„Pieśni Jana Kochanowskiego Księgi Dwoje” to pełny tytuł dzieła. Na początku utworu znajduje się czterowersowa dedykacja, w której poeta mówi, że oddaje pieśni za darmo wszystkich czytelnikom, a co do reszty muszą porozumieć się z drukarzem.
Poniżej streszczenie wybranych pieśni.
Księgi Pierwsze (pierwszy tom pieśni), Pieśń IX
Utwór składa się z 10. 4-wersowych strof.
Poeta mówi o potrzebie weselenia się i prosi pana (gospodarza domu), aby rozkazał przyniesienie dobrego wina i grę na instrumentach muzykom.
Nikt nie wie, co przyniesie mu kolejny dzień, a Bóg śmieje się z nieba, widząc, jak niektórzy martwią na zapas.
Radzi, aby roztropnie zarządzać tym, co się ma (finansami), ponieważ ostatecznie jesteśmy zależni od fortuny, która raz sprzyja, raz nie.
Fortuna jest nieprzewidywalna. Potrafi szczęśliwca powalić na kolana, ale też odwrotnie, może zacząć sprzyjać nieszczęśliwcom, by po chwili patrzyli na innych z góry.
Świat jest dziwny i ułożony w niezrozumiały dla nas sposób. Wielu spraw nie jesteśmy w stanie ogarnąć rozumem nawet do śmierci.
Ludzie na próżno zajmują się sprawami wiecznymi. Wystarczy wiedzieć, że śmierć dosięgnie każdego z woli Boga.
Człowiek, będąc przygotowanym na to, że w życiu może go spotkać zarówno szczęście, jak i nieszczęście będzie umiał poradzić sobie tak w niedoli, jaki również cieszyć się sukcesami z pokorą.
Poeta pochwala niezmienny los, ale gotów jest oddać to, co ma, żyjąc skromnie bez wielkiego majątku i dbać o własną cnotę.
Dodaje, że nie dba o luksusowe tureckie towary, które mogą wypaść z wielkiego statku i zginąć w morzu, a potem w razie nieszczęścia („gdy w żagle uderzą wiatry nagle”) nie potrafiłby prosić świętych o pomoc i leżeć krzyżem w kościele.
Poeta woli płynąć przez życie skromną łódką, ale za to bezpiecznie i z sercem wypełnionym wiarą.
Księgi wtóre, Pieśń V – „Pieśń o spustoszeniu Podola”
Pieśń składa się z 12. 4-wersowych strof.
Poeta mówi o hańbie i ogromnej stracie, jaką ponieśli Polacy na Podolu w wyniku napadu muzułmanów (według przypisów Tatarów lub Turków, ale wydarzenia historyczne wskazują raczej na najazd Tatarów w 1575 r.) na tutejsze ziemie. Dodaje, że teraz napastnik siedzi nad Dnieprem, licząc łupy.
Turecki władca wypuścił swoich żołnierzy, który porwali polskie kobiety i dzieci. Co więcej, nie ma nadziei na ich powrót do domów.
Niektóre z Polek sprzedano Turkom, zza Dunaju, a inne pograno jeszcze dalej w nieznane strony. Żali się do Boga, że teraz Polki szlacheckiego pochodzenia będą służyć mahometańskim zbirom.
Poeta czuje ogromny żal, że Polskę napadają i pustoszą zbóje koczujący w namiotach, stosujący nikczemne metody.
Wreszcie pada pytanie, czy nie dodajemy Turkom odwagi, skoro dajemy się tak łatwo pokonać. Niewiele brakuje, a o oni będą wybierać nam króla.
Następuje wezwanie, kierowane do Polaków, aby nie przespali zagrożenia. Wówczas może szczęście się do nas uśmiechnie. Ostrzega jednak, aby do końca zachować czujność.
Namawia do budowania w sobie potrzeby zemsty. Wróg musi zapłacić krwią za krzywdy wyrządzone Polakom.
Wzywa, aby wsiąść na konia, zamiast siedzieć przy stole. Dodaje, że jeszcze przyjdzie czas na posiłek przy srebrnej zastawie, kiedy Mars pozwoli wygrać Polakom tę wojnę.
Poeta mówi, że przyszła pora, aby drogie zastawy zamienić na talary, którymi będzie można uczciwie opłacić żołnierzy, a by chętnie walczyli z najeźdźcą. Pojawia się tu słynny cytat:
„Skujmy talerze na talery, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy”.
Pada wezwanie do rozsądnej walki, w której najpierw zasłania się tarczą, a nie wystawia od razu piersi do przebicia.
Na koniec pada rozważanie na temat powiedzenia: „Polak mądr po szkodzie”. Poeta przestrzega, że jeśli Polacy nie zmienią swojego postępowania i dadzą się pokonać, to przytoczone przysłowie będzie trzeba zmienić:
„Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”.
„Pieśni” Jana Kochanowskiego to zbiór utworów lirycznych o niezwykle szerokiej tematyce, obejmującej refleksje filozoficzne, patriotyzm, pochwałę życia, umiłowanie natury, a także rozważania religijne i egzystencjalne. Twórca, czerpiąc z antycznych wzorców, nawiązuje do horacjańskiej idei złotego środka, przekonując, że człowiek powinien kierować się umiarem, rozumem i cnotą, a także akceptować zmienność losu.
„Pieśń XIII” - księgi pierwsze
„Pieśń XIII” z ksiąg pierwszych Jana Kochanowskiego to utwór ukazujący zmienność ludzkiego losu i nieprzewidywalność życia. Poeta zwraca uwagę na to, że człowiek nie jest w stanie przewidzieć, co przyniesie przyszłość – zarówno dobro, jak i zło mogą nadejść niespodziewanie.
W pierwszej części utworu przypomina, że nie należy ufać nadmiernie pomyślności, ponieważ los jest kapryśny i może odmienić się w każdej chwili. Podkreśla, że szczęście i powodzenie nie są trwałe, a życie ludzkie pełne jest niespodzianek, dlatego należy roztropnie gospodarować posiadanym majątkiem. Dodaje, że człowiek nie jest w stanie odgadnąć, co Bóg dla nas przygotował. Twierdzi, że lepiej żyć skromnie i bezpiecznie, niż zabiegać o bogactwa. Pieśń XIII wpisuje się w filozofię stoicką i horacjańską.
Pieśń V – księgi wtóre
„Pieśń V” z ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego to utwór o wyraźnym charakterze patriotycznym, w którym poeta wzywa Polaków do walki w obronie ojczyzny przed najeźdźcą. Pełen oburzenia i gniewu, zwraca się do rodaków, przestrzegając ich przed zagrożeniem i apelując o walkę z wrogiem.
Kochanowski opisuje skutki tragicznych wydarzeń, które miały miejsce na Podolu. Podkreśla brutalność wroga, który bez litości plądruje kraj, morduje i porywa niewinnych ludzi oraz niszczy wszystko, co napotka na swojej drodze. Poeta ukazuje ogrom cierpienia, jakie spotyka naród, ale z drugiej strony wskazuje na bierność rodaków wobec spraw bezpieczeństwa kraju. Wzywa ich do działania i przestrzega tych, którzy lekceważą zagrożenie lub wolą dbać jedynie o własne interesy. Poeta podkreśla konieczność działania, zamiast siedzenia przy stole i sugeruje przekucie talerzy na talary, aby odpowiednio opłacić wojsko, które będzie bronić ojczyzny. W swoich ocenach jest bezwzględny i obawia się, że Polak „i przed szkodą, i po szkodzie głupi” i kolejne zagrożenia będą ignorowane.
Człowiek – bohaterem wielu pieśni, m.in. „Pieśni IX” z ksiąg pierwszych jest zwykły człowiek, którego życie jest całkowicie zależne od fortuny i powinien o tym pamiętać na co dzień. Poeta wytyka ludziom zbytnie przywiązanie do spraw materialnych, które w istocie są nieistotne, ponieważ w każdej chwili można je stracić. Według niego lepiej żyć skromie, ale bezpiecznie.
Polacy – jako naród ukazani są np. w „Pieśni o spustoszeniu Podola”, czyli „Pieśni V” z ksiąg wtórych. Poeta opisuje ich z jednej strony, jako zbiorowości ludzi dotkniętych niegodziwym i okrutnych napadem wroga, opisując ogrom nieszczęść, jaka spadła na mieszkańców Podola. W drugiej jednak strony nie boi się wytykać błędów i ignorancji, która doprowadziła to tychże strasznych wydarzeń. Polacy przedstawieni są tu jako beztroscy biesiadnicy, którym szkoda pieniędzy na żołnierzy i którym niespieszno do walki o obronę ojczyzny.
Muzułmanie – w „Pieśni o spustoszeniu Podola” przedstawieni są jako poganie, bezwzględni i dzicy wrogowie, mordujący niewinnych Polaków i porywający ich na handel. Używając zwrotów „pohaniec”, „niewierny” lub „bisurmański” poeta odnosi się do muzułmanów – najpewniej Turków lub Tatarów. Porównuje ich do psów spuszczonych przez władcę do ataku na bezbronnych ludzi.
Omawiając „Pieśni” Jana Kochanowskiego, należy zwrócić uwagę na fakt, że większość utworów nie posiada określonego miejsca i czasu jako takiej akcji, ponieważ mówią o prawdach uniwersalnych. Dzięki temu przesłanie większości z nich pozostaje aktualne pomimo upływu kilkuset lat od ich napisania. Oczywiście warto pamiętać, że punktem odniesienia dla poety był wiek XVI, toteż spojrzenie autora na różne kwestie będzie się wiązać z tym okresem.
Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku „Pieśni V” z drugiej części, czyli „Pieśni o spustoszeniu Podola”, w której mowa o konkretnych wydarzeniach historycznych. Utwór odnosi się do faktycznego najazdu Tatarów na ziemie polski, w tym Podole w roku 1575. Niniejsze wydarzenia miały miejsce w czasach współczesnych poecie.
Gatunek — pieśń, pierwotnie wykonywana przy akompaniamencie muzycznym. Jej początki sięgają starożytności, gdzie pełniła funkcję religijną, obrzędową lub rozrywkową. Charakteryzuje się regularną budową wersyfikacyjną, rytmicznością oraz melodyjnością, co ułatwiało jej śpiewanie. W literaturze renesansowej, zwłaszcza w twórczości Jana Kochanowskiego, pieśń stała się formą poezji refleksyjnej, filozoficznej, patriotycznej i religijnej, często nawiązującą do ideałów antycznych.
Geneza „Pieśni” Jana Kochanowskiego wiąże się zarówno z osobistymi doświadczeniami autora, jak i z inspiracjami literackimi, które czerpał głównie z tradycji antycznej oraz wpływów renesansowego humanizmu. Utwory te powstawały przez wiele lat i w całości zostały opublikowane w dwóch księgach, które ukazały się drukiem w 1586 roku w Krakowie w Drukarni Łazarzowej Januszowskiego, już po śmierci poety. Wcześniej były publikowane w niewielkiej części trzykrotnie: w latach 60., a także około 1570 i 1580 r.
Ważnym impulsem do powstania „Pieśni” była również sytuacja polityczna Polski w XVI wieku. W wielu utworach poeta zwracał się do szlachty i rządzących, apelując o odpowiedzialność za ojczyznę, jedność narodową oraz gotowość do obrony kraju. Przykładem może być „Pieśń V” z ksiąg wtórych, znana jako „Pieśń o spustoszeniu Podola”, w której Kochanowski z oburzeniem opisuje skutki najazdu Tatarów i wzywa Polaków do walki. Opisane w utworze spustoszenie Podola miało miejsce w 1575 r. i prawdopodobnie można było go uniknąć, a przynajmniej zminimalizować straty. Po wstępnych potyczkach szlachta wróciła do domów, nie słuchając dowódcy (stąd odniesienie do odejścia od stołów i nawoływanie do walki w treści pieśni). Tatarzy jednak wrócili i dokonali brutalnej rzezi, a w jasyr (niewolę) trafiło kilkadziesiąt tysięcy ludzi.
Pozostałe „Pieśni” mają również charakter religijny i moralizatorski. Poeta często odwołuje się do Bożej opatrzności, ukazując ją jako najwyższą siłę rządzącą światem.
„Pieśni” Jana Kochanowskiego to zbiór utworów lirycznych, które podejmują wiele tematów, od refleksji filozoficznych i egzystencjalnych po zagadnienia patriotyczne, religijne i moralne. W swoich pieśniach poeta ukazuje wizję świata zgodną z ideałami renesansowego humanizmu oraz klasycznych wzorców antycznych.
Jednym z kluczowych tematów „Pieśni” jest refleksja nad ludzkim losem i przemijaniem. Kochanowski, czerpiąc z filozofii stoickiej, podkreśla zmienność losu i konieczność zachowania umiaru w każdej sytuacji. Człowiek nie ma wpływu na kapryśne wyroki fortuny, dlatego powinien przyjmować zarówno szczęście, jak i przeciwności losu z godnością i rozwagą. W takim tonie utrzymana jest „Pieśń IX” z ksiąg pierwszych, w której poeta podkreśla racjonalne gospodarowanie posiadanymi środkami i przestrzega przed zmiennymi kolejami losy, które z dnia na dzień potrafią z bogacza uczynić biedaka i odwrotnie. Przekonuje, że dbanie sprawy materialne nie ma sensu i stwierdza, że sam preferuje życie bez przepychu, za to bardziej bezpieczne.
Kochanowski ponadto pochwala w „Pieśniach” życie w harmonii i zgodzie z naturą. Poeta propaguje horacjańską zasadę „złotego środka”, według której najlepszą postawą jest unikanie skrajności – zarówno nadmiernego bogactwa, jak i biedy, pychy czy rozpaczliwej rezygnacji. Radość płynąca z prostego, umiarkowanego życia to najlepsza droga do trwałego szczęścia.
Kolejną kwestią podejmowaną w „Pieśniach” jest patriotyzm i troska o ojczyznę. Kochanowski wzywa szlachtę do odpowiedzialności za losy kraju i gotowości do jego obrony. Ukazuje zagrożenia płynące z wewnętrznych podziałów oraz beztroskiego podejścia do spraw politycznych i militarnych, a także nie boi się krytykować współczesnych mu rodaków za opieszałość wobec spraw obronności kraju, jak w „Pieśni V” z ksiąg wtórych („Pieśń o spustoszeniu Podola”).
Ważną rolę w „Pieśniach” odgrywa także tematyka religijna i moralna. Poeta często odwołuje się do Boga jako najwyższej siły rządzącej światem. Podkreśla, że to On kieruje ludzkim losem i nad wszystkim czuwa. W „Pieśni XXV” z ksiąg wtórych („Czego chcesz od nas, Panie”) Kochanowski przedstawia Boga jako miłosiernego Stwórcę, któremu człowiek powinien dziękować za piękno świata i wszystkie jego dary.
Jan Kochanowski przyszedł na świat około 1530 roku w Sycynie. Uznawany jest nie tylko za jednego z najważniejszych twórców polskiego renesansu, ale także czołowego poetę polskiej literatury. W swojej twórczości korzystał ze wzorców klasycznych i humanistycznych – typowych dla renesansu. Jego biografia nie jest w pełni znana badaczom literatury i wielu przypadkach opiera się na strzępkach informacji.
Kochanowski urodził się w szlacheckiej rodzinie. Jego ojciec Piotr Kochanowski wywodził się z herbu Korwin, a matka Anna Białaczowska — herbu Odrowąż. Na pierwszym etapie edukacji przypuszczalnie uczył się w domu lub w jednej z lokalnych szkół. Rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, ale ich nie ukończył. Wiele wskazują na to, że kontynuował naukę na innych uniwersytetach, np. w Padwie (1552-55). Kilkakrotnie podróżował do Włoch i Francji.
Kiedy osiadł już w Polsce, mieszkał najpierw na dworach magnackich, a w 1563 udało mu się uzyskać posadę sekretarza króla Zygmunta Augusta. W 1664 r. nadano mu probostwo poznańskie, a wkrótce również w Zwoleniu. Musiał je jednak porzucić, decydując się na ślub z Dorotą Podlodowską w 1575 r. Na niepełną ostatnią dekadę życia zamieszkał w ukochanym Czarnolesie, którego otoczenie sprzyjało jego pracy twórczej. Zajmował się tu także swoim gospodarstwem.
Twórczość Jana Kochanowskiego jest niezwykle różnorodna i znaleźć w niej można zarówno tematykę refleksyjno-filozoficzna, religijną, jak i patriotyczną, ale także utwory okolicznościowe i obyczajowe. Poeta zmarł najprawdopodobniej 22 sierpnia 1584 roku w Lublinie. Wiele wskazuje, że powodem śmierci Kochanowskiego był wylew, ale niektóre źródła mówią o zawale serca. W 1984 r. jego prochy zostały przeniesione na cmentarz w Zwoleniu.
Najważniejsze dzieła Jana Kochanowskiego:
- „Odprawa posłów greckich” (1578)
