Politykę zagraniczną definiuje się jako działania państwa nakierowane na realizację określonych celów: ochrony interesów państwowych i zagwarantowanie bezpieczeństwa danego państwa. Głównym wyznacznikiem polityki zagranicznej jest system społeczno - polityczny danego kraju. Inne wyznaczniki to: potencjał gospodarczy oraz militarny, a także sytuacja zewnętrzna. Generalnie wyznaczniki determinujące działania w zakresie polityki zagranicznej można podzielić na: interesy wewnętrzne danego kraju, zewnętrzne interesy międzynarodowe oraz wyznaczniki obiektywne, niezależne.

Politykę zagraniczną w imieniu danego państwa realizują: Prezes Rady Ministrów, Minister Spraw Zagranicznych oraz powołani przez Premiera ambasadorzy.

Podmiotami polityki zagranicznej są państwa, które charakteryzują takie cechy, jak: terytorium, ludność oraz aparat władzy, ale także organizacje międzynarodowe. Wyjątkowym podmiotem polityki międzynarodowej jest Stolica Apostolska, która nie jest ani państwem, ani organizacją międzynarodową. Głównymi podmiotami stosunków międzynarodowych pozostają jednak w dalszym ciągu państwa. Definiując państwo, można wskazać na inne jego cechy, niż wymienione wcześniej (terytorium, ludność, aparat władzy). Konwencja przyjęta w Montevideo w roku 1933 wymienia także takie wyznaczniki państwowości jak: struktury karne (co łączy się z cechą przymusowości) oraz zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe (co łączy się z cechą suwerenności). Politolodzy wyróżniają różne typy państw: istnieje obecnie jedno mocarstwo uniwersalne - Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, przykładem mocarstwa sektorowego jest Japonia, do mocarstw regionalnych należą Niemcy, natomiast kraje małe i średnie określa się jako państwa zdolne do działania na arenie międzynarodowej. Wśród interesów państwowych można z kolei wyróżnić interesy o charakterze: egzystencjalnym (dotyczące bezpieczeństwa narodowego, trwałości i ciągłości państwowej); koegzystencjalnym (dotyczące suwerenności oraz współpracy międzynarodowej); funkcjonalnym. Ludność mieszkająca na terenie danego państwa określana jest mianem narodu. Nie należy jednak zapominać o kwestii istnienia mniejszości narodowych. Podmiotami stosunków narodowych są również organizacje międzynarodowe. Wśród nich można wyróżnić: organizacje o charakterze rządowym, skupiające państwa (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego); organizacje o charakterze pozarządowym (np. Greenpeace). Uczestnikami stosunków międzynarodowych są także podmioty transnarodowe, takie jak kościoły, korporacje międzynarodowe, fundacje, oraz podmioty o charakterze subpaństwowym, na przykład: ponadnarodowe organizacje polityczne lub społeczne. Każde z państw będąc podmiotem stosunków międzynarodowych posiada określoną pozycję międzynarodową. Wyznacznikami owej pozycji są: potencjał gospodarczy oraz militarny, a także innego typu atrybuty władzy państwowej (terytorium, ludność - jako tradycyjne atrybuty nadal posiadające znaczenie). Zmiany powodowane postępującą globalizacją pozwoliły na wyróżnienie nowego typu wyznaczników pozycji międzynarodowej państw, a mianowicie: możliwości adaptacyjne, wydajność struktur państwowych, możliwości technologiczne, konkurencyjność ekonomiczna, jakość edukacji.

W teorii stosunków międzynarodowych ważnym punktem jest system, który odegrał wielką rolę w Europie, a mianowicie system jałtańsko - poczdamski. W trakcie II Wojny Światowej odbyły się trzy spotkania tzw. Wielkiej Trójki, czyli przedstawicieli USA, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. W dniach od 28 listopada do 1 grudnia 1943 roku odbyło się spotkanie w Teheranie, w dniach 4 do 11 lutego 1945 roku trwało spotkanie w Jałcie, natomiast od 17 lipca do 2 sierpnia przywódcy trzech wymienionych państw rozmawiali w Poczdamie. Franklin Delano Roosvelt (którego zastąpił w kwietniu 1945 roku Harry Truman), Józef Stalin oraz Winston Churchill (którego zastąpił w lipcu 1945 roku Clement Atlee) obradowali w trakcie spotkań nad kształtem powojennej Europy. Wynikało to z dominującej pozycji militarnej USA, ZSRR oraz Wielkiej Brytanii, tak więc wszystkie uzgodnione decyzje podejmowane były bez uwzględniania opinii państw trzecich. Podczas spotkania w stolicy Iranu debatowano nad dalszymi działaniami wojennymi oraz nad przyszłym kształtem powojennych granic. W trakcie spotkania na Krymie debatowano w składzie: przywódcy Wielkiej Trójki, ministrowie odpowiedzialni za sprawy zagraniczne, szefowie sztabów oraz grupy doradców. Gospodarzem spotkania został Józef Stalin. Konferencję jałtańską, ze względu na chorobę prezydenta USA, Franklina DElano Roosvelta określano jako konferencję "dwóch i pół". Na Krymie dyskutowano przede wszystkim o dalszych działaniach wojennych, które postanowiono skoordynować, a także sformułowano wstępne zasady porządku politycznego mającego obowiązywać po zakończeniu wojny. Zdecydowano, że nieskuteczną Ligę Narodów zastąpi nowa organizacja międzynarodowa - Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ). Podjęto decyzje, które pozwoliły uzyskać ZSRR kontrolę nad terytoriami, które w okresie późniejszym zajmowała Armia Czerwona. Doprowadziło to po zakończeniu działań wojennych do podziału Europy na dwa wrogie bloki. Na wschód od rzeki Łaby pozycję mocarstwową i decydujący wpływ na decyzje polityczne uzyskał Związek Radziecki. System dwubiegunowy przetrwał aż do upadku komunizmu na przełomie lat 80-tych i 90-tych XX wieku. Ostatnia konferencja, która odbyła się w Poczdamie potwierdziła wcześniejsze postanowienia przywódców Wielkiej Trójki co zdecydowało o powojennym porządku politycznym w Europie. Jednym z głównych punktów dyskusji był los Niemiec po zakończeniu działań wojennych. Zdecydowano o podziale terytorium Niemiec oraz Berlina na cztery strefy okupacyjne, które miały być nadzorowane przez zarządy wojskowe. W odniesieniu zmian politycznych, społecznych i gospodarczych postanowiono zastosować strategię tzw. "4D", a więc: denazyfikację, czyli likwidację partii hitlerowskiej; demilitaryzację, czyli całkowite rozbrojenie Niemiec; dekartelizację, zmiany w strukturze przedsiębiorstw i likwidacja lub przejęcie tych, które wspierały hitlerowców; demokratyzację, czyli przebudowę życia politycznego i społecznego według reguł demokratycznych. Strefy okupacyjne miały zostać zasiedlone przez Niemców zamieszkujących do tej pory kraje Europy Środkowo - Wschodniej: Polskę, Czechosłowację i Węgry. Odnośnie naszego kraju podjęto decyzje, w myśl których przyznano Polsce odszkodowania za straty spowodowane wojną, które miały zostać wypłacono z części przyznanej ZSRR, uznano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) jako jedynego przedstawiciela naszego kraju w stosunkach międzynarodowych. Jednocześnie opowiedziano się za przeprowadzeniem w Polsce demokratycznych wyborów parlamentarnych. System jałtańsko - poczdamski przetrwał aż do upadku komunizmu. Za symboliczny koniec systemu uznawane jest zjednoczenie Niemiec. Przez ponad pół wieku świat trwał w sytuacji dwubiegunowości, gdzie dominujące pozycje utrzymywały USA oraz ZSRR prowadzące między sobą tzw. zimną wojnę.

ZSRR mimo, iż poniósł olbrzymie straty spowodowane działaniami wojennymi, był jednym z powojennych mocarstw i dzięki temu mógł dyktować swoje warunki dotyczące kształtu Europy. Głównym celem powojennej polityki zagranicznej Związku Radzieckiego był eksport systemu komunistycznego. Strefa wpływów ZSRR rozciągała się na obszarze całej Europy Środkowo - Wschodniej, nie wspominając o innych kontynentach. Wpływy te gwarantowały ZSRR utrzymanie mocarstwowej pozycji przez kilkadziesiąt następnych lat. Związek Radziecki oraz państwa satelickie współpracowały między sobą w ramach organizacji militarnej - powołanego w 1955 roku Układu Warszawskiego oraz organizacji gospodarczej - Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powołanej w roku 1949. "Zimna wojna" to okres powojenny trwający kilkadziesiąt lat, zakończony rozwiązaniem ZSRR. Okres ten charakteryzował się ciągłą walką o charakterze ideologicznym, gospodarczym, także pośrednio militarnym (konflikty w Korei i Wietnamie) między dwoma wielkimi mocarstwami: USA oraz ZSRR. W trakcie "zimnej wojny" dochodziło do ciągłych napięć i rozprężeń powodowanych "wyścigiem zbrojeń". Istniała także groźba wybuchu wojny atomowej, ponieważ oba mocarstwa dysponowały arsenałem nuklearnym o ogromnym potencjale. Odpowiedzią na politykę ZSRR było utworzenie przez państwa bloku zachodniego, na czele z USA organizacji wojskowej - NATO. Z końcem lat 60 - tych rozpoczął się okres stosunków między mocarstwami, w czasie którego zorganizowano szereg konferencji dotyczących stopniowego ograniczania zbrojeń. Od początku lat 90 - tych Stany Zjednoczone, jako jedyne mocarstwo w pełnym tego słowa znaczeniu angażuje się w konflikty zbrojne na całym świecie, obecnie m.in. w Afganistanie i Iraku.

Jednym z najbardziej zapalnych punktów stosunków międzynarodowych jest obecnie kwestia terroryzmu międzynarodowego. Terroryzm jest najczęściej definiowany jako użycie siły lub przemocy przeciwko osobom lub własności z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i w ten sposób wymuszenie na danej grupie ludzi realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych zmusić do odpowiednich zachowań. Za akty określane mianem terrorystycznych uważa się:

- działania o charakterze ingerencji naruszającej prawo nakierowane na cywilne lotnictwo międzynarodowe, bądź też jego urządzenia, w tym przede wszystkim akty bezprawnego zawładnięcia statkiem powietrznym lun przeprowadzenie ataku zbrojnego na taki statek używany do przewozu powietrznego lub też atak zbrojny na urządzenia naziemne niezbędne w działaniach przewozowych;

- bezprawne działania wymierzone w obiekty przystosowane do obsługi transportu morskiego;

- bezprawne działania powodujące śmierć, porwanie lub innego rodzaju atak skierowany w stosunku do osoby chronionej przez prawo międzynarodowe;

- przeprowadzenie ataku zbrojnego na oficjalne siedziby, prywatne nieruchomości, bądź też środki transportu używane przez osobę chronioną przez prawo międzynarodowe, mające na celu zagrożenie życia lub zdrowia tej osoby;

- działania polegające na porwaniu, braniu zakładników lub bezprawnym zatrzymaniu;

- działania, w których użyte zostały bomby, granaty, rakiety, broń automatyczna, bomby w przesyłkach pocztowych, a mające na celu zagrożenie życia;

- jakiekolwiek inne działania, mające za swój cel wsparcie organizacji terrorystycznych (materialne i finansowe), jak również popieranie celów terrorystów, prowadzenie działalności szkoleniowej i treningowej, a także nakłanianie innych osób do przeprowadzenia działań terrorystycznych.

Ponadto Komitet ds. Terroryzmu Międzynarodowego (powołany ad hoc) zaproponował zakwalifikowanie jako aktów terrorystycznych wszelkich bezprawnych działań, które skierowane są w obywateli państw obcych, a skutkujących śmiercią, poważnymi obrażeniami ciała, zniszczeniem bądź też znacznym uszkodzeniem mienia prywatnego lub publicznego, środków transportu i komunikacji, urządzeń pocztowych, radiowych i telewizyjnych. Jako akty terrorystyczne wyróżniono także te działania, w trakcie realizacji których została użyta broń masowego rażenia.

Jak wspomniano wcześniej podmiotami stosunków międzynarodowych są także organizacje międzynarodowe. Do najważniejszych, funkcjonujących obecnie zaliczyć należy:

- NATO (Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego), która jest organizacją polityczno-wojskowa powstałą w wyniku podpisania 4 kwietnia 1949 roku Traktatu Północnoatlantyckiego przez 10 krajów europejskich: państw-członków Unii Zachodniej (Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Wielką Brytanię) wraz z pięcioma dodatkowymi krajami (Danią, Islandią, Norwegią, Portugalią i Włochami) oraz USA i Kanadę. 18 lutego 1952 roku do Paktu przystąpiły Grecja i Turcja, 5 maja 1855 roku RFN, a 30 maja 1982 roku - Hiszpania. 12 marca 1999 roku do NATO przystąpiły pierwsze państwa należące dawniej do Układu Warszawskiego: Czechy, Węgry i Polska, a 29 marca 2004 roku Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Słowacja i Słowenia. Oficjalnymi kandydatami do członkostwa są Albania, Chorwacja i Macedonia. Podstawowy cel NATO to zagwarantowanie bezpieczeństwa wszystkim jego członkom poprzez wykorzystanie dostępnych środków politycznych i militarnych zgodnie z zapisami Karty Narodów Zjednoczonych. Kwestia bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Kanady została powiązana w ten sposób z kwestią bezpieczeństwa europejskiego. Obecnym Sekretarzem Generalnym NATO jest (od 1 stycznia 2004 roku) Holender Jaap de Hoop Scheffer. W skład struktury Paktu wchodzą: Rada Północnoatlantycka (NAC) jako organ traktatowy, Komitet Planowania Obronnego (DPC), Grupa Planowania Nuklearnego (NPG), a także Komitet Wojskowy NATO (MC), Naczelny Dowódca Połączonych Sił Zbrojnych na Atlantyku (SACLANT), Naczelny Dowódca Połączonych Sił Zbrojnych w Europie (SACEUR) oraz Wysoki Komitet Planowania Centralnego na Sytuacje Nadzwyczajnych Zagrożeń (SCEPC). Obecnie na temat działalności NATO toczy się debata. Upadek "wroga świata zachodniego" w Europie Wschodniej oraz niezgoda państw członkowskich odnośnie decyzji o podjęciu interwencji w Iraku powoduje, iż często pada pytanie - zarówno w Ameryce Północnej jak i w Europie - czy NATO jest jeszcze potrzebne. Domniemane zagrożenie terrorystyczne może stanowić podstawę dla istnienia Sojuszu jeszcze przez kilka lat, ale wiele osób sądzi, że to nowe wyzwanie wymaga stworzenia nowych struktur politycznych i wojskowych, oraz innych form walki niż te, na podstawie których NATO zostało zbudowane. Wiele osób uważa także, że istnienie NATO pozostaje w konflikcie z ewentualną integracją Europy w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w ramach Unii Europejskiej. Zwolennicy prowadzenia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (CFSP) chcą rozwiązania NATO, oraz realizacji wspólnej polityki obronnej i zagranicznej przez istniejące instytucje Unii Europejskiej.

- ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych), która jest uniwersalną organizacją międzynarodową posiadającą siedzibę w Nowym Jorku, powstałą 24 października 1945 roku w wyniku podpisania Karty Narodów Zjednoczonych. Jest także następczynią Ligi Narodów. Wśród zadań ONZ wyróżnia się: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa za pomocą zbiorowych i pokojowych wysiłków; rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami na zasadach samostanowienia i równouprawnienia; rozwiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych (gospodarczych, społecznych, kulturalnych, humanitarnych, czy dotyczących praw człowieka) na zasadzie współpracy międzynarodowej oraz uznania równości ras, płci, języków i wyznań; stanowienie ośrodka uzgadniania działań narodów w imię wspólnych celów. Członkiem ONZ, według artykułu 4. Karty Narodów Zjednoczonych może być "każde państwo miłujące pokój, które przyjęło zobowiązania zawarte w Karcie" i - zdaniem ONZ - "jest w stanie je wypełniać". Podstawowym organem ONZ jest Zgromadzenie Narodowe, w skład którego wchodzą: Rada Bezpieczeństwa, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Powiernicza, Rada Gospodarcza i Społeczna, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej oraz Sekretariat z Sekretarzem Generalnym na czele, którym obecnie jest (od 1997 roku) Kofi Annan. Ważniejszymi organizacjami wyspecjalizowanymi, działającymi w ramach ONZ są: Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Układ Ogólny w sprawie Handlu i Ceł (GATT), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF), czy też Światowa Organizacja Handlu (WTO).

- OBWE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie), która jest europejską organizacją utworzoną w roku 1994 w wyniku przekształcenia KBWE (Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie). Na konferencji przeglądowej KBWE w Budapeszcie w 1994 roku, szefowie państw i rządów podjęli decyzje o utworzeniu OBWE. W dokumencie ze spotkania budapeszteńskiego można przeczytać: "... KBWE jest strukturą bezpieczeństwa obejmującą państwa od Vancouver aż po Władywostok. Jesteśmy zdecydowani dać KBWE nowy impuls polityczny, czyniąc ją tym samym zdolną do odegrania kluczowej roli w stawianiu czoła wyzwaniom dwudziestego pierwszego wieku. Dla odzwierciedlenia tej determinacji KBWE nosić będzie od dnia dzisiejszego nazwę Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE)...". Współpraca w ramach OBWE opiera się na dwóch zasadach: równości państw i konsensu przy podejmowaniu decyzji dotyczących dwóch kluczowych koncepcji, którymi są koncepcja kooperatywnego bezpieczeństwa, (co -operative security), stawiająca sobie za cel wzajemne współdziałanie we wspierających się strukturach bezpieczeństwa oraz koncepcja niepodzielnego i wszechstronnego bezpieczeństwa (indivisible and comprehensive security), obejmującego aspekty polityczno wojskowe, gospodarcze i prawa człowieka. Polska również jest aktywną stroną OBWE. Warszawa jest siedzibą powołanego w 1992 roku Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR). Sprawuje ono kontrolę nad przestrzeganiem praw człowieka, w tym także praw mniejszości narodowych oraz zasad demokracji na terenie państw członkowskich.

Jednym z podstawowych zadań organizacji międzynarodowych jest podejmowanie działań gwarantujących bezpieczeństwo międzynarodowe. Nie istnieje precyzyjna definicja bezpieczeństwa międzynarodowego, określa się więc ów kategorię jako pewien stan charakteryzujący się brakiem zagrożeń, pewnością i spokojem, wolnością od zagrożeń wojny, Charakteryzuje się również bezpieczeństwo międzynarodowe jako stan, w którym decydującą rolę odgrywa poliarchia systemu międzynarodowego. Celem państwa dążącego do zapewnienia wewnętrznego bezpieczeństwa jest ochrona przed wszelkimi zagrożeniami, nawet tymi o charakterze potencjalnym. Obecnie zagrożenia zewnętrzne nie są zagrożeniami wyłącznie o charakterze militarnym. Współcześnie chronione są takie czynniki, jak rozwój gospodarczy, społeczny, czy też poziom dobrobytu danego kraju.

Wyróżniane są tradycyjne typy bezpieczeństwa międzynarodowego:

- typ subordynacyjny, w którym jedno państwo (mocarstwo) gwarantuje zachowanie bezpieczeństwa państwom leżącym w jego zasięgu. Obecnie jedyne istniejące mocarstwo (USA) nie jest w stanie zrealizować tego założenia;

- typ koordynacyjny, w którym główną rolę odgrywa współdziałanie państw posiadających zbliżony potencjał militarny i gospodarczy (w taki sposób działają głównie państwa europejskie);

- typ równowagi sił, w którym główną rolę odgrywa wzajemna neutralizacja sił militarnych między konkurującymi państwami. Taki typ bezpieczeństwa międzynarodowego znajdował zastosowanie do połowy wieku XX. W tym czasie dochodziło do licznych zmian partnerów sojuszy i koalicji;

- typ odstraszania, w którym główną rolę odgrywa strategia utrzymywania bezpieczeństwa przez użycie środków odstraszających w stosunku do przeciwnika realnego lub potencjalnego. Równowaga jest osiągalna poprzez możliwość użycia porównywalnej siły między konkurującymi państwami. Typ ten powstał w oparciu o doświadczenia tzw. "zimnej wojny", w czasie której istniała groźba użycia broni jądrowej.

Państwa sąsiadujące ze sobą tworzą sieć powiązań określanych jako regionalizm. Jego elementami jest między innymi bliskość geograficzna oraz współpraca gospodarcza. Innymi wyznacznikami regionalizmu są: wspólna historia, tradycja, kultura. Aby regionalizm mógł się pojawić potrzebne jest pojawienie się między sąsiadującymi państwami pewnej wspólnej świadomości, którą cementować może istnienie wspólnych celów i interesów. Skutkiem współpracy międzypaństwowej jest postępująca ich integracja.

Jednym z czynników integracji jest historycznie uwarunkowany międzynarodowy podział pracy. Jest zjawiskiem, który ewoluował, związany jest z procesem istnienia nadwyżek produkcyjnych w gospodarkach państwowych. Zjawisko międzynarodowego podziału pracy pojawiło się w momencie pojawienia się międzynarodowego handlu, kiedy środkami transportu była kolej i statki. Punktem przełomowym dla międzynarodowego podziału pracy była rewolucja przemysłowa. Można wyróżnić czynniki wpływające obecnie na międzynarodowy podział pracy:

- czynniki o charakterze strukturalnym (decydujące jest w tym przypadku nierównomierny dostęp państw do surowców, czynników produkcji, siły roboczej, zasobów kapitałowych);

- czynniki o charakterze technicznym (decydujące są tutaj skutki rewolucji naukowo - technicznej, umiejętność prowadzenia efektywnej polityki gospodarczej, zawieranie korzystnych traktatów i umów);

- czynniki o charakterze koniunkturalnym (decydujący wpływ mają w tym przypadku cykle koniunkturalne, charakter międzynarodowej współpracy).

Jedną z teorii handlu międzynarodowego jest teoria kosztów komparatywnych, teoria ekonomiczna wyjaśniająca mechanizm obustronnie korzystnej międzynarodowej wymiany handlowej w sytuacji znacząco niższych kosztów produkcji dóbr po stronie jednego z partnerów wymiany. Zgodnie z tą teorią decydujące znaczenie dla korzyści czerpanych przez obydwu partnerów handlowych z wymiany ma względny stosunek kosztów produkcji dóbr, będących przedmiotem wymiany w krajach partnerów, a nie bezwzględny poziom nakładów jakie w poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych dóbr. Wystarczającą przesłanką rozwoju specjalizacji i handlu międzynarodowego jest występowanie względnych różnic kosztów wytwarzania, mierzonych nakładami pracy. Teoria kosztów komparatywnych jest rozszerzeniem i jednocześnie uogólnieniem teorii kosztów absolutnych Adama Smitha, zgodnie z którą w wymianie handlowej decyduje poziom bezwzględnych kosztów produkcji, a większe korzyści z wymiany będzie odnosił partner, który potrafi wytworzyć dobra mniejszym nakładem.

Generalna zasada międzynarodowej wymiany handlowej stanowi, iż państwa powinny specjalizować się w tych dziedzinach gospodarki, w których posiada przewagę konkurencyjną w stosunku do innych krajów. Przewaga ta wynika z kolei z cech danego kraju. W odniesieniu do naszego kraju możemy skutecznie konkurować, a nawet uzyskać przewagę konkurencyjną handlując polską żywnością czy też konstrukcjami spawanymi. Możemy także odnieść korzyści, wynikające m.in. z położenia geograficznego Polski, z handlu z Europą Wschodnią.

W handlu międzynarodowym ważną rolę odgrywa wskaźnik "terms of trade", a więc warunki wymiany handlowej. "Terms of trade" to stosunek zmian cen produktów eksportowanych do cen produktów pochodzących z importu. Może być wyrażony w cenie lub w wartości nominalnej. Wskaźnik ten jest stosowany przy pomiarze zmian siły nabywczej między eksportem a importem określonego państwa. Czynnikami warunkującymi "terms of trade" są m.in.: elastyczność popytu i podaży o charakterze dochodowym, samowystarczalność żywieniowa, intensywność postępu technologicznego, elastyczność popytowa producentów oraz eksporterów itd.

Wymiana handlowa historycznie powiązana jest z instrumentami ochrony rynków. Najstarszym takim instrumentem stosowanym w protekcjonistycznej polityce handlowej jest cło, które nieodzownie wpływa na cenę danego dobra. Mianem cła określa się opłatę pobieraną w momencie przekraczania towaru lub usługi przez określoną granicę. Opłaty takie mogą mieć charakter zarówno importowy, eksportowy, jak i tranzytowy. Najczęściej jednak stosowane są w polityce importowej. Wyróżnia się opłaty celne: dotyczące ilości towaru; dotyczące wartości towaru. Oprócz opłat celnych stosowane są tzw. bariery pozataryfowe w charakterze: zmiennych opłat wyrównawczych (ustalanych przez rząd minimalnych cen gwarantowanych obowiązujących na rynku wewnętrznym), subsydiów eksportowych (o charakterze bezpośrednim i pośrednim), podatku importowego, dumpingu (sprzedaży zagranicznej po cenach niższych niż krajowe, a nawet po cenach poniżej kosztów produkcji), a także barier innego rodzaju. Stosowane są także pozataryfowe narzędzia oddziałujące na wymianę handlową. Mają one charakter: embarga, a więc zakazu eksportu lub importu; kontyngentów, czyli ustaleń ilościowych; kryteriów technicznych; norm sanitarnych i fitosanitarnych (mogących stanowić barierę handlową w przypadku ich nadużywania); licencji eksportowych i importowych; tzw. VER, czyli dobrowolnych ograniczeń w eksporcie.

Organizacją, która posiada niebagatelny wpływ na wymianę handlową, a zwłaszcza kwestię rozliczeń finansowych jest Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund). Powołanie MFW zapowiedziano już w roku 1944 podczas konferencji zorganizowanej w Bretton Woods, w trakcie której powołano do życia Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju. Na konferencję stawili się przedstawiciele 44 państw (także przedstawiciel Polski) oraz obserwator duński. Międzynarodowy Fundusz Walutowy działa od roku 1945 jako wyspecjalizowana jednostka organizacyjna Organizacji Narodów Zjednoczonych. Oficjalną siedzibą Funduszu jest Waszyngton. Obecnie liczba państw - członków MFW wynosi 184. Członkostwo w Funduszu nabywa się po spełnieniu określonych kryteriów zawartych w statucie organizacji. Przy wstępowaniu do Funduszu dane państwo dokonuje wpłaty określonej sumy środków, która decyduje o późniejszej liczbie głosów na forum organizacji.

Innymi organizacjami regulującymi proces międzynarodowej wymiany handlowej są:

- Światowa Organizacja Handlu (WTO), stanowiąca kontynuację GATT, powołana w roku 1994 w Marakeszu. Światowa Organizacja Handlu rozpoczęła działalność w roku 1995, a jej siedzibą jest Genewa. Polska była jednym z państw założycielskich - stosowne porozumienie ratyfikowała w roku 1995. Głównym zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, prowadzenie polityki inwestycyjnej wspierającej handel, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej, przestrzegania praw własności intelektualnej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania wewnętrznego ustawodawstwa do norm Światowej Organizacji Handlu oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym;

- Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), skupiająca 30 wysoko rozwiniętych i demokratycznych państw, powstała 30 września 1961 roku z przekształcenia Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Została założona przez 20 państw, które podpisały Konwencję o Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju z 14 grudnia 1960 roku. Celem OECD jest wspieranie państw członkowskich w osiągnięciu jak najwyższego poziomu wzrostu gospodarczego i stopy życiowej obywateli. OECD zajmuje się też pomocą dla najbiedniejszych państw;

- Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), powstała 3 maja 1960 roku na mocy konwencji sztokholmskiej (podpisanej 4 stycznia 1960 roku), mająca na celu utworzenie strefy wolnego handlu między państwami członkowskimi. Siedziba Sekretariatu EFTA mieści się w szwajcarskiej Genewie. Pierwotnymi członkami EFTA były: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja Wielka Brytania. Z czasem większość członków wystąpiła, wybierając członkostwo w konkurencyjnej EWG. Członkami EFTA są obecnie: Islandia (od 1970 roku) Liechtenstein (od 1992 roku) Norwegia oraz Szwajcaria. Strefa wolnego handlu między państwami EFTA powstała w 1968 roku. Od 1977 roku państwa EWG i EFTA utworzyły wspólną strefę wolnego handlu towarami przemysłowymi. W 1992 roku EWG i EFTA porozumiały się w sprawie utworzenia wspólnej strefy wolnego handlu na wszystkie towary. Porozumienie w tej sprawie, nie obejmujące jednak Szwajcarii, weszło w życie w 1994 roku tworząc Europejski Obszar Gospodarczy;

- Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA), stanowiące porozumienie handlowe między krajami Europy Środkowej. Porozumienie zawarły 21 grudnia 1992 w Krakowie Polska, Węgry i Czechosłowacja ("Trójkąt Wyszechradzki"). Po rozpadzie tego ostatniego państwa członkami Cefty stały się osobno Czechy i Słowacja. W roku 1996 dołączyła Słowenia, w 1997 roku Rumunia, w 1998 roku Bułgaria, w 2002 roku Chorwacja, a w 2006 roku Macedonia. Po przystąpieniu większości państw Cefty do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku, umowa ta straciła na znaczeniu. Obecnie członkami CEFTA są jedynie Bułgaria, Rumunia, Chorwacja i Macedonia;

- Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu (NAFTA), stanowiąca umowę zawartą pomiędzy USA, Kanadą i Meksykiem, tworząca pomiędzy tymi państwami strefę wolnego handlu. W przeciwieństwie do Unii Europejskiej NAFTA nie tworzy ponadpaństwowych ciał rządowych, a jej prawo nie jest nadrzędne w stosunku do prawa narodowego. Kraje należące do NAFTA zniosły stawki celne w handlu wzajemnym, zachowując jednak autonomiczne stawki celne w handlu z krajami trzecimi. Porozumienie NAFTA weszło w życie 1 stycznia 1994 roku;

- Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) z siedzibą w Wiedniu. Celem organizacji jest kontrolowanie światowego wydobycia ropy, poziomu cen i opłat eksploatacyjnych. Utworzona została w 1960 roku w Bagdadzie. Wzrost znaczenia OPEC przypada na okres kryzysu naftowego lat 1973 - 1974, kiedy to organizacja wielokrotnie podwyższała światowe ceny ropy naftowej. Organem naczelnym jest Konferencja OPEC, organem wykonawczym - Rada Gubernatorów i Komisja Ekonomiczna oraz Sekretariat. Przewodniczącym OPEC jest obecnie Purnomo Yusgiantoro. Do OPEC obecnie należą: Algieria (od roku 1969), Arabia Saudyjska (od roku 1960), Indonezja (od roku 1962), Irak (od roku 1960), Iran (od roku 1960), Katar (od roku 1961), Kuwejt (od roku 1960), Libia(od roku 1962), Nigeria (od roku 1971), Wenezuela (od roku 1960), Zjednoczone Emiraty Arabskie (od roku 1967). Do OPEC należeli również: Ekwador (w latach 1973 - 1992) oraz Gabon (w latach 1975 - 1994).

Międzynarodowa wymiana handlowa jest nieodłącznym elementem zjawiska globalizacji. Globalizacja jest pojęciem używanym aby opisać zmiany w społeczeństwach i gospodarce światowej, które wynikają z gwałtownego wzrostu międzynarodowej wymiany handlowej i kulturalnej. Opisuje zwiększenie handlu międzynarodowego oraz inwestycji zagranicznych spowodowanych znoszeniem barier oraz rosnących współzależności między państwami. W ekonomii termin ten oznacza głównie zjawiska związane z liberalizacją wymiany handlowej lub "wolnym handlem". W bardziej szerokim znaczeniu odnosi się do rosnącej integracji i współzależności między jednostkami działającymi globalnie, czy to na platformie społecznej, politycznej czy ekonomicznej. W wymiarze gospodarczym globalizacja oznacza rozszerzanie się systemu kapitalistycznego na coraz większy obszar kuli ziemskiej oraz transformację lokalnych gospodarek w jeden "globalny" system. Globalizacja finansowa w znacznej mierze została w ostatnim ćwierćwieczu dwudziestego wieku wsparta przez proces rozwoju technologii informacyjnej, który umożliwił elektroniczny przepływ środków finansowych oraz dokonywanie transakcji gospodarczych na całym świecie w czasie rzeczywistym. Znaczący wkład w proces globalizacji wniósł również szybki rozwój międzynarodowych korporacji, które obecnie często dysponują budżetem wyższym niż budżety małych państw oraz w dużej mierze pozostają poza kontrolą rządów krajowych. Ten aspekt globalizacji jest również opisywany jako globalizacja produkcji.

W międzynarodowej wymianie handlowej stosuje się instrument nazywany bilansem płatniczym, czyli ogólnym zestawieniem wszystkich transakcji przeprowadzonych między podmiotami krajowymi i zagranicznymi. Zwykle sporządza się bilanse roczne, istnieje także możliwość sporządzania zestawień półrocznych lub kwartalnych. Na podstawie tego instrumentu określić można charakter prowadzonej przez dane państwo polityki gospodarczej, jej poziom otwartości. Zapisy bilansu bezpośrednio odzwierciedlają politykę fiskalną i monetarną. Mają wpływ na prowadzoną przez państwo politykę kursową, co bezpośrednio wpływa na wysokość kursów walut. Wyróżniane są dwa składniki bilansu płatniczego: rachunek obrotów bieżących oraz rachunek obrotów kapitałowych. Bilans zawiera także zapisy dotyczące państwowych rezerw dewizowych (zasobów walut państw obcych przetrzymywanych w Banku Centralnym).

Rachunek obrotów bieżących zawiera:

- przeprowadzone transakcje o charakterze importu i eksportu towarowego (handel zagraniczny);

- przeprowadzone transakcje o charakterze importu i eksportu usług;

- dochody netto powstałe w wyniku inwestycji za granicą (m.in. dywidendy oraz odsetki z zagranicznych papierów wartościowych, a także odsetki od zagranicznych kredytów);

- płatności w związku z utrzymaniem zagranicznych placówek dyplomatycznych;

- wydatki na wojsko;

- dochody państwa związane z posiadaniem patentów oraz licencji;

- dochody związane z pracą obywateli na obszarze innego państwa;

- transfery o charakterze nieodpłatnym (składki danego państwa do budżetów organizacji międzynarodowych).

Rachunek obrotów kapitałowych zawiera:

- przeprowadzone transakcje zagraniczne o charakterze krótkoterminowym oraz długoterminowym (niezależnie od tego czy podmiotem przeprowadzającym transakcję była osoba fizyczna, rząd, Bank Centralny, czy też bank komercyjny);

- przeprowadzone transakcje przy pomocy kapitałów o charakterze długoterminowym (rządowych, organizacji międzynarodowych, osób fizycznych itd., które prowadzą do inwestycji bezpośrednich, portfelowych lub długoterminowej akcji kredytowej).

Osoby sporządzające bilans płatniczy nie biorą pod uwagę całości transakcji, lecz jedynie zmiany jakie wprowadza ona do stanu obecnego.

Ważne jest, by bilans płatniczy miał charakter zrównoważony. Istnieją instrumenty, które mają temu służyć: odpowiednio realizowana polityka monetarna (wzrost poziomu stóp procentowych może doprowadzić do napływu kapitałów krótkoterminowych, istnieje natomiast groźba spadku poziomu inwestycji); polityka fiskalna; polityka konkurencji; polityka dewizowa; polityka cenowa. Często wykorzystywanym instrumentem jest polityka dewaluacji, powodująca obniżenie kursu waluty. W wyniku zmniejszenia kosztów eksportu oraz zwiększenia kosztów importu doprowadzić ona może do krótkoterminowego wzrostu poziomu konkurencyjności gospodarki. Negatywną konsekwencją dewaluacji jest wzrost poziomu cen krajowych oraz inflacji.