Polska w 1990 przyjęła (a raczej powróciła do dualistycznej administracji publicznej w terenie, która obejmuje dwa piony: - scentralizowany rządowy i zdecentralizowany samorządowy, którym rządzi zasada pomocniczości. Samorząd terytorialny, to wydzielony na podstawie prawa organ administracji publicznej, działający na określonym obszarze, którego mieszkańcy tworzą na podstawie prawa wspólnotę i mogą podejmować decyzje w kwestii realizacji potrzeb społeczności z danego terytorium; to instytucja lokalnej społeczności, którą powołuje się, aby sprawowała na podległym jej terenie władzę administracyjną, zapewniając jednocześnie jej odpowiednie środki finansowe, aby mogła realizować zlecone zadania.

Samorząd wyróżnia się następującymi cechami:

1) ma charakter korporacyjny (co oznacza, że został powołany, aby określone grupy ludzi mogły zarządzać sprawami dla nich ważnymi

2) działalność w samorządzie lokalnym ma charakter obligatoryjny, (tzn. osoba fizyczna otrzymuje prawo do działania w instytucji samorządu lokalnego na podstawie ustawy, a nie zna mocy własnej decyzji)

3) do obowiązków samorządu oraz jego organów należy sprawowanie zadań należących do dziedziny administracji publicznej

  1. możliwość sprawowania kontroli nad działalnością samorządu jest ograniczona przez odpowiednią ustawę

Konstytucja marcowa z 1921 roku przewidywała utworzenie jednostek samorządu terytorialnego i nowy podział administracyjny kraju. Podział ten miał w zamierzeniu być trzystopniowy z wyodrębnieniem następujących jednostek: województwa, powiaty, gminy wiejskie i miejskie. Do prerogatyw tych instytucji należała władza ustawodawcza w danych dziedzinach (kultura, administracja, gospodarka) oraz określony stopień autonomii w podejmowaniu decyzji i wykonywaniu swoich obowiązków. Instytucjami nadrzędnymi nad organami samorządu terytorialnego były instytucje administracyjne ze szczebla państwowego.

Idea samorządności lokalnej została zrealizowana 12 lat później poprzez uchwalenie tzw. "Ustawy scaleniowej". Zgodnie z nią w Polsce miały funkcjonować instytucje samorządu na poziomie powiatowym, miejskim i gminy miejskiej. Wszystkie jednostki terytorialne zatem, z wyjątkiem województw zyskiwały własne organy samorządowe. Jedynym wyjątkiem było województwo śląskie, które posiadało większy zakres autonomii niż pozostałe jednostki administracyjne.

Nowe struktury samorządu terytorialnego nie istniały jednak zbyt długo konstytucja kwietniowa z 1935 roku wzmacniała pozycję organów administracji rzaówej kosztem oraz wojewodów i starostów, którzy zyskali znaczne uprawnienia w stosunku od jednostek samorzadu terytorialnego. Wprowadzało to zasadę centralizacji władzy kraju; zakres uprawnień organów samorządu terytorialnego zmniejszył się. Zniesiono zatem decentralizację państwa, która wprowadził wcześniej konstytucja kwietniowa, co więcej wojewodowie i starostowie - najsilniejsze instytucje -też w praktyce zależeli do rządu. Samorząd był zatem postrzegany jako agenda władzy państwowej.

W Polsce Ludowej na mocy manifestu PKWN z 22 lipca 1944 przywrócono samorząd terytorialny w takiej formie, jaka została wprowadzona w konstytucji kwietniowej. Jednak samorząd w tej postaci istniał tylko formalnie. Już w 1946 roku po nowelizacji ustawy - rządowe i samorządowe organy wykonawcze zostały poddane kontroli ze strony rad narodowych.. Po tych zmianach samorząd przestał być odrębną instytucją władzy i stał się komitetem wykonawczym administracji rządowej. W cztery lata później instytucje samorządu terytorialnego zostały całkowicie zniesione

Organy samorzadu lokalnego zostały przywrócone w 1990 roku. 8 marca sejm uchwalił ustawę o samorządzie terytorialnym, który miął funkcjonować w gminach Zgodnie z tzw. Małą Konstytucja z 1992 roku gmina stanowi podstawową jednostkę samorządu lokalnego - podstawową formę organizacji życia politycznego w społecznościach lokalnych

Tak pojmowany samorząd terytorialny zyskał osobowość prawną, co oznaczało, że suwerenność gminy jest chroniona przez prawo; przy czym gminę definiowano jako związek obywateli zamieszkujący dane terytorium. Gminy zyskały prawa oraz nałożono na nie pewne obowiązki, które miał spełniać samorząd wybierany w demokratycznych wyborach przez mieszkańców danego obszaru. Kompetencje gminy określała tzw. zasada domniemania kompetencji - gmina realizowała wszystkie te zadania, które nie były zastrzeżone dla innych organów władzy.

Prawdziwa rewolucja w polskim systemie samorządności terytorialnej nastąpiła 1 stycznia 1999 roku, kiedy weszła w życie reforma administracji publicznej, która pogłębiła decentralizację ośrodków władzy w Polsce. Zmiany ustrojowe nie były radykalne, Polska pozostała państwem unitarnym, jednak niektórzy przeciwny reformy zareagowali histerycznie, mówiąc wręcz o "nowym rozbiciu dzielnicowym". Później nawet polityczni przeciwnicy gabinetu Jerzego Buzka przyznali, że była to jedyna z 4 wielkich reform tego rządu, jaka została w miarę dobrze przeprowadzona; co więcej żaden z późniejszych gabinetów, krytycznych z reguły wobec polityki poprzedników nie próbował wprowadzić zmian w podziale administracyjnym kraju.

Reforma wprowadzała trójstopniowy podział administracyjny kraju - na gminy, powiaty i województwa, każdy szczebel administracyjny miał posiadać swój własny organ samorządu terytorialnego. Podstawa prawna dla przeprowadzenia reformy administracji publicznej stanowiły: ustawa z 5 czerwca 1998 wprowadzająca samorząd na szczeblu powiatowym, ustawa regulująca kwestie samorządu terytorialnego na poziomie województwa oraz ustawa z 24 lipca 1998, która wprowadzała podział na gminy, powiaty i województwa. Kompetencje każdej z jednostek administracyjnych są oddzielone; podział administracyjny w Polsce nie ma charakteru hierarchicznego.

Od dnia wejścia w życie reformy administracyjnej każdy obywatel Polski należy do trzech wspólnot samorządowych (lokalnych na poziomie gminy i powiatu, regionalnych na poziomie województwa), tzw. terytorialnych korporacji samorządowych. Każda taka organizacja obejmuje:

Terytorium, które należy do gminy, powiaty lub województwa, obywateli zamieszkałych na danym terytorium,

zakres władzy, jaka przysługuje jednostkom samorządu terytorialnego oraz organizacji właściwych dla danego szczebla.

Zadania, jakie ustawy nakładają na jednostki administracyjne można podzielić na : własne (wynikające z inicjatywy danej jednostki administracyjne) i zlecone - przez organy administracji rządowej, finansowane ze środków własnych gminy / powiatu / województwa oraz finansowane z budżetu państwa. Ponadto niektóre zadania samorząd wykonuje "na ryzyko własne", za jeszcze inne odpowiada państwo; zadania realizowane na szczeblu gminnym i powiatowym maja charakter lokalny, a zadania wykonywane na poziomie wojewódzkim - charakter regionalny. Zadania są podzielone na : zadania własne, które wykonywane są na zasadzie domniemania kompetencji w oparciu o swoje środki finansowe i zadania zlecone na podstawie upoważnienia ustawowego lub w wyniku porozumienia z organami administracji rządowej po zapewnieniu środków przez administrację rządową.

Na poziomie gminy zadaniem samorządu jest przede wszystkim zaspokajanie potrzeb lokalnej społeczności: dbanie o porządek i bezpieczeństwo publiczne, ekologię, komunikację, szkolnictwo służbę zdrowia i opiekę społeczną. Władze gminy mogą ponadto wydawać tzw. przepisy gminne obowiązujące tylko na terenie danej gminy. Władzę ustawodawczą na terenie gminy sprawuje rada gminy, a wykonawczą - wójt, prezydent lub burmistrz; ponadto sami obywatele mogą zadecydować bezpośrednio w tzw. referendum gminnym.

Samorząd powiatowy wykonuje zadania o charakterze ponad-gminnym; jak już wspomniano jego kompetencje nie mogą naruszać samodzielności gminy, a jedynie stanowić dla niej uzupełnienie. Ciałem ustawodawczym na tym szczeblu jest rada powiatu, a wykonawczym - starosta. W powiatach miejskich funkcje ustawodawcze pełni rada miasta, a wykonawcze - zarząd miasta.

Co się tyczy województwa, to jego działalność jest skoncentrowana wokół zadań o charakterze regionalnym. Organem ustawodawczym jest sejmik województwa, do którego kompetencji należy uchwalenie budżetu wojewódzkiego oraz wybór zarządu województwa kierowanego przez marszałka województwa, na którego czele stoi marszałek województwa. Ponadto na trenie województwa działają również przedstawiciele administracji rządowej - wojewodowie, którzy pełnia funkcje kontrolne. Oprócz tego nadzór nad działalnością sejmiku wojewódzkiego sprawują premier i Naczelna Izba Obrachunkowa.

Poza ustawodawstwem krajowym zasadę samorządności terytorialnej jest regulowana również przez Europejską Kartę Samorzadu Terytorialnego, która została opracowana w Strasburgu. Polska ratyfikowała kartę 26 kwietnia 1993 roku. Karta ta daje możliwość zaskarżenia krajowych ustaw i aktów konstytucji, o ile naruszają zasadę samorządności terytorialnej.

EKST zawiera wymagania co do przepisów prawnych, które są niezbędne, aby samorząd terytorialny funkcjonował właściwie; kraj który ratyfikuje kartę może zastrzec, że do pewnych grup ludności przepisy karty nie będą stosowane w ogóle lub z pewnymi ograniczeniami.

Karta rozpoczyna się preambułą, składa się na 18 artykułów, w których zawarte jest trzydzieści postanowień, w tym czternaście "najważniejszych merytorycznie". Każdy sygnatariusz karty ma obowiązek wybrać dwadzieścia postanowień z trzydziestu, w tym dziesięć spośród "najważniejszych"

. Zasady Karty, które musza być obligatoryjnie przyjęte, w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego sprowadzają się do uznania warunków:

  1. w prawie wewnętrznym danego kraju musi być uwzględniona kwestia samorządności terytorialnej; w Polsce aktem prawnym, który odnosi się do tej problematyki jest art. 15 konstytucji mówiący o decentralizacji władzy w kraju
  2. odpowiednie przepisy prawne powinny dawać społeczności lokalnej możliwość decydowania w części spraw publicznych; warunek ten spełnia art.. 163 konstytucji RP, który wprowadza zasad domniemania kompetencji samorządu terytorialnego,
  3. Organy samorządu terytorialnego powinny być wybierane przez mieszkańców danego regionu w pięcioprzymiotnikowych wyborach, w Polsce wybory do rad gmin poniżej 200 00 mieszkańców oraz wybory wójtów i burmistrzów są 4 -przymiotnikowe, w gminach powyżej 200 00 mieszkańców obowiązuje pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze
  4. Kolejnym warunkiem jest określenie zakresu kompetencji organów samorządu terytorialnego, które w przypadku Polski są regulowane przez konstytucję i przez odrębne ustawy
  5. Granice terytoriów jednostek administracyjnych nie mogą być zmienione bez uzgodnienia z mieszkańcami owych obszarów
  6. Przepisy regulujące działalność radnych powinny być tak skonstruowane, aby mogli oni pełnić swoja funkcje z wykorzystaniem pełni praw, jakie im przysługują
  7. Przyznając społecznościom lokalnym prawo do decydowania w wybranych kwestiach należy jednocześnie jednostki samorządu terytorialnego objąć nadzorem. Sposób przeprowadzania owego nadzoru powinien być zwarty w konstytucji lub w ustawie. Zgodnie z konstytucją RP władze krajowe mogą kontrolować samorząd terytorialny pod katem zgodności z prawem odpowiedniego zarządzania zasobami pieniężnymi oraz rzetelności
  8. Społeczności lokalne musza być wyposażone w odpowiednie zasoby finansowe, które są niezbędne do wykonywania powierzonych samorządom zadań. Część zasobów finansowych samorząd musi zapewnić sam, z wpływów z podatków lokalnych
  9. Prawo wewnętrzne danego kraju powinno zapełniać społecznościom lokalnym prawo do zrzeszania się
  10. Samorząd lokalny jest chroniony przez prawo; co oznacza, ze może się odwoływać do sądu od decyzji władz państwowych. Ochronę prawną samorządu lokalnego gwarantuje art. 176 konstytucji RP, który wprowadza dwuinstancyjne sądy administracyjne: wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny.

Samorządy lokalne maja swój podmiot i przedmiot: Podmiotem samorządu terytorialnego są:

    • wspólnota samorządowa będąca związkiem społeczności lokalnej zajmującej określone terytorium. O przynależności obywatela do danego związku decyduje fakt zameldowania na stałe w danej miejscowości; do wspólnoty samorządowej mogą w związku z tym należeć również obcokrajowcy i bezpaństwowcy.
    • Podmiotem samorządu terytorialnego jest również osobowość prawna ;publiczna obejmująca relacje z innymi instytucjami państwowymi oraz prywatna (cywilno -prawna) która samorząd posiada jako podmiot swobodnie dysponujący własnym majątkiem,

Przedmiotem samorządu terytorialnego jest wykonywanie sowich uprawnień, przyznanych w oparciu o wspomniana już zasadę domniemania kompetencji.