Motto:

"Człowiek jest istotą dwoistą; jego prawa ręka symbolizuje działalność praktyczną, racjonalną i utylitarną, a ręka lewa - od serca - przeżycia emocjonalne, doświadczenia intuicyjne, twórczość." /J. Bruner/

Różne poglądy na temat człowieka wydają się budować cały szereg antynomii. Antynomie to dwa zdania sprzeczne ze sobą, ale w jednakowy sposób zasługujące na przyjęcie. Elementy koncepcji człowieka, którą określamy jako antynomialna, występują u Bogdana Suchodolskiego. Główne założenie omawianej koncepcji to przyjęcie, iż istota ludzka jest wewnętrznie sprzeczna. Każdą ze wskazanych właściwości, z jaką mamy u niego do czynienia, możemy zaprzeczyć, wskazując właściwość wobec niej przeciwną.

Spróbujmy dokonać krótkiego przeglądu stanowisk, jakie prezentuje filozofia wobec bytu ludzkiego.

1. Sposób postrzegania przez człowieka swojego miejsca w stosunku do wszechświata.

a). Wizja transcendentna - wiąże się z wiarą, iż istnieje we wszechświecie coś poza człowiekiem i ponad człowiekiem. Okazuje się wówczas człowiek istotą, układającą sobie życie wraz z równoczesnym "oddaniem się w opiekę", a zarazem wraz z poddaniem się wobec sądów i wyroków owej Transcendencji. Przyjmuje także, iż:

*) wola i rozum ludzki są obwarowane nieprzekraczalnymi granicami

*) istnieją obiektywne prawa oraz należy okazać wobec nich jakąś formę posłuszeństwa

*) istnieje czynnik fideistyczny, a więc wiara, która jest w stanie oświecać ludzki umysł w stopniu lepszym aniżeli sam rozum

*) istnieje jakieś "coś", istniejące ponad pierwiastkiem samego życia

*) życie stanowi swoistą "podróż" (którą odbywamy, metaforycznie to wyrażając, "na drogach życia", "wodach życia")

b). Wizja immanentna - jest ona znowuż związana z przeświadczeniem, iż właściwie tak naprawdę poza nami nie ma we wszechświecie niczego takiego, co w istotny sposób, pod jakimś bytowym względem przerastałoby nas. Jesteśmy zatem wedle tego poglądu we wszechświecie sami. Wszystko zaś leży w naszej gestii. Dobro oraz zło zależą zatem od nas samych. Wedle immanentnej koncepcji człowiek to twórca, a równocześnie twór ludzkiego świata.

2. Rodzaje ludzkiego poznania oraz sposoby rozumienia świata:

a). Racjonalizm - to przyjęcie, że poznanie dokonuje się poprzez rozum.

b). Irracjonalizm - mówi nam, że poznajemy też przez intuicję, wyobraźnię, a także wiarę czy objawienie religijne.

3. Prawda, jej posiadanie i poszukiwanie:

a). Przyjęcie że posiedliśmy prawdę, co wiąże się z postawą zamkniętą. Taka postawa daje nam poczucie pewności i bezpieczeństwa. Takie przekonanie o posiadaniu prawdy może nas jednak wieść na manowce. Ludzie którzy myślą, że posiedli prawdę, zdolni byli nieraz w historii do fanatyzmu i nietolerancji. Tępili inaczej myślących i mających inne zdanie niż oni sami.

b). Postawa poszukiwania prawdy, określana mianem postawy otwartej (jak ktoś powiedział "posiadanie prawdy to przywilej Boga, zaś rzeczą ludzką jest poszukiwanie prawdy"). Taka postawa to z jednej strony brak pewności oraz oparcia. Ale zarazem prowadzi ona ku tolerancji, powszechnemu szczęściu i kolektywnemu szukaniu prawdy. Szukanie prawdy to także radość, jaka opłynie z samych poszukiwań.

4. Nasze poznawanie drugiej osoby. Czy jest ono następstwem miłości, czy też może to miłość stanowi następstwo faktu poznawania drugiego?

a). Jedna z wersji mówi że miłość jest zawsze pierwsza. A więc najpierw kogoś kocham. Zakochałam się w nim i dlatego chcę się o nim jak najwięcej dowiedzieć.

b). Ale inni powiedzą, że jednak to poznanie pojawić się musi jako pierwsze, poprzedzające miłość. Poznałam go, znam go już trochę, a im bardziej go znam, wydaje mi się on cudowny. Dlatego więc, że go znam, kocham go. 

5. Czy wiedza jest człowiekowi potrzebna? Po co ją zdobywa? Jakim celom rodzaju ludzkiego wiedza ma służyć?

a). Zdobywamy wiedzę w imię dobra wspólnotowego. Wiedza potrzebna jest nam, aby pomagać innym ludziom. Nasze poznanie służyć powinno mądrości, nie zaś panowaniu.

b). Osiągamy wiedzę dla własnego, czasem egoistycznie pojętego dobra. Poprzez korzystanie z wiedzy chcemy panować ponad ludźmi. Rzeczywiście ludzie wydają się czasem istotami bezwzględnymi, żądnymi władzy, zaszczytów, korzyści.

6. Relacja ludzi do rzeczywistości, w której przyszło im żyć.

a). Postawa akceptująca, która zgadza się na realia, w których się dany człowiek znalazł. Taki stosunek do świata może nam dawać spokój i bezpieczeństwo. Daje też czasem przekonanie o sensie życia. Czasem rodzić może postawę uległości.

b). Postawa buntownicza, wyrażająca się w proteście i krytyce. Taka postawa nieraz wymagać może samodzielnego rozstrzygania, ponoszenia ryzyka, odwagi. Czasem jednak bunt jest destrukcyjny i może bezlitośnie jedynie niszczyć, nie proponując niczego w zamian. Człowiek ma skłonność do buntu, bo lubi marzenia idealnym świecie, lubi stwarzać różne utopie.

7. Czy być samemu, czy też lepiej należeć do grupy?

a). Jeśli ktoś jest sam, częściowo zabezpiecza się przed interwencjami innych ludzi. Równocześnie jest narażony na silne przeżywanie wydarzeń, szczególnie tych smutnych. Radość to raczej przecież objaw społeczny.

b). Jeżeli jesteśmy w grupie, możemy odnaleźć w niej wsparcie oraz potwierdzenie siebie i swych przeżyć. W człowieku tkwi głęboko zakorzeniona potrzeba dzielenia losu z innymi osobami. Jeżeli jesteśmy lubiani i akceptowani, czujemy się szczęśliwi.

8. Postawa wobec życia

a). Życie jest służbą, obowiązkiem. Służymy Bogu, sztuce, poezji, poświęcam się na rzecz innych ludzi, czy nauki. Nieraz człowiek gotów jest płacić najwyższe ceny, aby spełnić swoją misję i obowiązek. Życie pełne poświęceń, heroizmu daje czasem wiele satysfakcji.

b). Życie to szukanie szczęścia i przyjemności. Chcemy chwytać każdą chwilę, spełniać wszelkie zachcianki, chcemy dostać to, co jest obiektem naszych pragnień. "Chce nam się żyć". Radość, szczęście czerpiemy garściami. Nastawiamy się na to, co przyjemne.

9. Pionowość a horyzontalność w spojrzeniu na ludzkie życie.

a). Spojrzenie pionowe: Życie to drabina, na której szczeble wspinamy się coraz to wyżej, by zyskiwać coraz to więcej. Każde zdarzenie to kolejny szczebel. Dzień dzisiejszy to środek, jaki wpisuje się w dążenie, którego celem być ma sukces. Drugi człowiek to jedynie konkurencja, czyli wróg. Jeżeli tak stawiamy sprawę, postawa tego rodzaju rodzić może zazdrość, napięcie, prowadzić do frustracji i ostrych nieraz konfliktów. Osoba ludzka staje się jedynie narzędziem sukcesu.

b). Spojrzenie horyzontalne: Bronimy tego co teraźniejsze oraz staramy się o bezinteresowność. Przeżycia chwili obecnej mają samoistną wartość. Odnaleźć pragniemy więcej miejsca, by poświęcić je przyjaźni i miłości. Chcemy być otwarci na świat i ludzi.

10. Być czy też mieć?

a). Mieć. Człowiek to istota chcąca jak najwięcej posiadać.

b). Być. Chcemy dążyć, do tego by stać się lepszymi. Pragnę być człowiekiem "pełniejszym". Chciałabym nie tylko mieć przyjaciółki, ale być przyjaciółką. Nie zadowala mnie "posiadanie wykształcenia", ale bycie "człowiekiem wykształconym". Głos sumienia odzywa się nie wobec tego co mamy, ale pyta nas nieraz, kim jesteśmy.

11. Maska a bycie sobą.

a). Bycie w masce. Maska to nieraz obłuda, fałsz, zakłamanie. Udajemy takich, jakimi w poszczególnych momentach życia chcą nas widzieć ludzie. Ale również maska może być obroną naszego autentycznego "ja". Czasem zakładamy maski, lękając się, że nas odrzucą. Przecież "życie to teatr".

b). Bycie szczerym. Jeżeli jesteśmy w każdej chwili sobą, a uczucia, które okazujemy, są prawdziwe, możemy okazać się bezbronni, wystawiając się na ciosy.

12. Style życia

a). Styl "starczy" - to życie według zdobytych już osiągnięć. Wiąże się z przekonaniem, że osiągnęliśmy na zawsze trwałą, ukształtowaną w pełni osobowość. Życie może dzięki takiej postawie stać się pewne i spokojne. Może zarazem ograniczać, uniemożliwiać dalszy rozwój osobowości.

b). Styl "młodzieńczy" - jesteśmy wciąż niejako "w drodze", cały czas poszukując swej autentycznej natury. Życie tego rodzaju daje niepokój, choć z drugiej strony towarzyszy mu owa ciągła, niezaspokojona ciekawość. Zastanawiamy się, czy i jak będziemy sobie w stanie dać w nieprzewidzianych sytuacjach, jakie stawia przed nami życie. Nie chcemy też posiadać wobec życia jakiejś gotowej recepty. Możemy zaskakiwać samych siebie.

13. Nasze siły wewnętrzne

a). Opanowanie siebie i dyscyplina albo też ekspresja, żywiołowość

b). Postawa nastawiona na czyn, a nieraz szaleństwo albo też postawa refleksyjna, rozważna, kontemplatywna

c). Siłą wewnętrzną, będącą głównym napędem życiowym może być wiara

14. Sposoby co do przeżywania własnego życia na tle czasu.

a). Życie chwilą obecną, teraźniejszą. "Życie chwilą", tak jakby czas w ogóle nie upływał, nie odbierał nam niczego, niczego też nie pozostawiał.

b). Życie przeszłością, życie tym, co było. Ciągłe rozgrzebywanie wspomnień, rozdrapywanie ran. Postawa "romantyczna", związana z nieobecnością w teraźniejszości.

c). Życie przyszłością. Nakierowanie na to, co ma być, co ma się wydarzyć, ciągłe planowanie, traktowanie dnia dzisiejszego jako środka, służącego chwili przyszłej.

(Życie będące jedynie wspomnieniem, albo życie będące tylko środkiem, to przecież tak naprawdę żadne życie.)

15. Bytowanie przez człowieka w obszarze dwóch światów.

a). Życie w świecie rzeczywistym, w środowisku przyrodniczym oraz społecznym (do którego się należy oraz które nas determinuje).

b) Bytowanie w środowisku symbolicznym, stworzonym przez kulturę.

Te dwa światy nieustannie się przenikają, w istocie tworząc całość. Należy zorganizować życie tak, by mogły rozwijać się harmonijnie.

Wymieniliśmy cały szereg biegunów, pomiędzy którymi rozpięty jest byt ludzki. Można powiedzieć, że człowiek to istota posiadająca wewnętrzną sprzeczność. Między wyróżnionymi tutaj biegunami ma miejsce szereg sprzeczności, napięć. Człowiek przyjmuje nieraz postawy krańcowe, czasem też stara się przeciwstawne bieguny zintegrować. Zarazem wydaje się że prawdziwe ludzkie życie i ludzki los nieubłaganie składa się z ciągłych przeciwności, ciągłych wyborów, ciągłej gry.