Polityka jest rodzajem działalności państwa, wykonywanej w oparciu o władzę, wpływ i autorytet. Jest pojęciem bardzo szerokim i może obejmować różne płaszczyzny funkcjonowania aparatu państwowego. Jednym z rodzajów polityki jest polityka socjalna, zwana częściej polityką społeczną. Mimo, iż już w starożytności istniały pewne formy pomocy społecznej, to jednak jest to stosunkowo młoda dziedzina aktywności państwa, powstała dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku w dobie rewolucji industrialnej. Rozwój przemysłu, zwłaszcza ciężkiego wywołał dyskusję na temat warunków bytowych, pracy i praw robotników. Tak powstały zręby polityki społecznej, a za jej prekursora uważa się francuskiego filozofa, socjalistę utopijnego Charlesa Fouriera. Jego model społeczeństwa zakładał likwidację państwa. Ludzie mieli tworzyć społeczności zwane falangami, w których funkcjonować miały mieszkalno-przemysłowe osiedla- tzw. falanstery. Podział pracy ze względu na umiejętności, ale także upodobania miał sprawić, że ludzie staną się szczęśliwi. Idea Fouriera oczywiście nigdy nie urzeczywistniła się w praktyce, ale jego zasługą był niewątpliwie fakt, że jako pierwszy próbował w sposób funkcjonalny wprowadzić w życie społeczne treści socjalne. Przełom w podejściu do nich nastąpił w dziewiętnastowiecznej Anglii, gdzie w zakładach przemysłowych powołano stanowisko inspektora. Czuwał on nad przestrzeganiem prawa dotyczącego czasu pracy dorosłych, młodocianych i dzieci. Kolejne rozwiązania socjalne miały zastosowano w Prusach, które wprowadziły ubezpieczenia socjalne. polityka społeczna widoczna także była w działaniach podejmowanych przez amerykańskiego prezydenta Franklina D. Roosevelta w ramach polityki Nowego Ładu (New Deal). Program, u którego założeń legła jak nagląca konieczność wyjścia USA z kryzysu gospodarczego, w kwestii społecznej dawał obywatelom prawo do zasiłku socjalnego, ubezpieczeń emerytalnych, określał minimalny i maksymalny czas pracy oraz rozwinął wachlarz obowiązków i uprawnień związków zawodowych. Wprowadzanie praw socjalnych przez państwa miało różną formę, ale wynikało de facto z tych samych pobudek. Było poniekąd zachowaniem prewencyjnym, niwelującym strach przed miedzy innymi: rozruchami biednych, ruchem robotniczym, wybuchem strajków czy wzrostem poparcia dla partii komunistycznej. Poza tym zdano sobie sprawę z tego, że wykwalifikowany robotnik, wyposażony w odpowiedni zakres praw i obowiązków jest istotnym czynnikiem rozwoju gospodarczego. Polityka społeczna rozwijała się także na ziemiach polskich. Pierwsze wzmianki o prawach socjalnych znalazły się w Konstytucji 3 maja 1791 roku, która wprowadzała równość społeczną w obrębie stanów. Polityka społeczna rozwijała się również pod zaborami. Pionierem w dziedzinie propagowania polityki społecznej na ziemiach polskich był Fryderyk Skarbek. Stworzył on własny system opieki społecznej oparty na idei chrześcijańskiej miłości bliźniego. Uważał, że pomoc najuboższym nie powinna przebiegać od przypadku do przypadku, lecz tylko permanentnie. Poza Skarbkiem swój wkład w rozwijanie polityki społecznej w Polsce wnieśli Józef Supiński, Helena Radlińska, Ludwik Krzywicki i wielu innych. Polscy socjologowie w budowaniu własnych teorii dotyczących socjalnej sfery funkcjonowania człowieka w społeczeństwie opierali się głównie na materiałach i prądach płynących z zagranicy. Ogólnie, wszystkie wypracowane w tym okresie teorie postulowały polepszenie warunków bytowych pracujących i ich partycypację w zyskach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wprowadzono do przestrzeni prawnej wiele zapisów społecznych, zgodnych z ówcześnie panującymi na świecie standardami. Ponowne "wyzwolenie" w 1945 roku zmieniło diametralnie stosunek władz do kwestii socjalnych. Z przyczyn ideologicznych władze utrzymywały, że w Polsce nie istnieją problemy związane z ubóstwem pracowników, dostępem do służby zdrowia, godziwym wynagrodzeniem za właściwy wymiar czasu pracy. Sytuacja nieznacznie zmieniła się po Poznańskim Czerwcu 1956 roku, a następnie w latach 70-tych, po wydarzeniach grudniowych na Wybrzeżu. Był to okres wzmożonej pracy naukowej nad zagadnieniami polityki społecznej. Skonstruowane wtedy definicje (między innymi przez prof. Antoniego Rajkiewicza) wiążą politykę społeczną z funkcjonowaniem państwa i jego instytucji na rzecz poprawy statusu materialnego obywateli w życiu codziennym i w pracy. Od tego momentu politykę społeczną, rozumianą jako naukę zaczęto wiązać z innymi dziedzinami-historią, demografią, statystyką, socjologią, a nawet filozofią. Ponadto, w podejściu do polityki socjalnej widać było przesunięcie od ilości do jakości. Jej efektywność oceniano z punktu widzenia: powszechnego dostępu do świadczeń oraz ich standardów oraz ogólnych dotacji budżetowych przeznaczonych na sferę socjalną, co decydowało w gruncie rzeczy o jej rozpiętości. Każde państwo wypracowało własny sposób opieki społecznej swych obywateli. To również stało się przedmiotem badań naukowych, w wyniku których dokonano szeregu typologii polityki społecznej. Najbardziej znane wyszły spod pióra Richarda Titmusa, Normana Furnissa i Timothy'ego Tiltona oraz Gösty Esping-Andersena. pierwszy z nich klasyfikował politykę społeczną ze względu na jej częstotliwość. Według niego, jeśli miała ona charakter doraźny, to państwo działało w oparciu o model marginalny; jeśli natomiast była permanentna, ale podrzędna w stosunku do gospodarki, państwo realizowało model motywacyjny. Za najlepszy Titmus uznawał model instytucjonalno-redystrybucyjny, gdy rządy państw traktowały politykę społeczną jako stale działającą, niezależną dziedzinę działalności i wyposażały ją w niezbędne ramy instytucjonalne. Nieco inne podejście reprezentowali Tilton i Furniss, którzy wiązali politykę socjalną z podejściem państwa do poszczególnych obywateli. W modelu państwa pozytywnego, polityka ta chroni głównie właścicieli kapitału; w państwie bezpieczeństwa socjalnego, dąży do zagwarantowania minimalnego dochodu wszystkim obywatelom; w państwie dobrobytu społecznego, zorientowana jest na niwelowanie różnic bytowych wszystkich mieszkańców. Typologia Esping-Andersena odeszła od pojęcia modelu i zastąpiła go pojęciem "reżim", wiążąc tym samym politykę społeczną z formą rządów w danym państwie. W reżimie liberalnym, pomoc społeczna gwarantowana jest tylko najbiedniejszym; w reżimie konserwatywno-korporacyjnym, utrzymuje się różnice wynikające ze statusu społecznego; a w reżimie socjaldemokratycznym, pomoc społeczna obejmuje już nie tylko najbiedniejszych, ale także klasę średnią.

W powojennym świecie kwestie socjalne były traktowane jako problemy drugiej kategorii, gdyż priorytet stanowiła integracja gospodarcza. Gdy w 1951 roku podpisywano traktat Paryski, nie było w nim mowy o polityce społecznej. Podobnie rzecz miała się z przyjętymi 6 lat później Traktatami Rzymskimi. Mimo, iż były to porozumienia o charakterze gospodarczym, to jednak znalazły się już w nich pewne zagadnienia z gruntu polityki socjalnej. Na ich podstawie w 1960 roku powołano do istnienia Europejski Fundusz Socjalny (EFS), który po 15 latach funkcjonowania został wsparty przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR). EFS został powołany w celu finansowania wszelkich programów zmierzających do zniwelowania różnic społecznych w krajach członkowskich Wspólnot Europejskich (a obecnie Unii Europejskiej). Chodzi tu głównie o zwalczanie bezrobocia i jego skutków, przeciwdziałanie praktykom dyskryminacyjnym na rynku pracy czy wyrównywanie szans pracowników i obywateli szukających pracy we wszystkich państwach członkowskich. W 1961 roku w Turynie, z inicjatywy Rady Europy, sporządzono Europejską Kartę Społeczną, która kodyfikowała najważniejsze prawa socjalne. W części pierwszej stwierdzano:

  1. Każdy będzie miał możliwość zarabiania na życie poprzez pracę swobodnie wybraną.
  2. Wszyscy pracownicy mają prawo do odpowiednich warunków pracy.
  3. Wszyscy pracownicy mają prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
  4. Wszyscy pracownicy mają prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, wystarczającego dla zapewnienia im, jak i ich rodzinom, godziwego poziomu życia.
  5. Wszyscy pracownicy i pracodawcy mają prawo do swobodnego zrzeszania się w organizacjach krajowych lub międzynarodowych, w celu ochrony ich interesów gospodarczych i społecznych.
  6. Wszyscy pracownicy i pracodawcy mają prawo do rokowań zbiorowych.
  7. Dzieci i młodociani mają prawo do szczególnej ochrony przed zagrożeniami fizycznymi i moralnymi, na które są narażeni.
  8. Pracownice, w razie macierzyństwa, oraz inne pracownice, w uzasadnionych przypadkach, mają prawo do szczególnej ochrony w swej pracy.
  9. Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie poradnictwa zawodowego w celu uzyskania pomocy w wyborze zawodu odpowiadającego jego osobistym uzdolnieniom i zainteresowaniom.
  10. Każdy ma prawo do odpowiednich ułatwień w zakresie szkolenia zawodowego.
  11. Każdy ma prawo do korzystania z wszelkich środków umożliwiających mu osiągnięcie możliwie najlepszego stanu zdrowia.
  12. Wszyscy pracownicy i osoby będące na ich utrzymaniu mają prawo do zabezpieczenia społecznego.
  13. Każdy nie mający wystarczających zasobów ma prawo do pomocy społecznej i medycznej.
  14. Każdy ma prawo do korzystania ze służb opieki społecznej.
  15. Osoby niepełnosprawne mają prawo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej, bez względu na przyczynę i rodzaj ich inwalidztwa.
  16. Rodzina, jako podstawowa komórka społeczeństwa, ma prawo do odpowiedniej ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju.
  17. Matki i dzieci, niezależnie od stanu cywilnego i stosunków rodzinnych, mają prawo do odpowiedniej ochrony socjalnej i ekonomicznej.
  18. Obywatele każdej z Umawiających się Stron mają prawo do prowadzenia wszelkiej działalności zarobkowej na terytorium innej Umawiającej się Strony, na zasadzie równości z obywatelami tej ostatniej, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z ważnych powodów ekonomicznych lub społecznych.
  19. Pracownicy migrujący, którzy są obywatelami Umawiającej się Strony, oraz ich rodziny mają prawo do ochrony i pomocy na terytorium każdej innej Umawiającej się Strony. (http://www.abc.com.pl/serwis/du/1999/0067.htm)

W 1986 roku doszło do rewolucji w dotychczasowym podejściu EWG do kwestii socjalnych. Przełom nastąpił z pobudek czysto ekonomicznych, a nie moralnych za sprawą Danii, która w niskich płacach i pozostałych kosztach pracy krajów trzecich widziała powód strat w handlu Unii z tymi krajami. Odpowiednie unormowania zostały zawarte w Jednolitym Akcie Europejskim, a następnie potwierdzone w Traktacie z Maastricht. Zagwarantowano swobodny przepływ pracy w ramach państw członkowskich, ochronę zdrowia i zabezpieczenie socjalne na bardzo wysokim poziomie oraz poprawę dotychczasowych warunków pracy; wszystko po to, by na terenie Unii każdy obywatel posiadał przynajmniej minimalne warunki bytowe. W 1989 roku 11 państw Unii Europejskiej (bez udziału Wielkiej Brytanii) podpisało Wspólnotową Kartę Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników, zwaną także Kartą Socjalną Pracowników. Dokument zapewniał:

swobodę poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania; prawo do zatrudnienia i sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę; prawo do poprawy warunków życia i pracy; prawo do ochrony socjalnej; prawo do swobodnego zrzeszania się i negocjowania umów zbiorowych; prawo do kształcenia zawodowego; prawo do równego traktowania mężczyzn i kobiet; prawo do informacji, a także uwzględniania opinii pracobiorców; prawo do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy; ochronę dzieci i młodzieży przed wykorzystywaniem zawodowym; ochronę ludzi starszych i niepełnosprawnych.

(http://www.ce.uw.edu.pl/wydawnictwo/Kwart_2000_3/Grewinski2.pdf)

Podstawowym mankamentem Karty był brak mocy wiążącej zawartych w niej przepisów, dlatego też, poza wyznaczeniem nowych zadań, nie wniosła ona nic nowego do europejskiej praktyki socjalnej. W 1997 roku opracowano europejską strategię zatrudnienia, składającą się z czterech grup. Pierwsza odpowiada za wszelkie działania zmierzające do likwidacji bezrobocia. W jej ramach organizowane są kursy zawodowe dla szukających pracy oraz kursy pomagające w zmianie lub poszerzeniu kwalifikacji dla bezrobotnych. Druga grupa zadań skierowana jest na rozwój przedsiębiorczości poprzez zmniejszanie związanych z nią kosztów. Trzecia grupa odpowiada za zwiększenie standardów pracy, a czwarta za wyrównywanie szans na rynku pracy. Mimo tych wdrożeń, w polityce społecznej Unii Europejskiej jest jeszcze dużo do zrobienia, w szczególności po wstąpieniu w jej struktury nowych 10 państw w 2004 roku. Dlatego też, należy się spodziewać wprowadzania nowych strategii socjalnych przez instytucje europejskie.