Renesans - rzeźba i malarstwo w ówczesnej Polsce
Renesans (fr. renaissance), określany też mianem Odrodzenia, to epoka w dziejach idei, sztuki i nauki europejskiej. Jego początków należy szukać w czternastowiecznych Włoszech, skąd rozprzestrzenił się on na cały kontynent, by po bujnym i jakże istotnym dla cywilizacji europejskiej rozkwicie w XV i XVI wieku, osiągnąć swój schyłek na przełomie XVI i XVII stulecia. Oczywiście ścisłe określenie ram czasowych trwania tej epoki jest w zasadzie niemożliwe, bowiem renesans, pomimo iż w stosunku do epoki poprzedniej, to jest do średniowiecza, był przełomem na skalę globalną, nie był jednak przewrotem nagłym. Niemożliwym więc staje się podanie ścisłej daty, od której miałby rozpocząć się renesans w konkretnym kraju. Zresztą równie trudnym zadaniem jest stwierdzenie, kiedy możemy mówić o jego schyłku czy końcu, bowiem zdobycze renesansu przetrwały w kulturze do dnia dzisiejszego, a kolejna epoka - barok, mimo pewnych różnic w gustach estetycznych, czerpała wiele z odrodzeniowego dziedzictwa.
Początki renesansu w Polsce sięgają przełomu XV i XVI wieku. Do Polski zaczynają wówczas napływać artyści i myśliciele z całej Europy, przenosząc swoją wizję odrodzenia na tutejszy grunt. Oczywiście miejscowi artyści nie pozostawali bierni w swym odbiorze i sprawnie dostosowywali nowości kulturowe zza granicy do polskich realiów. Należy więc rozpatrywać naukę i sztukę renesansową w Polsce jedynie w kontekście ogólnoeuropejskim, gdyż zagraniczne wpływy były zbyt silne, by nie brać ich tu pod uwagę, Zwłaszcza, że obcokrajowcy tworzący swoje dzieła w naszym kraju należeli w wielu wypadkach do ówczesnej czołówki światowej.
Głównym ośrodkiem artystycznym polskiej sztuki renesansowej był Kraków, gdzie Zygmunt Stary założył pierwszy w Polsce renesansowy warsztat architektoniczno - rzeźbiarski. Dzięki temu, już na początku XV wieku zaczęły powstawać tu dzieła charakterystyczne dla epoki odrodzenia. Następnie, wraz z rozprzestrzenieniem się około połowy tegoż wieku myśli i kultury humanistycznej, a w tym idei mecenatu, pojawiło się wielu artystów, którzy tworzyli swoje dzieła w renesansowym stylu, pozostawiając potomnym mnogość wybitnych prac na najwyższym poziomie artystycznym.
Podstawowym surowcem z jakiego tworzono renesansowe rzeźby był kamień, a uściślając, bardzo często marmur, choć używano również wapieni i piaskowców (głównie do ozdobnych wykończeń). W epoce tej obserwujemy w rzeźbie dążenie do oderwania postaci od tła i stworzenia tym samym wolno stojącego obiektu, a głównymi tematami ówczesnych rzeźb były przede wszystkim popiersia portretowe, posągi konne, akty i nagrobki przyścienne. Rola płaskorzeźb ograniczała się natomiast zwykle do funkcji dekoracyjnej. Warto tu jeszcze dodać, iż na skutek ówczesnego zainteresowania kulturą antyczną powstawały w epoce odrodzenia również dzieła nawiązujące do postaci mitologicznych.
I choć budowano wówczas wiele kościołów, kaplic, ratuszy miejskich czy kamienic mieszczańskich, w moim odczuciu, warto pokrótce omówić tu rzeźby nagrobne, które w renesansowej Polsce cieszyły się ogromną popularnością. Tak więc w początkowym okresie w rzeźbie renesansowej widoczne były całkiem silne nieraz wpływy gotyckie. Renesansowe nagrobki przyścienne przedstawiały postać zmarłego w ujęciu dynamicznym. Następnie pojawił się typ nagrobka o układzie piętrowym (wielokondygnacyjnym), czego przykładem może być chociażby nagrobek Zygmunta I Starego autorstwa Bartłomieja Berrecci'ego (1480-1537), który następnie służył za wzór rzeźbiarzom z całego kraju. Nagrobek ten skonstruowany jest w ten sposób, że w niszach sarkofagu umieszczone są posągi świętych uderzające charakterystycznym dla renesansu realizmem. Również leżąca na sarkofagu postać króla ukazuje dążenia twórcy rzeźby do osiągnięcia perfekcji w przedstawieniu fizjonomii ludzkiego ciała; król przedstawiony jest tu we śnie w pozie mocno poruszonej, co od tej pory staje się niemalże regułą w polskiej rzeźbie nagrobnej opisywanego tu okresu.
Malarstwo renesansowe natomiast zdecydowanie wolniej od rzeźby zaczęło pojawiać się w Polsce. Jeszcze w latach czterdziestych nie słychać tu o żadnym Włochu tworzącym w naszym kraju. Z tej też przyczyny polskie malarstwo, choć rozwijało się wolniej niż rzeźba, było bardziej niezależne od włoskiego malarstwa epoki renesansu, a zewnętrzne wpływy na nie wywierali przede wszystkim niemieccy artyści malarze przybyli do naszego kraju. Tak więc, malarstwo tamtego okresu skupiało się głównie na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów korzystając z badań nad perspektywami linearną i barwną. Charakteryzowało się ono zwrotem ku naturze i próbami wiernego jej naśladowania na drodze rzetelnej obserwacji, a tworzenie pejzaży dawało artystom możliwość rozwoju na drodze eksperymentowania z barwą i światłem. Mimo to najbardziej wyzwolone od tradycyjnych prądów twórczych było w Polsce malarstwo ścienne i miniaturowe. W Krakowie powstaje wówczas wiele pracowni miniatorskich, z których kręgu wywodzi się najwybitniejszy malarz polskiego renesansu Stanisław Samostrzelnik, cysters z klasztoru w Mogile pod Krakowem. Jego działalność artystyczna skupiała się przede wszystkim wokół tworzenia miniatur, choć zajmował się także malarstwem ściennym (polichromie w mogilskim klasztorze) i, najprawdopodobniej, sztalugowym. Ponadto ozdobił on iluminacjami wiele królewskich ksiąg religijnych (na przykład modlitewniki Zygmunta Starego i królowej Bony) oraz rozliczne dokumenty. Istnieje również przypuszczenie, iż Samostrzelnik był także autorem portretu biskupa Tomickiego, który to portret byłby jedynym dziełem tablicowym, jakie przetrwało do naszych czasów. Oczywiście w dobie renesansu w Polsce tworzyli także inni wybitni malarze, czego przykładem może być osoba Macieja z Drohiczyna (lata 1484 do 1528) - prawdopodobnego twórcy miniatur zdobiących Graduał Jana Olbrachta.
W malarstwie renesansowym, prócz tego, co zostało powiedziane do tej pory, bardzo istotną rolę odgrywał portret dworski, magnacki, a także mieszczański. I tak, najwybitniejszym portrecistą tworzącym w naszym kraju był przybyły z Magdeburga Marcin Kober, który, łącząc osiągnięcia dworskiego portretu środkowoeuropejskiego z lokalnymi tendencjami, namalował wiele wybitnych portretów, w tym portret Zygmunta III (1592, na blasze), Anny Austriaczki, Anny Jagiellonki czy portret trumienny Stefana Batorego. Kolber tworzył również popularne wówczas miniatury królewskie.
Reasumując więc dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, że epoka renesansu przyniosła całej Europie, w tym również i Polsce szereg zabytków uznawanych dziś za dzieła sztuki klasy światowej. Renesans promował bowiem człowieka jako takiego i człowieka jako artystę, dzięki czemu powstała wówczas olbrzymia ilość dzieł zarówno z zakresu sztuk plastycznych, jak i muzyki czy literatury, które współcześnie zadziwiają pięknem i perfekcją wykonania. Największy jednak budzi dziś charakterystyczna dla ludzi renesansu wszechstronność, która winna być wzorem do naśladowania dla każdego współczesnego człowieka.
Bibliografia:
