Liberalizm jest pojęciem trudnym do zdefiniowania. W potocznym rozumieniu przywykło się za liberała uważać osobę przejawiającą otwartość wobec nowych idei akceptującą zmiany, szanującą przekonania innych, ceniącą wolność jednostki. Jednak liberalizm przeszedł tak wiele zmian i wytworzył tak liczne odmiany, ze często teoretycy uznawani za liberałów różnią się znacznie od siebie w kwestii światopoglądowej. Co więcej europejskie i amerykańskie pojmowanie słowa liberał również ma odmienny charakter. Podczas gdy w Ameryce liberałowie opowiadają się za zwiększeniem ingerencji państwa zarówno w sferze społecznej, jak i ekonomicznej ,a by wyrównać szanse, w Europie postulują się za rozszerzeniem zakresu swobód obywatelskich oraz ograniczeniem ingerencji państwa w rynek Jak zauważa F. Hayeck, w Ameryce liberalizm był tradycją, w Europie jest innowacją.
Teza główna liberalizmu jest przekonanie, że każda wolność jednostki ludzkiej i co za tym idzie zabezpieczenie jej swobody działania są wartościami najważniejszymi. Ideologia liberalna jest przesycona indywidualizmem, prawa są postrzegane jako atrybut jednostki, Klasyczny liberalizm wyznaje przekonanie, że jednostka ludzka ma największa wartość i żaden rząd, jednostka ani grupa społeczna nie powinna ograniczać jej wolności i swobody działania w żadnej dziedzinie życia. Klasyczny liberalizm opowiada się za demokracja ale z zagwarantowaniem ochrony praw mniejszości, uważa ponadto ingerencję państwa w gospodarkę za niewłaściwą
Wśród różnych odmian myśli liberalnej można wyróżnić liberalizm demokratyczny, socjalny i konserwatywny
- Nurt demokratyczny można scharakteryzować następująco
- podobnie jak w klasycznym liberalizmie - nacisk jest położony na prawa jednostki, która jako obywatel państwa cieszy się takimi samymi prawami jak pozostali obywatele
- ograny władzy w państwie działają na podstawie prawa, zakres ich kompetencji jest powiększony tak aby mogły działać na rzecz dobra całej wspólnoty
- w państwie władze powinny sprawować instytucje oparte na zasadach demokratycznych, tj. parlament i samorządy terytorialne
- społeczeństwo jest nie tylko agregatem jednostek ale zbiorem, ale także zbiorem grup, których cele i dążenia są często przeciwstawne
- istotną dziedzina życia społecznego jest edukacja; należy zagwarantować szeroki dostęp do instytucji edukacyjnych, w związku z czym nauka powinna być bezpłatna. Szkoła powinna ponadto mieć charakter laicki
- Liberalizm socjalny:
- idee propagowane przez demokratycznych liberałów nie wystarczają a, by koncepcja wolności jednostki była realizowana
- - państwo powinno mieć - rozszerzone kompetencje, które umożliwiałyby ingerencje w sprawy gospodarcze i społeczne
- ideą nadrzędną jest zagwarantowanie równości szans oraz kwestia jakości życia
- liberalizm społeczny postuluje pewne reformy państwa opartego na gospodarce kapitalistycznej, których celem ma być podniesienie stopy życiowej w społeczeństwie
- Liberalizm konserwatywny - przyjmuje skrajnie odmienne założenia niż liberalizm socjalny
- jednostki są z natury nierówne, co więcej ta nierówność jest funkcjonalna, ponieważ tylko dzięki istnienie nierówności jednostka może stać się naprawdę wolna i realizować się w każdej dziedzinie życia
- państwo może wprawdzie nadzorować procesy rynkowe, ale nie powinno jednocześnie w nie ingerować, rynek jest instytucja, która reguluje się samoistnie
- zabezpieczenia socjalne, jakie zapewnia państwo powinny zostać poważnie ograniczone, ponieważ naruszają własność prywatną i odbierają ludziom motywacje do pracy i dbałości o rozwój
- Państwo powinno być instytucja opartą na prawie
W dwudziestoleciu międzywojennym liberalizm przezywał kryzys, o czym świadczy fala antydemokratycznych przewrotów wojskowych w Europie. Rozwijały się dwie ideologie o wyraźnie anytliberalnym charakterze - nazizm i komunizm, które miały wielu zwolenników.
Jednak holocaust i liczne tragedie jakie rozegrały się podczas II wojny światowej spowodowały że nazizm się ostatecznie skompromitował i przesunął na margines sceny politycznej. Komunizm był wciąż atrakcyjny aż do upadku "żelaznej kurtyny" w 1989 roku ;dawne kraje bloku wschodniego pogrążone w głębokim kryzysie ostatecznie wprowadziły reformy, które umożliwiły rozwój demokracji liberalnej. Tak demokracja liberalna okazała się być ustrojem znacznie bardziej trwałym i uniwersalnym niż autorytaryzm - prawicowy w wydaniu nazistowskim i lewicowy w wydaniu komunistycznym. U progu XX wieku liberalizm jawi się jako system przekonań o uniwersalnej wartości.
Francis Fukuyama w dziele koniec historii stwierdza, ż e w XXI wieku tylko liberalna demokracja będzie miała znaczenie. Według tego autora zimniejsza się pula rozwiązań gospodarczych i politycznych jakie są możliwie do zaakceptowania. W przeszłości pojawiały się rozmaite formy rządu: faszyzm, komunizm, demokracja, teokracja, despotyzm, monarchia absolutna - ale do końca XX wieku przetrwała jedynie demokracja liberalna. Zdaniem tego autora zatriumfowała nie tyle sama forma demokracji liberalnej i wypracowane przez nią instytucje ,ale idee liberalizmu. W czasie kiedy "Koniec Historii" powstawał (tj. po upadku komunizmu i demokratyzacji krajów Europy Wschodniej ) doktryna liberalizmu wydawała się być bezkonkurencyjna, stad Fukuyama stwierdził, że na świecie nie ma ideologii, która mogłaby stanowić wyzwanie dla liberalizmu; nie ma też wg Fukuyamy lepszego uprawomocnienia dla idei niż oddanie władzy w ręce ludu i tym samym przywianie mu suwerenności.
Przewaga liberalizmu wypływanie tylko z faktu, ze liberalna polityka oznacza nie tylko przyznanie pełni praw do akumulacji kapitału i zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych. Obywatele zyskują coś znacznie większą gratyfikację - mianowicie uznanie godności i wolności, które jest istota doktryny liberalizmu. Ponadto myśl liberalna jest niesamowicie kreatywna i elastyczna,, odpowiada na wyznania zmieniającego się otoczenia. W ciągu dwóch wieków swojego istnienia przechodziła wiele przeobrażeń, stawiała nowe, adekwatne do sytuacji pytania, poszukiwała nowych argumentów i rozwiązań na kolejne problemy.
Kolejnym argumentem dowodzącym olbrzymiego potencjału myśli liberalnej jest wpływ, jaki wywarła na inne ideologie, idee liberalne często pełniły rolę inspirującą dla innych prądów umysłowych.
Fukuyama zaznacza, że pomimo tak znaczna przewaga liberalizmu nie jest równoznaczna z zażegnaniem niebezpieczeństwa nawrotu autorytaryzmu,. W niektórych krajach demokracja może się załamać. Jednak będą to przypadki marginalne, XXI wiek będzie wiekiem liberalizacji świata.
Jedyna doktryna polityczno - religijną , która mogłaby zagrozić demokracji jest według Fukuyamy islam. Islam jako ideologia jest dobrze zorganizowany i spójny , obejmuje zasady molarne, głosi także ideę sprawiedliwości społecznej. W dodatku islam wg Fukuyamy ma charakter uniwersalny i odwołuje się do wszystkich ludzi, a nie członków konkretnego narodu. (Nie jest to do końca stwierdzenie słuszne, ponieważ Koran wyraźnie zaznacza, ze przykazania islamu odnoszą się do wyznawców). Fukuyama widzi w islamie zagrożenie wskazując ze w Azji zdecydowanie pokonał demokracje liberalną . Ale jednocześnie w sferze idei islam okazuje się być otwarty na idee liberalne, dlatego istnieje nadzieja, że dojdzie do stopniowej liberalizacji islamu.
Upadek komunizmu sprawił ze ideologia, która mogła konkurować z liberalizmem; poza nią nie ma atrakcyjnej i popularnej idei która mogła stanowić alternatywę wobec tego doktryny politycznej jest to pierwsza taka historia od powstania myśli liberalnej . Liberalizm jaki monopolista na rynku idei jest skazany na wygraną, musi wciąż jednak aktynie odpowiadać na problemy świata i proponować nowe rozwiązania.
