Pamiętniki - charakterystyka głównego bohatera

Pasek jako bohater „Pamiętników” to pamiętnikarz barokowy, ale przede wszystkim „prawdziwy” szlachcic, archetyp dzisiaj utrwalonego w kulturze i literaturze polskiej reprezentanta XVII-wiecznego polskiego społeczeństwa. Prezentuje się jako przeciwnik magnaterii, nieporównywalnie lepszy od mieszczan, traktujący chłopów jak swoją własność. Jest jednak także wojennym weteranem, obrońcą ojczyzny i… twórcą obrazu polskiej szlachty, który to następnie wykorzystają Adam Mickiewicz czy Henryk Sienkiewicz.  

Jan Chryzostom Pasek, autor „Pamiętników” to niezaprzeczalnie jedna z najbarwniejszych postaci polskiej literatury XVII wieku, do której bardzo wielu kolejnych autorów będzie się odwoływać, budując obraz sarmaty. Pasek dla wielu piszących o XVII-wiecznej polskiej szlachcie stanie się znakiem-symbolem tego środowiska, ze wszystkimi jego wadami i zaletami. Można na przykład zakładać, że bardzo wielu bohaterów powieści historycznych Henryka Sienkiewicza (jak choćby Zagłoba) nosi wiele cech, które gotowi jesteśmy przypisać również obrazowi Paska, który wyłania się z jego „Pamiętników”. Pamiętać jednak trzeba, że Pasek jako autor-pamiętnikarz barokowy, Pasek jako narrator i Pasek jako bohater „Pamiętników” to nie są dokładnie te same postaci. W przypadku narratora i bohatera trzeba zdawać sobie z zabiegów autokreacji, po które sięga Pasek, na przykład próbując zaprezentować się jako spokojny szlachcic czerpiący przyjemność z obcowania z przyrodą, którą to możliwość zakłócają mu utrudniający życie sąsiedzi. Z dokumentów historycznych wynika, że to Pasek był wyjątkowym awanturnikiem i pieniaczem dążącym do konfliktów, co z narracją prowadzoną w „Pamiętnikach” nie do końca się zgadza. 

Niemniej pamiętniki szlacheckie Paska, pisane w latach 1690–1695 (a więc pod koniec jego życia), oferują możliwość wglądu w życie szlachcica tamtej epoki i sposobu, w który on sam postrzegał swoje życie. Pasek przedstawia się w swoich wspomnieniach jako żołnierz, ziemianin i aktywny uczestnik wydarzeń historycznych. To zaś sprawia, że czytelnik jego pamiętników uzyskuje bardzo wielowymiarowy obraz codziennego życia szlachty i jednocześnie ważnych wydarzeń politycznych w XVII-wiecznej Polsce. Prywatna i publiczna perspektywa oglądu rzeczywistości u Paska niejednokrotnie się na siebie nakładają. 

Charakterystyka Jana Chryzostoma Paska jako narratora-bohatera „Pamiętników”

1. Żołnierz i patriota: Pasek brał udział w wielu kampaniach wojennych, m.in. w wojnach z Kozakami, Szwedami, Moskwą i Turkami. W „Pamiętnikach” szczegółowo opisuje nie tylko same bitwy, ale i codzienne życie wojskowe. Samego siebie prezentuje jako wyjątkowo odważnego i mężnego, wiernego dowódcom i królowi (co w kontekście np. rokoszu Lubomirskiego nie było jednoznacznym wyborem). Był dumny ze swojego udziału w obronie ojczyzny. Jego postawa definiuje rozumienie patriotyzmu szlacheckiego w XVII wieku, ustanawia wyobrażenia (nie do końca zgodne z prawdą) polskiej szlachty za wszelką cenę walczącej w obronie ojczyzny.
2. Ziemianin: Druga część pamiętników prezentuje Paska w zupełnie innej roli. Po zakończeniu służby wojskowej osiadł on na wsi i zajął się gospodarstwem, świadomie decydując się na życie ziemianina. Opisuje więc on swoje codzienne obowiązki związane z prowadzeniem majątku, niełatwe relacje z sąsiadami, a także podlegającymi jego władzy chłopami. „Pamiętniki” Paska są pełne anegdot dotyczących sporów sąsiedzkich, spraw sądowych i zarządzania majątkiem.
3. Sarmata: Pasek jest typowym przedstawicielem szlachty sarmackiej. Podziela przekonania i wartości charakterystyczne XVII-wiecznej polskiej szlachty. Chodzi tutaj między innymi o (deklarowane) przywiązanie do tradycji, honor, obronę wiary katolickiej, a także demonstrowane wprost poczucie wyższości szlachty nad innymi stanami. Pod tym względem pamiętniki polskie Paska są bogatym źródłem wiedzy na temat ideologii sarmackiej i mentalności polskiej szlachty XVII wieku. Z nich można także wyciągnąć obraz polskiego szlachcica, który jest kłótliwy, gwałtowny, nie uznaje sprzeciwu, błyskawicznie daje się porwać emocjom i spory chętnie rozwiązuje siłą, choć nie stroni jednak także od emocjonalnego procesowania się.
4. Konserwatyzm i ksenofobia: Pasek często wyraża w swoich pamiętnikach niechęć do obcych i nowości. Jest zdecydowanym przeciwnikiem wpływów zachodnich i reform, co odzwierciedla konserwatywne nastawienie ówczesnej szlachty. Jego stosunek do innych narodów i religii wynika z panujących wówczas uprzedzeń i stereotypów. Wpisuje się tym samym w ogólny wizerunek polskiego sarmaty, który nieszczególnie był zainteresowany otwarciem się na nowe.

Niewątpliwie bohater „Pamiętników” i narrator w jednej osobie to postać niezwykle ciekawa i złożoną. Same „Pamiętniki” to zaś nie tylko cenne źródło historyczne, lecz także literackie dzieło oddające autentycznego ducha epoki. Trzeba bowiem podkreślić, że sam Pasek prezentuje się nam także jako barwny narrator, świetny gawędziarz, który korzysta z barwnego języka, pełnego humoru i lokalnego kolorytu, a jego narracja obfituje w anegdoty i dygresje. Trzeba natomiast mieć świadomość, że narrator-bohater „Pamiętników” niejednokrotnie przesada lub też koloryzuje wybrane wydarzenia. Nie można postrzegać informacji zawartych w „Pamiętnikach” jako źródła obiektywnej i rzetelnej wiedzy. Ponadto konieczne jest uwzględnienie zabiegu autokreacji, po który niewątpliwie sięgał Jan Chryzostom Pasek, przedstawiając się w „Pamiętnikach” w określony sposób, wpisując w wizerunek sarmaty.