Jakuba. Tom zawiera 51 utworów, w tym 6 sonetów, pieśni, epitafia i inne formy poetyckie. Zbiór ten stanowi jedno z najważniejszych dzieł przełomu renesansu i baroku w literaturze polskiej. Język polski jest w nim wykorzystany w bardzo ciekawy i wyjątkowy sposób (królują apostrofy, elipsy, peryfrazy, oksymorony, inwersje, paradoksy, bogata symbolika i metafory). To metafizyczna poezja baroku, która przedstawia życie człowieka, walkę ze złem, konflikt ducha i materii oraz wewnętrzne rozdarcie człowieka.  

Struktura i główne tematy: 

Tom „Rytmów” dzieli się na kilka części: 

1. Sonety – charakterystyczna struktura sonetu wykorzystana do refleksji metafizycznej i duchowej 

2. Wiersze religijne – modlitwy i pochwały Boga oraz Maryi 

3. Wiersze o charakterze filozoficznym i egzystencjalnym 

4. Epitafia i utwory okolicznościowe 

1. Sonety – walka duchowa i metafizyczne napięcie 

Najbardziej znane utwory z tomu to sześć sonetów, w których poeta przedstawia dramat ludzkiego losu, duchową walkę między dobrem a złem oraz marność rzeczy doczesnych. Oto krótka charakterystyka sonetów Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: 

• „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” – poeta ukazuje życie jako ciągłą walkę duchową, podkreślając ludzką słabość wobec pokus. 

• „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” – refleksja nad ulotnością dóbr ziemskich i koniecznością skierowania miłości ku Bogu. 

• „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” – poeta podkreśla przemijalność życia, wskazując, że jedyną trwałą wartością jest Bóg. 

• „Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc.” – rozważania nad cierpieniem i krótkotrwałością ludzkiego życia. 

2. Wiersze religijne – zwrócenie się ku Bogu 

Kolejne utwory Sępa Szarzyńskiego mają charakter modlitewny, skierowany do Boga lub Maryi. Są to pieśni parafrazujące biblijne psalmy. 

3. Wiersze religijne, filozoficzne i egzystencjalne o wymowie teocentrycznej 

4. Wiersze promujące kodeks rycerski 

4. Epitafia i utwory okolicznościowe, napisy na herby 

Wśród dzieł Mikołaja Sępa Szarzyńskiego znajdują się także wiersze o charakterze panegirycznym, dedykowane konkretnym osobom, w których poeta wychwala cnoty adresata. 

Bohaterowie

Sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego nie mają bohaterów w tradycyjnym rozumieniu, ale pojawiają się w nich różne postaci, które odgrywają kluczową rolę w refleksji poetyckiej. 

1. Człowiek (podmiot liryczny) – główny bohater sonetów, przedstawiony jako istota słaba, rozdarta między pokusami świata a dążeniem do zbawienia. Jego życie jest pełne niepewności, a jedynym ratunkiem jest wiara w Boga. 

2. Bóg – najważniejsza postać w poezji Sępa Szarzyńskiego, uosabiający prawdziwe i trwałe wartości. To do niego zwraca się człowiek w poszukiwaniu ratunku. 

3. Szatan – przeciwnik człowieka, symbolizujący pokusy i zło. Pojawia się w kontekście duchowej walki (np. w Sonet IV: „O wojnie naszej...”). 

4. Świat – personifikowany w roli przeciwnika człowieka, pełen iluzji i nietrwałych dóbr, które prowadzą do grzechu i oddalenia od Boga. 

5. Ciało – symbol grzesznej natury człowieka, jego pragnień i słabości, które utrudniają dążenie do zbawienia. 

6. Maryja – w Sonecie III („Do Najświętszej Panny”) pełni rolę pośredniczki między człowiekiem a Bogiem, dając nadzieję na duchowe wsparcie. 

7. Mikołaj Tomicki – bohater Sonetu VI, postać historyczna, przedstawiona jako wzór cnoty i pobożności, którego wyróżnia heroiczna postawa.  

W sonetach Sępa Szarzyńskiego bohaterowie funkcjonują na poziomie symbolicznym, reprezentując dobro, zło, pokusy i duchowe dążenia człowieka. 

Czas i miejsce akcji

Czas akcji w sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest nieokreślony i uniwersalny, ponieważ poeta koncentruje się na ponadczasowych problemach ludzkiej egzystencji, takich jak przemijanie, grzech i walka duchowa. Miejsce akcji również nie jest sprecyzowane, lecz można je podzielić na świat doczesny, przedstawiony jako pełen pokus i złudzeń, oraz wymiar duchowy, symbolizujący walkę człowieka o zbawienie i ostateczne spotkanie z Bogiem.  

Świat przedstawiony w sonetach Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest pełen konfliktów, napięć i dramatycznych zmagań. Poeta ukazuje rzeczywistość jako miejsce walki duchowej, w której człowiek zmaga się z pokusami ciała, iluzjami świata i wpływami szatana. To nie jest harmonijny świat renesansowego humanizmu, gdzie człowiek może kierować własnym losem, lecz przestrzeń niepewności i zagrożeń, w której jedynym ratunkiem jest zwrócenie się ku Bogu. 

Czas w tym świecie jest nietrwały i ulotny – życie ludzkie przypomina chwilę, która szybko przemija, a jego kres jest nieuchronny. Poeta często podkreśla marność rzeczy doczesnych, wskazując, że bogactwo, sława i przyjemności są jedynie złudzeniem, które prowadzi do duchowej pustki. Te wszystkie rozwiązania stosowane przez Sępa Szarzyńskiego sprawiają, że świat materialny przedstawiony jest jako pełen iluzji, a człowiek, który pokłada w nim nadzieję, ostatecznie skazuje się na rozczarowanie i zagubienie. 

Dominujący motyw utworów Szarzyńskiego to psychomachia, czyli walka dobra ze złem. Człowiek jest postawiony między siłami boskimi a szatańskimi, a jego życie to nieustanna bitwa między cnotą a grzechem. Szatan, świat i ciało stają się trzema wrogami człowieka, które nieustannie kuszą go do upadku. Ta wizja rzeczywistości jest typowa dla barokowego postrzegania świata jako teatru walki o zbawienie, gdzie jednostka może przegrać swoje życie, jeśli nie oprze się na Bogu. 

Jednocześnie w tym świecie istnieje także Bóg, który jest jedyną stałą wartością, pełną światła i zbawienia. To On stanowi prawdziwy fundament istnienia i jedyny cel, do którego człowiek powinien dążyć. Maryja pojawia się jako pośredniczka i opiekunka, do której podmiot liryczny zwraca się z prośbą o wsparcie. 

Świat sonetów Sępa Szarzyńskiego jest więc pełen napięć między doczesnością a wiecznością, dobrem a złem, ciałem a duszą. Nie ma tu spokoju ani harmonii – jest nieustanna walka i dramatyczna świadomość przemijania i grzeszności. Człowiek, choć słaby i skazany na upadek, ma jednak nadzieję na ocalenie, jeśli wybierze Boga. To właśnie ta pełna kontrastów, dynamiczna wizja rzeczywistości sprawia, że poezja Sępa Szarzyńskiego jest tak przejmująca i zapowiada barokowy sposób myślenia o świecie.  

Problematyka

Problematyka sonetów Mikołaja Sępa Szarzyńskiego w „Rytmach albo wierszach polskich” 

Sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego stanowią jedno z najważniejszych osiągnięć literatury polskiej przełomu renesansu i baroku. Skupiają się one na problematyce metafizycznej, egzystencjalnej i religijnej, ukazując życie jako dramatyczną walkę człowieka o zbawienie w świecie pełnym pokus i zagrożeń.  

1. Walka duchowa – człowiek między dobrem a złem 

Sępa Szarzyńskiego zalicza się do najważniejszych poetów baroku nie bez powodu. Najbardziej wyrazistym i charakterystycznym motywem dla poezji Sępa Szarzyńskiego jest psychomachia, czyli duchowa walka między siłami dobra a zła. Poeta ukazuje człowieka jako istotę słabą, rozdartą i podatną na pokusy, która musi zmagać się z własną grzesznością, iluzjami świata i diabelskimi podszeptami. 

• Sonet IV: „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” – jedno z kluczowych dzieł poety, w którym życie człowieka zostaje przedstawione jako nieustanna walka przeciwko trojgu wrogom: szatanowi (źródłu pokus), światu (pełnemu złudzeń) i ciału (symbolizującemu grzeszność i żądze). Człowiek, mimo że słaby, może osiągnąć zwycięstwo jedynie dzięki pomocy Boga. 

Ta koncepcja jest typowa dla barokowej wizji świata, w której życie jest dynamicznym starciem duchowym, a nie spokojnym dążeniem do harmonii, jak to widział renesans.  

2. Marność rzeczy doczesnych – motyw vanitas 

Sonety Sępa Szarzyńskiego wpisują się w tradycję vanitas, czyli refleksji nad przemijalnością świata i nietrwałością wszelkich dóbr materialnych. Poeta dostrzega, że wszystko, co człowiek ceni – bogactwo, władza, przyjemności – jest nietrwałe i prowadzi do rozczarowania. 

• Sonet V: „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” – poeta krytykuje ludzką skłonność do umiłowania rzeczy materialnych, które nie mogą przynieść prawdziwego spełnienia. Tylko Bóg jest wieczny i jedynie w Nim człowiek może odnaleźć prawdziwą miłość i sens życia. 

Obecne są tutaj antytezy: „świat” kontra „Bóg”, „przemijalność” kontra „wieczność”, które podkreślają niepewność ludzkiego istnienia i konieczność poszukiwania wyższych wartości. 

3. Przemijanie i niepewność ludzkiego losu 

Człowiek w sonetach Sępa Szarzyńskiego jest istotą zagubioną, niepewną swojego losu i świadomą nieuchronnego końca. Życie jest krótkie, a przyszłość niepewna. 

• Sonet I: „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” – poeta podkreśla ulotność ludzkiego życia i nieprzewidywalność losu. Człowiek jest jak liść na wietrze, bezradny wobec sił wyższych. 

• Sonet II: „Na one słowa Jopowe: Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc.” – poeta odwołuje się do Księgi Hioba, by podkreślić cierpienie i niepewność życia ludzkiego. Motyw biblijny służy ukazaniu człowieka jako istoty skazanej na cierpienie, która powinna szukać pociechy w Bogu. 

Tego typu refleksja o ulotności życia jest typowa dla poezji barokowej, w której eksponuje się dramat ludzkiego losu i jego konflikt między ziemskim losem a duchowymi aspiracjami. 

4. Wiara jako jedyny ratunek dla człowieka 

W świecie pełnym niepewności jedyną trwałą wartością jest Bóg. To jedyna przeciwwaga dla pokus ziemskich. Wszystkie sonety Sępa Szarzyńskiego podkreślają, że człowiek nie może polegać na sobie ani na świecie – tylko wiara i łaska Boża mogą zapewnić mu zbawienie. 

• Sonet III: „Do Najświętszej Panny” – poeta zwraca się do Maryi, prosząc o opiekę i wstawiennictwo. Ukazuje ją jako pośredniczkę między człowiekiem a Bogiem. 

• Sonet IV: „O wojnie naszej…” – Bóg jest jedyną siłą, która może pomóc człowiekowi w duchowej walce. 

• Sonet V: „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” – poeta konkluduje, że tylko miłość do Boga jest prawdziwa i wieczna. 

W ten sposób Sęp Szarzyński przeciwstawia się renesansowemu humanizmowi, który zakładał, że człowiek jest w stanie samodzielnie odnaleźć szczęście i zbudować harmonijny świat. 

5. Kontrast i antytetyczność jako kluczowe elementy stylistyczne 

Sonety Sępa Szarzyńskiego są pełne antytez, które oddają konflikt między dobrem a złem, duchowością a cielesnością, trwałością a przemijaniem. Poeta nie przedstawia świata w sposób jednolity – jest on pełen sprzeczności i napięć. 

Przykładowe kontrasty: 

• „Bóg” vs. „świat” 

• „miłość duchowa” vs. „miłość zmysłowa” 

• „życie” vs. „śmierć” 

• „zwycięstwo” vs. „upadek” 

Dzięki temu sonety Sępa Szarzyńskiego zyskują dramatyzm i oddają barokowy niepokój egzystencjalny. 

Sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ukazują człowieka jako istotę słabą, zagubioną i skazaną na duchową walkę. Ich główna problematyka koncentruje się wokół nietrwałości rzeczy doczesnych, słabości ciała, walki dobra ze złem, niepewności życia oraz konieczności poszukiwania oparcia w Bogu. 

Sęp Szarzyński przeciwstawia się renesansowemu optymizmowi – w jego poezji świat jest pełen złudzeń i pokus, a człowiek może odnaleźć sens jedynie poprzez wiarę. Jest to typowe dla barokowego widzenia świata, w którym dominują kontrasty i duchowe napięcie. 

Dzięki temu sonety Sępa Szarzyńskiego zapowiadają nadejście nowej epoki – baroku, w której życie jest przedstawiane jako dramatyczna wędrówka ku zbawieniu. 

Geneza i gatunek utworu

Zbiór „Rytmy albo wiersze polskie” powstał na przełomie renesansu i baroku, w drugiej połowie XVI wieku. Był to okres, w którym w Europie dominowały renesansowy humanizm i reformacja, ale jednocześnie zaczęły pojawiać się nastroje pesymizmu, mistycyzmu i religijnego niepokoju, zapowiadające barok. W literaturze polskiej wciąż silna była tradycja Jana Kochanowskiego, oparta na harmonijnym, racjonalnym postrzeganiu świata. Jednak Sęp Szarzyński, w przeciwieństwie do Kochanowskiego, ukazał świat pełen konfliktów i duchowych napięć, co było zwiastunem nowej epoki.  

Mikołaj Sęp Szarzyński pochodził z rodziny szlacheckiej, kształcił się w Krakowie, a prawdopodobnie także we Włoszech i Niemczech. Jego edukacja, obejmująca kontakt z literaturą renesansową i filozofią chrześcijańską, wpłynęła na jego głęboką refleksję religijną i zainteresowanie tematyką metafizyczną. 

Poeta zmarł młodo, prawdopodobnie w 1581 roku, dlatego nie zdążył sam wydać swoich utworów. Jego poezja została wydana pośmiertnie w 1601 roku przez jego brata, Jakuba Szarzyńskiego. Zbiór nosił tytuł „Rytmy albo wiersze polskie”, co sugerowało, że autor mógł planować większy i bardziej uporządkowany tom, ale jego przedwczesna śmierć uniemożliwiła ukończenie tego zamierzenia. 

Sęp Szarzyński czerpał inspiracje zarówno z literatury renesansowej, jak i nowo pojawiających się tendencji barokowych: 

• Sonety włoskie – wzorował się na Francescu Petrarce, ale zamiast miłości ziemskiej ukazywał miłość do Boga. 

• Poezja hiszpańska i mistyczna – jego utwory przypominają dzieła Luisa de Leóna i św. Jana od Krzyża, którzy podkreślali duchową walkę człowieka. 

• Biblia i literatura religijna – w jego poezji widoczne są odniesienia do Księgi Hioba, Psalmów i pism ojców Kościoła. 

„Rytmy albo wiersze polskie” to zbiór o głęboko religijnym charakterze, którego główną myślą jest nietrwałość świata i konieczność skierowania się ku Bogu. Główne tematy to: 

• psychomachia (walka dobra ze złem za życia ziemskiego) – np. „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”. 

• vanitas (przemijanie i marność doczesnych wartości) – np. „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”. 

• niepewność losu człowieka – np. „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”. 

Zbiór „Rytmów” to jedno z najważniejszych dzieł przełomu epok, zapowiadające barok w literaturze polskiej. Sęp Szarzyński zerwał z renesansową harmonią i stworzył poezję pełną antytez, napięć i duchowego niepokoju. Jego sonety należą do najcenniejszych osiągnięć polskiej poezji metafizycznej i do dziś pozostają przedmiotem licznych analiz literackich. 

Gatunek 

Sonet to gatunek poetycki, który wywodzi się z Włoch i został rozwinięty w XIII wieku przez Giacoma da Lentini, a następnie doskonalony przez Francesca Petrarkę w XIV wieku. Włoska odmiana sonetu (tzw. sonet petrarkowski) miała układ rymów ABBA ABBA w pierwszej części (oktet) i CDE CDE lub CDC DCD w drugiej (sekstet). Gatunek ten szybko rozprzestrzenił się po Europie i zyskał popularność w literaturze francuskiej, angielskiej (m.in. William Szekspir) oraz hiszpańskiej. 

Do Polski sonet trafił w XVI wieku, a jego pierwszym wybitnym twórcą był Mikołaj Sęp Szarzyński, który nadał tej formie głęboko religijny i metafizyczny charakter. W przeciwieństwie do renesansowych sonetów miłosnych (np. Jana Kochanowskiego), Sęp Szarzyński wprowadził tematykę egzystencjalną i duchową, co sprawiło, że jego sonety zapowiadały barokową poezję metafizyczną.  

Cechy sonetu 

Sonet francuski to utwór liryczny, zazwyczaj o ścisłej budowie, składający się z 14 wersów podzielonych na dwie części: 

• Dwa czterowersowe tetrastychy (oktet) – zwykle opisujące temat lub wprowadzające problem. 

• Dwa trzywersowe tercety (sekstet) – przynoszące refleksję, kontrast lub puentę. 

Cechy charakterystyczne sonetu: 

• rygorystyczna forma (rymy, podział na strofy). 

• antytezy i kontrasty – np. walka dobra ze złem u Sępa Szarzyńskiego. 

• refleksyjność – sonet często zawiera głęboką analizę filozoficzną lub emocjonalną. 

• punkt kulminacyjny w ostatnich wersach – często jako podsumowanie lub zaskakujące zakończenie. 

Sęp Szarzyński, choć korzystał z klasycznej formy sonetu, przekształcił go, nadając mu dynamiczny, dramatyczny charakter i pesymistyczną tonację. W jego twórczości sonet stał się narzędziem do wyrażenia religijnego niepokoju i duchowej walki, co odróżnia go od renesansowego optymizmu i harmonii. 

Biografia autora

Mikołaj Sęp Szarzyński żył w XVI wieku i (ur. ok. 1550 w Zimnej Wodzie pod Lwowem, zm. prawdopodobnie w 1581 roku) był wybitnym polskim poetą przełomu renesansu i baroku, uznawanym za prekursora poezji metafizycznej w Polsce. Jego twórczość, choć niewielka objętościowo, odznacza się głęboką refleksją nad kondycją ludzką, przemijaniem oraz relacją człowieka z Bogiem. 

Niewiele wiadomo o życiu Sępa Szarzyńskiego. Pochodził z rodziny szlacheckiej i studiował na protestanckim uniwersytecie w Wittenberdze w 1565 roku, a następnie w Lipsku. Jego kontakty z protestancką rodziną Starzechowskich sugerują, że był zaznajomiony z różnymi nurtami religijnymi swoich czasów. Jednakże zmarł jako gorliwy katolik i "Maryi Panny osobliwy czciciel", co wskazuje na jego głęboką pobożność w późniejszym okresie życia.  

Jego jedyny zachowany zbiór wierszy, "Rytmy albo wiersze polskie", został wydany pośmiertnie w 1601 roku przez brata Jakuba. Zbiór ten zawiera zarówno utwory polskie, jak i łacińskie. Sęp Szarzyński był jednym z pierwszych polskich poetów, którzy tworzyli sonety, wprowadzając tę formę do literatury polskiej. Jego styl charakteryzuje się skomplikowaną składnią, częstym stosowaniem przerzutni oraz nienaturalną kolejnością wyrazów w zdaniu, co podkreśla egzystencjalną niepewność i złożoność ludzkiego życia. 

Twórczość Sępa Szarzyńskiego koncentruje się na przemijaniu, niestabilności ludzkiego życia oraz poszukiwaniu stałego punktu oparcia w Bogu. W utworach takich jak "Ehej! Jak gwałtem obrotne obłoki" poeta przedstawia świat jako miejsce gwałtownego ruchu, w którym tylko Bóg stanowi niezmienny fundament. Jego refleksje nad łaską Bożą i kondycją człowieka w świecie pełnym pokus i niepewności wpisują się w nurt poezji metafizycznej, porównywanej do twórczości angielskich poetów metafizycznych, takich jak John Donne. 

Mimo że Sęp Szarzyński zmarł młodo, jego twórczość wywarła znaczący wpływ na późniejszych poetów, a dziś uchodzi za jedno z najważniejszych ogniw między renesansem a barokiem w polskiej literaturze. Jego sonety, zwłaszcza "Epitafium Rzymowi" czy "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem", do dziś są uważane za arcydzieła polskiej poezji. 

Jego wiersze były cenione już bezpośrednio po jego śmierci; w herbarzu Paprockiego można znaleźć opinię, że "byłby po Kochanowskim przedniejszym poetą w wierszu polskim, gdyby doszedszy lat statecznych dłużej był żywotem trzymał". 

Współcześnie jego poezja jest przedmiotem licznych analiz literaturoznawczych, a badacze podkreślają jej wyrafinowanie formalne oraz głębię filozoficzną. Jego utwory są również tłumaczone na inne języki, co świadczy o ich uniwersalnym charakterze i ponadczasowej wartości. 

Mikołaj Sęp Szarzyński pozostaje jednym z najważniejszych poetów polskich, którego twórczość wciąż inspiruje i skłania do refleksji nad fundamentalnymi pytaniami egzystencjalnymi.