1. Reforma parlamentaryzmu.

Dobra sytuacja zarówno wewnętrzna jak i na arenie międzynarodowej doprowadziła do powstania nowych grup, zwolenników wielkich reform, skutkiem tego było zwołanie Sejmu, który później określano mianem Sejmu Czteroletniego lub Sejmu Wielkiego. Sejm zwołano za zgodą rosyjskie cesarzowej Katarzyny II. Początkowo zadanie Sejmu było jasne, powołanie kilkuset tysięcznej armii, która wspomogłaby Rosję, która w tym czasie prowadziła wojnę z Turcją. Jednak Polska zdołała uniezależnić się od Moskwy, która na głowie miała dwie wojny Turcją i Szwecją, i w ramach Sejmu rozpoczęto samodzielną pracę na rzecz reform politycznych, gospodarczych i sądowniczych. Konserwatywna opozycja mimo prób nie zdołała powstrzymać rządzących od dążeń reformatorskich. Reformy, jakie planowano wprowadzać zyskały sobie przychylność wielu środowisk. Obrady Wielkiego Sejmu rozpoczęły się w 1788 roku, wszystkie uchwały podejmowano większością głosów, na co pozwalał skonferedowany charakter Sejmu. Mimo dość aktywnej działalności deputowanych przez pierwsze dwa lata nie zrobiono większych postępów i nie przeprowadzono rewolucyjnych reform. W 1790 roku wybrano nowych deputowanych do Sejmu, który przez pozostałe dwa lata mógł pracować w dwa razy większym składzie. Na początku Sejmu uchwalono ustawę o sejmikach, ustawę o miastach królewskich i Ustawę Rządową inaczej Konstytucję 3 maja. Pierwsze dwie uchwały postanowiono włączyć do Konstytucji, które miały ją uzupełniać.

Nazwa Ustawa Rządowa pochodzi stąd, że wówczas samo słowo rząd oznaczało ustrój polityczny. Ustawa Rządowa stała się ustawą zasadniczą, która końcowo miała stanowić wzór na podstawie, którego można było tworzyć inne normy prawne. Regulowała prawa i obowiązki wszystkich obywateli, a także określała zasady funkcjonowania i organizacji administracji państwowych i organów władzy państwowej. Sejm Czteroletni od początku wzbudzał zainteresowanie społeczne, społeczeństwo natchnione informacjami z Francji o Wielkiej Rewolucji, która podważyła władzę francuskiego króla, domagała się większych swobód i praw, głosząc przy tym hasła wolności, sprawiedliwości i braterstwa obywatelskiego.

Sejm.

Sejm miał jak dotychczas pozostać w formie dwuizbowej. W skład Izby Poselskiej mieli wchodzić 24 deputowani wybierani w sejmikach, 24 deputowani, plenipotenci wybierani przez zgromadzenia miejskie. Tak, więc Sejm nadal miał charakter szlachecki, a sama nazwa plenipotentów, czyli przedstawicieli miast mówiła, że mają oni za zadanie przedstawiać interesy swoich miast a nie aktywnie uczestniczyć w działaniach Sejmu. Wchodzili oni w skład komisji rządowych i właśnie jako członkowie komisji mogli zabierać głos w Sejmie zgodnie z prawem uprawniającym do tego miejskie organy.

Izbą wyższą pozostał Senat, lecz pomniejszony do 102 deputowanych, w skład Senatu mieli wchodzić kasztelanowie, wojewodowie, biskupi oraz ministrowie. Razem z biskupami i ministrami Senat liczył 132 członków. Już w 1790 roku w skład Senatu wszedł unicki metropolita kijowski, któremu miejsce gwarantowała późniejsza Konstytucja. Swoją dotychczasowe uprawnienia sanacyjne stracił Król. Znacznie zmniejszyły się uprawnienia Króla względem ustawodawstwa, miał on za zadanie zwoływać Sejm, w jego imieniu ogłaszano ustawy, posiadał również inicjatywę ustawodawczą, ale w porozumieniu ze Strażą Praw. Sejm miał możliwość zbierać się bez porozumienia z Królem, wtedy, gdy Król nie rozpisał w odpowiednim terminie nowych wyborów lub nie zwołał Sejmu lub na żądanie marszałka Sejmu, gdy Król nie zwołał Sejmu pomimo próśb ze strony przewodniczącego Sejmu.

Podczas trwania Sejmu Czteroletniego kompetencje Senatu zostały bardzo ograniczone na rzecz Izby Niższej. Senat utrzymał prawo weta w sferze politycznej, karnej i cywilnej. Wprowadzono również instytucję Sejmu Konstytucyjnego, który zbierać się miał raz na 25 lat w celu poprawy i dostosowania do warunków panujących konstytucji. W tym Sejmie Konstytucyjnym Senat miał odgrywać rolę rady starszych i pełnić funkcję bardziej refleksyjną. Gdy rozprawiano na tematy mniej ważne które nie mają takiej rangi jak konstytucja, sprawy polityczne, karne czy cywilne, głosy liczono wszystkie łącznie zarówno członków Izby Niższej jak i członków Izby Wyższej nie zależnie od tego czy obradowały razem czy w dwóch zupełnie innych miejscach. Obie Izby zbierały się i rozprawiały razem w celach kontrolnych. Tu także ukazywało się ograniczenie kompetencji Senatu, których przedstawicieli zawsze było mniej podczas obrad. W końcu Senat nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej. Ustanowione podczas obrad prawo nadal było korzystniejsze dla szlachty. Wystarczy wspomnieć o zapisie ustawy, która stwierdzała, iż po śmierci króla Stanisława Augusta, następni władcy będą mogli wybierać senatorów tylko spośród kandydatów wcześniej przedstawionych przez sejmiki. Senatorowie mieli być zaufanymi ludźmi szlachty.

Organizacja Sejmu.

Na początku zniesiono wszelkie ograniczenia, które niejako krępowały pracę posłów. Posłowie na podstawie Ustawy Rządowej byli przedstawicielami całego narodu a ich głównym zadaniem było reprezentowanie ogółu i dbanie o interesy całego narodu, dopiero, gdy starczyłby czasu podczas obrad mogli przedstawiać interesy swoich ziem, z których pochodzili. Wprowadzono zasadę mówiącą, że Sejm ma być w każdej chwili gotowy do pracy. Wszyscy posłowie, którzy wybierani byli na dwuletnią kadencję, otrzymywali mandat poselski na cały okres kadencji a gdy tylko sytuacja tego wymagała, Król lub Marszałek zwoływali obrady nadzwyczajne, w celu rozwiązania jakiejś ważnej państwowej sprawy, na które poseł miał obowiązek się stawić. Takie sesje nadzwyczajne, czyli Sejmy prawodawcze miały zbierać się raz na dwa lata i odbywać się miały przez 70 dni a jeżeli była taka potrzeba mogły trwać nawet do 100 dni. Sesje nadzwyczajne miały się również odbywać, gdy zaistniał spór w jakiejś kwestii prawnej pomiędzy Królem a Strażą Praw lub pomiędzy komisjami a Strażą Praw. Cała władza ustawodawcza należała właściwie do Sejmu, a rząd natomiast dodatkowo sprawował nadzór nad wszystkimi państwowymi instytucjami. Zniesiono wreszcie zasadę liberum veto, która dotąd pozwalała w dowolnym momencie obrad każdemu posłowi na Sejm zerwać obrady i unieważnić wszystkie jego uchwały. Zamiast zasady liberum veto wprowadzono zasadę większości głosów, albo zwykłej większości albo większości kwalifikowanej w zależności od rangi podejmowanych decyzji. Dążono do skrócenia obrad Sejmu a wszelki prace dotyczące ściśle określonej sprawy w wąskim wymiarze pozostawiano w gestii komisji wybieranej przez Sejm. Zebrania ogólne miały się odbywać tylko w celu przyjęcia jakiejś uchwały bądź jej odrzucenia lub też po debacie wracano uchwały do poprawki do właściwej komisji, która zajmowała się danym projektem. Nad całą organizacją prac Sejmu, nad prawidłowością przebiegu obrad i innymi sprawami czuwać miała Straż Praw, w skład, której wchodził marszałek sejmu, który pełnił tę funkcję do momentu zwołania nowego sejmu nadzwyczajnego.

Sejmiki.

Podczas posiedzeń sejmikowych prawo głosu mieli szlachcice, dziedzice oraz ich dorośli synowie, którzy ukończyli 18 lat. Poza tym na forum wypowiadać się mogli ci zastawnicy i posesorzy, którzy regularnie uiszczali należne, nałożone podatki. Wszyscy inni z sejmików zostali wyeliminowani. Obywatele uprawnieni do głosowania widnieli w specjalnie do tego utworzonych ziemiańskich księgach. Wszystkie decyzje dotyczące sejmu dotyczyły również sejmików.

  1. Zniesienie dualizmu politycznego.

Bardzo precyzyjnie odnoszono się podczas trwania Wielkiego Sejmu do sprawy jednolitego państwa. Nadal obowiązywała Unia Lubelska, która łączyła Polskę i Litwę w związek, zostawiając odrębne wojsko i skarb narodowy. Unia przetrwała długo, bo od Sejmu Lubelskiego w 1569 roku aż do trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku. Unia Lubelska wprowadzała jedność państwa w działaniach i jego funkcjonowanie jako całości bez możliwości odstąpienia którejkolwiek ze stron. Rzeczypospolita składała się z dwóch państw, ale już zaczęto używać określenia "państwo nasze". Tak czy inaczej nadal częściej posługiwano się podziałem Rzeczypospolitej na Wielkopolskę, Małopolskę i Wielkie Księstwo Litewski. Również według tego podziały układano listy wyborcze. Także, gdy wybierano członków do jakiejś instytucji państwowej, np. sądów, to wybierano po równej liczbie członków z każdej prowincji. Były gorące dyskusje na temat przyszłości Unii Lubelskiej. Mówiono o jej reformach i o centralizacji administracji państwowej, jednym wspólnym rządzie. Jednym z najbardziej zagorzałych zwolenników dalszej unifikacji Polski i Litwy był Hugo Kołłątaj, wybitny polski mąż stanu, ksiądz. Był jednym z twórców Konstytucji 3 Maja. Promował on Warszawę, jako centralny ośrodek administracyjny obojga narodów. Ustawa zasadnicza traktowała o narodzie nic natomiast nie wspominała o państwie i unii. Zdanie dotyczące Wielkiego Księstwa zostało zawarte tylko w tytule honorowym, reprezentacyjnym króla Stanisława Augusta. Według prawa raz na trzy zwołane Sejmy jeden musiał odbyć się w Grodnie na Litwie. Konstytucja poza tym zapisem nie wyróżniała już więcej w żadnym artykule kraju litewskiego, za to zawierała dużo zwrotów odnoszących się do polskości takich jak, "polskie kraje", "wspólna ojczyzna", "polska godność szlachecka", "Polska", "ziemia polska", "tron polski" i inne podobne zwroty. Wszystkie wzmianki w aktach prawnych jednoznacznie wskazywały na to, że nie ma tam miejsca na jakąkolwiek odrębność państwa litewskiego. Natomiast oba państwa połączone zostały w jednolitą Rzeczypospolitą, ze wspólnym władcą, jednostką monetarną i polityką zagraniczną i wewnętrzną. Państwo miało być państwem jednego narodu bez używania, co do określenie społeczeństwa pojęcia mniejszość narodowa. Wszystkie organy władzy państwowej były wspólne, wojsko również miało być wspólnym gwarantem bezpieczeństwa. Jednak jak już wcześniej zaznaczyłem odrębne zostało jednak pod względem formalnym wojsko, skarb i sądownictwo. Choć nie brakowało zwolenników, którzy chcieli całkowitej unifikacji krajów, bez żadnych wyjątków. W zamierzeniach ustawodawców było utworzenie jednolitego Państwa polskiego. Natomiast terminu Rzeczypospolita w aktach prawnych użyto zaledwie kilka razy i to prawdopodobnie ze względu na tradycje. Dlatego też brak w Ustawie Rządowej pojęć odnoszących się do republikańskich form rządu, ponieważ mogłoby to mieć znaczny wpływ na interpretację ustroju, co dawałoby dziedziczność tronu.

Ustawa Rządowa wprowadziła wyborczy podział państwa na trzy prowincję Małopolskę, Wielkopolskę i Litwę dzieląc liczbę wszystkich mandatów równo dla każdej jednostki administracyjnej. Do sądów należało wybierać po równej liczbie sędziów z każdej prowincji, podobnie w przypadku wyboru komisarzy Policji po pięciu z każdej prowincji gdyż cała komisja składała się z piętnastu członków.

Nowe postanowienia wzbudzały jednak coraz więcej zastrzeżeń wśród litewskiej szlachty, która obawiała się o własną odrębność. Chodziło tu także o zachowanie pewnej autonomiczności ze względu na stanowiska, które szlachta z Litwy chciała zatrzymać w swoich rękach. W sprawie tej musiał interweniować sam król, który wystosował tzw. "zaręczenie". "Zaręczenie", choć stwierdzało jedność państwa, gwarantowało zachowanie pewnej odrębności na rzecz Litwy. Owa odrębność miała się przejawiać w m. in. tym, że Komisja Skarbowa i Komisja Wojskowa miały liczyć po równo członków z Litwy i Korony, zapewniono również, że wszystkie inne instytucje państwowe, które powstałyby w przyszłości, z wyjątkiem tych dotyczących Komisji Policyjnej, musiałyby składać z tej samej ilości członków z obu krajów. Litwini mieli nadal zachować tą samą ilość swoich ministrów i innych urzędników państwowych nie ograniczając ich kompetencji. Przewodnictwo, w dwóch najbardziej spornych komisjach, a mianowicie w Komisji Wojskowej i Komisji Skarbowej, miało być wymienne raz pochodzić z Korony raz z Księstwa Litewskiego. Litwa poza tym, miała zachować własną lokalną kasę na potrzeby własne, pochodzącą z dochodów tam uzyskanych. Wszystkie sprawy sądowe dotyczące komisji skarbowej miały być sądzone na Litwie według litewskiego sądowego prawa. Założenia owego "zaręczenia" były jasne, miały doprowadzić do jak najgłębszej unifikacji i przyłączenia Litwy do państwa Polskiego, pozostawiając tylko nie wielkie obszary dla działalności szlachcie polskiej w ramach lokalnych samorządów. Wbrew jednak wszystkim zwolennikom nowego ładu ustrojowego i prawnego, powołano do życia dwie różne komisje polską i litewską, których zadaniem było ułożenie nowego kodeksu cywilnego w dwóch odrębnych formach, jeden dla Korony drugi zaś dla Księstwa.

Reasumując najważniejsze postanowienie, które zapadły podczas Wielkiego Sejmu to likwidacja Rady Nieustającej. Następną ważną uchwałą było prawo o miastach, które dawało prawa publiczne wszystkim obywatelom miast królewskich.

Jednak najważniejszym i najgłośniejszym wydarzeniem, które na stałe zapisało się w historii naszego kraju było uchwalenie Konstytucji 3 Maja, stanowiącej o nowym ustroju. Konstytucja zlikwidowała wszelkie podziały w państwie dotyczące Korony i Litwy, wprowadziła również trójpodział władzy wyodrębniając władzę wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Dała większe prawa obywatelom i zlikwidowała instytucje liberum veto oraz konfederacje. Nowa Ustawa Rządowa wprowadziła w Rzeczypospolitej monarchię konstytucyjną w zamian za monarchię parlamentarną. Od tamtej pory najważniejszym aktem prawnym w państwie była Konstytucja. Na mocy Konstytucji 3 Maja religia katolicka została uznana jako dominująca w Polsce, a odejście od katolicyzmu nadal pozostało przestępstwem. Oprócz tego chłopi zostali objęci opieką rządową, choć właściwie przepisów precyzujących te zapisy nie było.

Zwołanie Sejmu Czteroletniego było sprytnym posunięciem ze strony rządzących. Złamano obowiązujące dotąd zasady, wcześniejszego ogłaszania projektów i ominięto nakaz pracy w Sejmie przy udziale minimum połowy deputowanych. Według Konstytucji rządem Rzeczypospolitej była Straż Praw, inaczej nazywana Rządem w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W skład tegoż właśnie rządu wchodził król, który pełnił funkcję przewodniczącego, prymas kościoła, jako przedstawiciel duchowieństwa i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, pięciu wyznaczonych ministrów, następca tronu, jeżeli był pełnoletni, ale bez prawa głosu i również bez prawa głosu marszałek Sejmu. Straż praw organizowała i zarządzała cała pracą administracji rządowej. Sprawowała również funkcję kontrolną nad komisjami, policji, spraw wewnętrznych i zagranicznych, komisji wojskowej i skarbu.

Głównym inicjatorem Sejmu Wielkiego był król Stanisław August Poniatowski i jego najbliższe otoczenie. Najbardziej znani działacze, którzy brali udział w pracach to Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Sejm trwał do 1792 roku, a sama Konstytucja nie utrzymała się zbyt długo ze względu na rozbiór polski i obowiązywała nie całe 15 miesięcy.

Do dziś na cześć stworzenia Konstytucji 3 Maja, w dzień 3 maja, co roku odbywa się święto narodowe, a sama Konstytucja była pierwszym takim aktem prawnym w nowożytnej Europie i drugim, zaraz po USA, na świecie.