Pamiętniki - budowa utworu
„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska od momentu wydania w 1836 roku przez Edwarda Raczyńskiego cieszą się niesłabnącą popularnością. Wynika ona w dużej mierze z wartości poznawczej pamiętników, które odsłaniają (choć nie obiektywnie oczywiście) realia życia polskiej szlachty w XVII wieku. „Pamiętniki” spisywane były najprawdopodobniej pod koniec życia Paska. Istnieje nawet teoria mówiąca o tym, że są to na dobrą sprawę spisywane pod koniec życia opowieści, które wielokrotnie on sam wygłaszał przez różnymi audytoriami. To wszystko sprawia, że nie są to po prostu wspomnienia spisywane mniej więcej na bieżąco, ale struktura prowadzonej w nich narracji ma w sobie coś z romansu staropolskiego, powieści przygodowej osadzonej na wspomnieniach weterana wojennego. Do tego wszystkiego „Pamiętniki” Paska były pisane bardzo żywą polszczyzną, opisy są wyjątkowo plastyczne, Pasek używa sporo języka gwarowego i potocznego, co sprawia, że narracja biegnie bardzo dynamicznie.
Podstawowy podział „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska to podział roczny. Pasek wyraźnie dzieli swoją narrację na opis wydarzeń związanych z każdym kolejnym rokiem. Widać wyraźnie, że niektóre opisy są znacznie dłuższe, inne krótsze. Zależy to od liczby wydarzeń, ale i ich skali i znaczenia. Pod tym względem doskonale widać, że wspomnienia dotyczące walk i kampanii zbrojnych zajmują w opowieści Paska bardzo dużo miejsca. „Pamiętniki” rozpadają się jednak na dwie komplementarne w stosunku do siebie części związane z dwoma etapami życia narratora – jako żołnierza biorącego udział w różnych konfliktach zbrojnych i ziemianina, który skupia się na prowadzeniu gospodarstwa i życiu rodzinnym.
- Pierwsza część obejmuje lata 1656-1666 i dotyczy walk potopu szwedzkiego (1655-1660), wojny z Moskwą (1654-1667), wojny z Kozakami i Tatarami oraz walk toczonych przez Rzeczpospolitą z Imperium Osmańskim.
- Druga część to okres 1667-1688, kiedy Pasek osiada na wsi i prowadzi życie szlachcica-ziemianina i sarmaty, skupiając się na zarządzaniu majątkiem i kolejnymi dzierżawionymi wsiami, żeni się z wdową i zajmuje się rodziną, w tym zabezpieczeniem dzieci żony z pierwszego małżeństwa. Tutaj opowiada także o zwyczajach szlacheckich, relacjach z sąsiadami, prowadzeniu interesów, cenach zboża i problemach z jego skupem.
