Pamiętniki - problematyka

„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska to przede wszystkim utwór wpisujący się w żywą w okresie XVII wieku tradycję pisania pamiętników. Jest to niewątpliwie najbardziej znany diariusz z tamtego okresu. Warto jednak wiedzieć, że niejeden Pasek w tamtym czasie pisał pamiętniki, dokumentując swoje życie prywatne, jak i sytuację Rzeczpospolitej związaną z:

• Potopem szwedzkim,
• Dymitriadą w Rosji,
• Odsieczą wiedeńską. 

Pamiętnikarstwo staropolskie bardzo dynamicznie rozwijało się w XVII wieku. Wiązało się z tym, że kultura renesansowa przeniknęła do szerokich kół szlachty i mieszczaństwa. Ponadto burzliwe dzieje Polski skłaniały niejednego do spisania swoich wspomnień. W ten sposób powstawały kolejne pamiętniki szlacheckie. Ludzie chcieli przekazać potomnym, choć cząstkę tamtych wydarzeń; pamiętniki baroku były traktowane jako wskazówka pozostawiona potomstwu. Nie istniały także w Polsce rejestry ludzi szlachetnie urodzonych, ich genealogii i zasług; niejeden pamiętnikarz pisał o krewnych i przodkach. Pamiętniki polskie z tamtego okresu służyły więc także budowaniu genologii własnego rodu. 

Wyróżniamy różne rodzaje dzienników (podróży, wypraw wojennych, sejmów lub elekcji, podróży poselskich), a także pamiętniki w postaci wspomnień z perspektywy czasu (bardziej osobiste jak Paska lub skupione na sprawach publicznych), a także raptularze i dzienniki listowe. Ze względu na sposób pisania można  wyróżnić suchą relację oraz autorów demonstrujących swoje poglądu. „Pamiętniki” Paska  sytuują się pośrodku spraw osobistych i publicznych, są pisane bardzo żywym, indywidualnym językiem, a sam narrator nie stroni od wyrażania opinii na różne tematy. 

Właśnie dzięki temu sposobowi ukształtowania „Pamiętników” można je rozpatrywać jako:

• dokument, cenny, choć niepozbawiony wad (subiektywnego spojrzenia) wydarzeń publicznych – politycznych, militarnych, na poziomie lokalnym i krajowym i reakcji społeczeństwa polskiego na bardzo burzliwe wydarzenia w życiu państwa, momentami grożącą mu anarchię przy jednoczesnym zagrożeniu zewnętrznym,
• archiwum postaw szlacheckich charakterystycznych dla XVII-wiecznej polskiej szlachty, z jej kodeksem moralnym, przywiązaniem do przywilejów, przekonaniem o wyższości nad innymi stanami, ale i ksenofobią, niechęcią do nowości, Pasek jako pamiętnikarz barowy bardzo dobrze oddaje mentalność szlachty tamtego okresu,
• źródło wiedzy o Polsce lokalnej, gdzie obowiązki gospodarza, troska o majątek i  byt rodziny przeplatała się z pijaństwem, bijatykami, procesami sądowymi. „Pamiętniki” Paska są dokumentem codziennego życia polskiego ziemiaństwa, na podstawie których w polskiej kulturze utrwalił się wizerunek Sarmaty, obyczaje szlachty i sposób postrzegania jej mentalności,
• dokument języka szlacheckiego – żywego, pełnego kolorytu, gwarowego, ale i usłanego różnego rodzaju wtrętami obcojęzycznymi, przede wszystkim makaronizmami i latynizmami. Uwagę zwraca składnia, jaką się posługuje Pasek, ale i poszczególne zwroty, po jakie sięga. Styl jego wypowiedzi jest bardzo osobisty, emocjonalny, czego Pasek nie stara się absolutnie ukrywać. Gawędziarz Pasek stawia swoich odbiorców wobec bardzo szczególnego języka.