Epokę baroku zamyka się w latach 1600- 1750, otwiera ją powstanie opery, zamyka śmierć Jana Sebastiana Bacha. U początku baroku dominowała muzyka religijna, jako ta która dominowała w epokach poprzednich- średniowieczu i renesansie. W trakcie trwania epoki wyraźnie zaznacza się przeniesienie punktu ciężkości z muzyki religijnej na świecką- zbiegiem czasu to muzyka świecka zaczyna dominować w twórczości artystycznej. Barok to też wzrost znaczenia dworów- nie tylko królewskich i magnackich, ale również królewskich. Muzyka zaczyna cieszyć się też zainteresowaniem szerszych kręgów mieszczaństwa. Zmieniła się również jej funkcja. Dotychczasowa, czyli uświetnianie dworskich ceremonii, życia możnych, zmieniła nieco kontekst. Nie chodziło już o czystą przyjemność płynącą z słuchania, ale o pozycję społeczną tego, kto wydawane przez siebie przyjęcia może uświetnić muzyką. Muzyka nie tylko miała towarzyszyć wielkim okazjom, poważnym uroczystościom, ale zaczęła spełniać funkcję czysto rozrywkową, miała służyć zabawie, wypełniać wolny czas. Tym samym- zdecydowanie zwiększyło się zapotrzebowanie na muzyków, a tych nie było zbyt wielu, gdyż nie istniał jeszcze sprawny i ogólnodostępny system edukacji. Ta trudna sytuacja przyniosła w efekcie wiele zespołów, w których grać mógł każdy, kto umiał wydobyć kilka dźwięków z instrumentu. Niestety-bardzo szybko słuchanie tego rodzaju gry stawało się nie do zniesienia i trzeba było zastanowić się nad znalezieniem innego wyjścia z sytuacji.
Dla słabo wykształconych muzyków opracowano system zapisu kompozycji za pomocą basso continuo. Jest to zapis akompaniamentu, na który składają się: linia melodyczna basu, podstawa harmoniczna utworu, oraz dopisane do niego cyfry oznaczające odległości między linią basu a kolejnymi dźwiękami pojawiającymi się na jego tle- a w zasadzie równoważnie z nim. Basso continuo umożliwiało przede wszystkim prosty zapis struktury akordowej akompaniamentu, jego szkieletu harmonicznego. Realizowano je na instrumentach o stałym stroju- głównie na klawesynie i organach. Klawesynu używano w kameralnej muzyce świeckiej, zaś organów w muzyce kościelnej.
Gatunkiem charakterystycznym dla baroku, stanowiącym o wyłonieniu się nowej epoki w ogóle jest opera. Pierwszą operą- nie zachowaną do naszych czasów jest "Dafne" Jakuba Periego z 1597 roku. Gatunek ten jest połączeniem muzyki, plastyki, słowa i tańca.
Pierwsze tego rodzaju dzieła znacznie różniły się od tego, z czym dziś kojarzymy termin "opera". Nie istniał wówczas balet, dekoracje były dość skromne, scena z lekka oświetlona- jedynie świecami lub lampami oliwnymi, efektów specjalnych nie było. Scenę stanowiły przede wszystkim salony arystokracji.
Pierwszym kompozytorem, który zapisał się wielkimi zgłoskami w historii opery, był Claudio Monteverdi. Wyrażanie muzyką słowa, wzmacnianie dźwiękiem ekspresji tekstu rozpoczął na gruncie swoich madrygałów. Do nakreślonej tam koncepcji muzyki wokalno- instrumentalnej dołączył później ruch śpiewaka, dynamikę, kazał swoim postaciom odgrywać sceny, o których śpiewają. Początkowo spotkało się to z brakiem akceptacji i drwiną, jednak z czasem forma opery zyskiwała coraz większą popularność i cieszyła się rosnącym uznaniem wykonawców i słuchaczy. Monteverdi zaś zyskał przydomek "ojca opery".
Pierwszym jego dziełem tego gatunku był "Orfeo". Opera ta powstała stosunkowo późno, dopiero około 1607 roku, kiedy Monteverdi miał już czterdzieści lat, a jego twórczość była już popularna. Pierwsza opera zawiera już arie, zamiast dialogów pojawiają się duety, zwiększona jest rola chóru i orkiestry. Wraz z rozwojem gatunku te cechy również ulegają zaakcentowaniu, wzrasta ich rola- powiększa się skład orkiestry, kompozytor wprowadza nowe instrumenty, zwiększa ich liczbę. Monteverdi stosuje instrumentalny wstęp w swoich operach- u niego nazywa się on toccatą. Okazał się on być prototypem późniejszej uwertury, która nota bene w tamtym okresie nosiła nazwę symfonii.
Z historii muzyki znamy dwa typy uwertur- francuską i włoską. Dla francuskiej charakterystyczna była dwuczęściowość: jako pierwsza występuje część wolna, po niej szybka, uwertura włoska składa się z trzech części- szybkiej, wolnej i szybkiej.
Monteverdi tworzył również msze, hymny, szereg utworów religijnych, które oceniane są niemal tak wysoko jak jego twórczość operowa.
Ważną datą w historii rozwoju opery jest rok 1637, kiedy otwarto pierwszy stały gmach operowy w Wenecji. Miasto szybko znalazło swoich naśladowców- najpierw na terenie Włoch, potem również poza ich granicami. Wszystko to prowadzi do utworzenia nowych szkół związanych z różnymi ośrodkami geograficznymi. Największymi stają się Rzym, Wenecja i Neapol.
W szkole neapolitańskiej na czoło wysuwa się twórczość Alessandra Scarlattiego (1660- 1725). Jest on autorem 114 oper, 801 kantat, 30 oratoriów i wielkich kantat kościelnych, 20 serenad, 14 mszy, 12 symfonii di conserto grosso, 6 koncertów przeznaczonych na instrumenty smyczkowe, 6 koncertów klawesynowych oraz wielu drobniejszych utworów.
W tym samym czasie we Francji wielką sławą cieszył się Jean Baptiste Lully (1632- 1687), który jest twórcą narodowej opery francuskiej.
Poza operą w baroku rozwija się świecka kantata i religijne oratorium. Oba te gatunki zbliżone są do opery. Również w nich występuje orkiestra, chór, soliści. Zasadniczą różnicą jest natomiast brak akcji scenicznej. Nie ma w nich baletu, kostiumów, dekoracji.
Geneza oratorium wiąże się ze zwyczajem zebrań organizowanych przy grupie księży skupionych wokół św. Filipa Neri. Sama nazwa wywodzi się z łacińskiego terminu- "oratorio", "oratore"- oznacza "modlić się". W trakcie takich modlitewnych spotkań śpiewano wiele nabożnych pieśni. Ustalenia ostatecznej formy oratorium dokonał włoski kompozytor Giacomo Carissimi (1605- 1674), który zastosował tu środki przejęte z opery- uwerturę, arie, duety, partie instrumentalne, chóralne, wokalno- instrumentalne. Oratoria składają się z kilku większych części podzielonych na drobniejsze fragmenty. Całość rozmiarem nie różni się zbytnio od opery.
W zakresie tematyki oratoria są w przeważającej części utworami religijnymi. Nie jest to jednak nieprzekraczalna reguła. Niejednokrotnie w twórczości największych kompozytorów pojawiały się też oratoria świeckie.
Z kolei kantata jest przede wszystkim utworem świeckim. Sam termin wywodzi się od łacińskiego słowa "cantare"- co znaczy "śpiewać". Pierwszym wybitnym twórcą kantat był Giacomo Carissimi, jednak do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku należy Jan Sebastian Bach. On też doprowadził kantatę do szczytowej formy jej rozwoju.
Bach w swoich kantatach wykorzystywał wszystkie znane mu środki wyrazu: polifonię, homofonię, arie solowe (z orkiestrowym akompaniamentem) bądź arie z towarzyszeniem instrumentu koncertującego. Wśród religijnych kantat Bacha za jedną z najlepszych uznaje się "Gott ist mein Konig" ("Bóg jest moim Królem"). Zaś spośród kantat świeckich największą sławą cieszy się "Kantata o kawie".
Rozwój muzyki przynosi też rozwój instrumentów. W baroku powstają skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy (które wyparły wiole). Wtedy też wynaleziony zostaje fortepian- jego twórcą jest Włoch: Bartolomeo Cristoforti. W epoce tej udoskonalono również instrumenty już istniejące- takie jak flety czy organy.
Barokowi zawdzięczamy również wykształcenie się formy concerto grosso. Koncerty te charakteryzują się wykonywaniem je przez dwie grupy instrumentalistów- pierwsza składa się z instrumentów solowych- concertino, zaś druga- określana mianem tutti- to zespół akompaniujący, realizujący basso continuo.
Twórcą tego gatunku jest Arcangelo Corelli (1653- 1713). Wśród jego koncertów na miano najwybitniejszego zasługuje Concerto grosso g- moll: "Boże Narodzenie". Formę concerti grossi jednoznacznie sprecyzował Antonio Vivaldi zamykając go w ramach trzech części, występujących kolejno po sobie: szybkiej, wolnej i szybkiej. W historii concerto grosso zapisały się utwory Jerzego Fryderyka Haendla, Jana Sebastiana Bacha- kompozytora słynnych sześciu Koncertów Brandenburskich.
W późniejszym okresie z concerto grosso wykształciła się forma koncertów solowych. Za twórcę tego gatunku uznaje się Giuseppe Torellego (1658- 1709). Był on Włochem- skrzypkiem i kompozytorem. Rozwój tego gatunku zawdzięczamy w dużej mierze Antonio Vivaldiemu. W jego twórczości pojawia się 225 koncertów na instrument solowy z orkiestrą i basso continuo, 49 oper, 55 motetów, 23 symfonie, 18 sonat na skrzypce i basso continuo, 14 opracowań nieszporów oraz wiele innych drobniejszych utworów. Wśród koncertów solowych największą popularność zyskały "Cztery Pory Roku".
Kolejnym gatunkiem, który przybrał określoną formę właśnie w epoce baroku była sonata. Wykształciły się wówczas dwa podstawowe rodzaje sonaty: sonata da chiesa( chiesa z języka włoskiego oznacza "kościół"), czyli sonata kościelna oraz sonata da camera (camera z kolei w języku włoskim oznacza "pokój")- sonata kameralna. Sonata kościelna zbudowana jest z czterech następujących po sobie części: wolnej, szybkiej, wolnej i szybkiej. Istniały też sonaty trzyczęściowe.
Finalny etap epoki baroku nosi nazwę rokoko. Wówczas wykształciła się kolejna forma- zwana fugą (termin ten wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza "ucieczkę"). Fuga jest gatunkiem muzyki instrumentalnej, choć w historii muzyki nie brakło również wokalno- instrumentalnych dzieł tego typu. Uważana jest za najwspanialszy gatunek muzyki barokowej i w ogóle za najdoskonalszy spośród wówczas powstałych. Najwybitniejszym barokowym kompozytorem tworzącym fugi był Johann Sebastian Bach. On też u kresu swojego życia napisał książkę- "Die Kunst der Fuge" (co z niemieckiego tłumaczy się jako "Sztuka fugi").
Kompozytorem, którego nie sposób pominąć mówiąc o baroku jest też Jerzy Fryderyk Haendel (1685- 1759). W jego twórczości pojawiają się:
- gatunki muzyki wokalnej: opery- "Rodrigo", "Juliusz Cezar"; dramatyczne oratoria- "Mesjasz", "Salomon";
- dzieła instrumentalne: orkiestrowe- "Muzyka na wodzie", "Muzyka sztucznych ogni", kamerlane- sonaty, concerti grossi.
Jest to tylko niewielka część jego dorobku kompozytorskiego.
Innym wielkim kompozytorem zasługującym na osobną wzmiankę jest Jan Sebastian Bach(1685- 1750). On z kolei jest autorem takich wielkich dzieł jak: "Koncerty Brandenburskie", "Oratorium na Boże Narodzenie", "Wariacje Goldbergowskie", słynna "Toccata i fuga d- moll". I one są również jedynie minimalną namiastką wielkiej twórczości tego człowieka.
W muzyce polskiej tego okresu wyróżniającymi się kompozytorami są:
- Marcin Mielczewski, twórca wielu utworów instrumentalnych,
- Adam Jarzębski, który był muzykiem, budowniczym i pisarzem;
- Bartłomiej Pękiel, autor znanych "Missa Pulcherina" (z języka łacińskiego- "Msza Najpiękniejsza") oraz "Audite mortales" (również z łaciny tłumaczy się jako "Słuchajcie śmiertelni");
- Grzegorz Gerwazy Gorczycki, znany przede wszystkim z kompozycji "Missa Paschalis" (Mszy Wielkanocnej).
Barok jest epoką, która wpłynęła na czas, który nastał bezpośrednio po nim- a przez to i na całą późniejszą historię muzyki. Krystalizacja harmoniki funkcyjnej jest tylko jedną z wielu zdobyczy tamtego czasu, które po dziś dzień nie tracą aktualności i ciągle determinują nasze myślenie o muzyce.
