Renesans (fr. renaissance), określany też mianem Odrodzenia, to epoka w dziejach kultury, obyczajowości, idei, sztuki i nauki europejskiej, której początków należy szukać w czternastowiecznych Włoszech, skąd rozprzestrzenił się on na cały kontynent europejski, by po bujnym i jakże istotnym dla cywilizacji europejskiej rozkwicie w XV i XVI wieku, osiągnąć swój schyłek na przełomie XVI i XVII stulecia. Renesans nawiązując do myśli antycznej wskrzesił wiele dawnych tradycji filozoficznych i starożytnych gatunków literackich, poprzez co renesansowa literatura zasługuje na szczególną uwagę człowieka, którego zainteresowania oscylują wokół literatury, zwłaszcza że wynaleziony wówczas przez Jana Gutenberga sposób drukowania wpłynął na istotny rozwój literatury w ogóle, dzięki zwiększeniu liczby jej odbiorców. W renesansie poczęły kształtować się także języki literackie, a języki narodowe zaczęto wprowadzać zarówno do literatury, jak i do życia naukowego czy kościołów.

Z uwagi na fakt, iż renesans przejął znaczną ilość antycznych gatunków literackich, w moim odczuciu, najlepszym, to jest najbardziej czytelnym i zrozumiałym sposobem krótkiego ich zaprezentowania, będzie wyszczególnienie tychże w punktach. Literackimi gatunkami starożytnymi, które przyjęły się w dobie odrodzenia były kolejno:

  1. Pieśń - gatunek literacki poezji lirycznej w swojej genezie związany z muzyką i obrzędami. Pieśni dzielą się ze względu na ich tematykę na: pieśni religijne (psalmy), filozoficzne, okolicznościowe, biesiadne i patriotyczne, a ich cechami są: układ stroficzny, wyrazista rytmizacja, prosta budowa zdań, częste powtórzenia i refreny. W opisywanej epoce ogromną sławą cieszyły się pieśni Jana Kochanowskiego, z których wyłania się obraz odrodzeniowego światopoglądu.
  1. Tren - utwór liryczny, odmiana pieśni. Tren to swoisty traktat filozoficzny pisany pod wpływem śmierci ważnej osoby i wyrażający żal autora z tego powodu. Opisuje i wychwala słowa, myśli i czyny zmarłego, chwaląc jego zalety i zasługi dla świata i ludzi. I choć antyczne treny pisane były głównie z powodu śmierci ważnych dla społeczeństwa osobistości, w renesansie pojawiają się nowatorskie treny Kochanowskiego, które poświęcił on swojej zmarłej w wieku niespełna trzech lat córeczce Urszuli.
  1. Fraszka - jest krótkim wierszowanym utworem, o bardzo zróżnicowanej tematyce, zwykle żartobliwej bądź ironicznej. Fraszki bywają pisane "na coś" (na przykład "Na lipę"), "do czegoś" ("Do gór i lasów") tudzież "o czymś" ("O doktorze Hiszpanie"). Fraszki różnicują się ze względu na budowę i jako takie dzielą się na: opisowo - ilustracyjne (stanowią one relację, opisują dany motyw lub ilustrują określony temat), wyznaniowo - liryczne (pisane w pierwszej osobie i ujawniające uczucia podmiotu mówiącego) i dramatyzowane (są to dialogi podobne do scenek teatralnych), a także ze względu na temat i tu wyróżniamy: fraszki obyczajowe, miłosne, filozoficzne i patriotyczne. Do literatury polskiej wprowadził je Jan Kochanowski, który przedstawił w nich swoją wizję świata.
  1. Tragedia - utwór literacki przeznaczony do wystawiania na scenie, w którym przedstawione są losy człowieka, zwykle wybitnego, wchodzącego w konflikt z tak zwanymi siłami wyższymi (na przykład z Bogiem, losem, prawem czy moralnością). Za przykład tragedii renesansowej może posłużyć "Odprawa posłów greckich" Kochanowskiego; autor zachowuje w jej kompozycji sporo antycznych cech gatunku (realizuje na przykład zasadę trzech jedności), aczkolwiek wprowadza też pewne innowacje - tytuł dzieła jest niekonwencjonalny, a ujęcie konfliktu tragicznego dość specyficzne.
  1. Sielanka - utwór poetycki, którego tematyka dotyczy życia członków najniższych warstw społecznych - głównie pasterzy, rolników czy rybaków. Sielanka, rodzaj lirycznego monologu przeplatanego opisem bądź dialogiem, idealizuje stan plebejski i jako taka często opowiada o zaletach pracy na roli i życia na wsi w ogóle. Występują trzy typy sielanek, to jest: sielanka realistyczna (na przykład "Żeńcy" Szymonowica), sielanka liryczna ("Do Justyny") i tak zwana sielanka konwencjonalna ("Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego). Za twórcę sielanki jako gatunku uznaje się greckiego poetę Teokryta, a polskimi pisarzami epoki odrodzenia, którzy uprawiali ten gatunek byli przede wszystkim Szymon Szymonowic i Jan Kochanowski.
  1. Dialog - to utwór literacki, na który składają się wypowiedzi kilku podmiotów na jeden wspólny temat. Za twórcę dialogu uważa się Platona. Gatunek ten był bardzo popularny zarówno w starożytności jak i w renesansie, a doskonałym przykładem dialogu odrodzeniowego może być "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem" Mikołaja Reja czy "Dworzanin polski" Łukasza Górnickiego.

Oczywiście renesansowi twórcy czerpali także z literatury średniowiecznej, z której przejęte zostały następujące gatunki:

  1. Sonet - poetycki utwór literacki, który ukształtował się we Włoszech w XIII i XIV wieku. Klasyczny sonet włoski składa się z dwóch zwrotek czterowersowych (są to zwrotki opisowe) i dwóch trzywersowych (o charakterze refleksyjnym). Inną odmianą sonetu jest sonet francuski, który dzieli się na trzy strofy czterowersowe i jedną dwuwersową (tzw. strofa zamykająca). Gatunek ten wymaga od autora niezwykłego kunsztu literackiego, jakim mogli szczycić się bez wątpienia piszący w renesansie sonety typu francuskiego polscy pisarze: Mikołaj Sęp- Szarzyński i Jan Kochanowski.
  1. Kronika - tym mianem poczęto w średniowieczu określać historyczne utwory epickie, nawet wówczas, gdy nie charakteryzowały się one chronologicznym uporządkowaniem faktów i dat. Polskimi kronikarzami w średniowieczu byli między innymi: Gall Anonim, Jan Długosz oraz Wincenty Kadłubek. Natomiast, jeśli idzie o odrodzenie, należy wymienić tu nazwisko Marcina Bielskiego, który stworzył w tym okresie "Kronikę wszystkiego świata" - dzieło pisane na wzór średniowiecznych kronik i uznawane dziś za pierwszą polską historię powszechną.
  1. Misterium - rodzaj średniowiecznego dramatu religijnego, który był wówczas bardzo rozpowszechniony. Misteria tworzono także w renesansie, aczkolwiek ich zbiór jest stosunkowo ubogi. Przykładem misterium powstałego w epoce odrodzenia w Polsce może być "Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka (1570 rok), która jest jedynym zachowanym do dnia dzisiejszego dziełem opisywanego tu gatunku.
  1. Kazanie - czyli przemowa wygłaszana przez duchownego przywódcę chrześcijańskiego, której celem jest nauczanie bądź przekazywanie treści religijnych. W renesansie głównym propagatorem kazań był Piotr Skarga, a jego "Kazania sejmowe" sprawiły, iż gatunek ten stał się swojego rodzaju instrumentem publicystyki religijnej, a idąc dalej - politycznej.

W dobie renesansu pojawiły się także nowe, dotąd nieznane gatunki literackie, a mianowicie:

  1. Nowela - krótki utwór epicki, o zwartej i wyraziście zarysowanej akcji, skupiony na jednym, konkretnym problemie i wyjątkowo rygorystyczny formalnie. Cała akcja noweli toczy się wokół jednego motywu, który przewija się w każdej fazie prostej, przejrzystej i dramatycznej fabuły. W noweli wyraźnie zaznaczony jest też punkt kulminacyjny i rozwiązanie akcji. Za twórcę gatunku w formie klasycznej uważa się Giovanni'ego Boccaccio, autora "Dekameronu" - zbioru stu nowel uznanego za arcydzieło literatury światowej.
  2. Esej - to tekst o charakterze literacko - naukowym, w którym autor swobodnie i subiektywnie rozważa określony problem filozoficzny, społeczny, artystyczny czy inny. Za twórcę tego gatunku uważa się Michaela Montaigne'a.

W epoce odrodzenia, dzięki wynalazkowi Gutenberga, o którym wspominałem już we wstępie niniejszej pracy, po raz pierwszy w historii ludzkości stworzone zostały tak dobre warunki do rozwoju publicystyki, jako wypowiedzi literackiej mającej kształtować opinie i postawy odbiorców. Publicystyka dotyka przeróżnych tematów życia czy to z zakresu polityki, czy obyczajów, czy na przykład kultury, a jej autorzy piszą między innymi felietony, eseje i recenzje, które przedstawiają ich poglądy na dany problem i w zamierzeniu dążą do kreowania określonej tak zwanej opinii publicznej na dany temat. Głównymi przedstawicielami polskiej publicystyki czasów odrodzenia byli: Andrzej Frycz Modrzewski i ksiądz Piotr Skarga. Modrzewski poruszał tematy społeczne, a najbardziej znanym jego dziełem był traktat O poprawie Rzeczpospolitej (De Republica emendanda), który, ze względu na propagowane w nim poglądy, znalazł się na liście ksiąg zakazanych. Piotr Skarga natomiast wsławił się jako twórca publicystyki religijnej, którą stanowią jego Kazania sejmowe, o czym mowa powyżej.

W dobie renesansu powstawała także literatura błazeńska, która wywodzi się ze średniowiecza. Średniowieczna błazenada, karnawałowa zabawa polegająca na odwróceniu ról społecznych, posłużyła pisarzom do stworzenia gatunku literackiego pozwalającego mówić o sprawach trudnych w sposób prosty i dowcipny. Utwory błazeńskie pisano prozą, a sama forma wypowiedzi była raczej odległa od górnolotnego stylu najlepszych artystów tamtego okresu, czego przykładem może być pozycja pod tytułem Rozmowy, które miał król Salomon Mądry prowadzić z Marchołtem grubym a sprośnym, a wszakoż, jako o nim powiedają barzo wymownym, z figurami i z gadkami śmiesznymi w przekładzie z łacińskiego Jana z Koszyczek z 1521 roku, a także Żywot Ezopa Fryga autorstwa Biernata z Lublina. Bohaterowie obu tych powieści, to brzydcy, ale przy tym mądrzy i sprytni plebejusze, którzy bez żenady i z chęcią podejmują dyskusję z najważniejszymi osobistościami. Dzięki takiej formie wypowiedzi autorzy mogli więc przemycać wiele treści wyrażających niezgodę, a nawet bunt w odniesieniu do panujących stosunków społecznych, gdyż ubierając bohatera w maskę błazna można było bez większych konsekwencji włożyć w jego usta każde niemal słowo czy opinię.

W moim odczuciu, pisząc o literaturze renesansu warto przynajmniej wymienić pisarzy zagranicznego odrodzenia, którzy poprzez swoje dzieła wywarli największy wpływ na sobie współczesnych. Tu bez wątpienia należy więc przypomnieć trzech Włochów, których współcześnie uważa się za prekursorów renesansu w literaturze. Jednym z nich był urodzony w 1265 roku, a zmarły we wrześniu 1321 roku, czyli żyjący u schyłku średniowiecza i w początkowym okresie epoki odrodzenia Dante Alighieri. Jego największe dzieło "Boska komedia", choć powstało jeszcze w średniowieczu posiada wiele cech charakterystycznych dla późniejszej literatury renesansowej, a między innymi: świeckość autora, zainteresowanie człowiekiem (głównym bohaterem jest właśnie człowiek), użycie języka narodowego (czyli włoskiego) czy nawiązania do poezji antycznej. Dwoma pozostałymi wielkimi Włochami, którzy wnieśli ogromny wkład w literaturę omawianego okresu byli: Giovanni Boccaccio (1313 - 1375), autor dzieła Dekameron oraz poeta Francesco Petrarca (1304 - 1374), autor słynnych Sonetów do Laury. Dzieła charakterystyczne dla renesansu powstawały oczywiście również poza kolebką tej epoki czyli Włochami, a najważniejszymi twórcami byli tu między innymi Anglicy: Thomas More (Utopia) i William Shakespeare, a także Francuzi: Michel Montaigne (1533 - 1592), Pierre Ronsard (1524 - 1585) czy Francois Rabelais.

Osiągnięcia pisarzy doby renesansu w istotny sposób wpłynęły na kształt późniejszej literatury światowej. Wielu spadkobierców renesansowego dziedzictwa literackiego czerpało i czerpie do dziś inspirację z twórczości autorów tamtego okresu. Dlatego też pragnąc zrozumieć pisma współczesnych twórców, należy dobrze poznać popularne w odrodzeniu gatunki literackie i najważniejsze przynajmniej dzieła renesansowe, gdyż bez tego nie może być mowy o poprawnej interpretacji wielu pisanych później pozycji.