Integracja europejska – krok po kroku

Integracja europejska była i jest nadal realizowana z uwzględnieniem podziału na poszczególne fazy. Wyróżniane są fazy następujące:

- faza powstawania strefy wolnego handlu

- faza tworzenia unii celnej

- faza integracji w ramach wspólnego rynku

- faza powstawania unii gospodarczej

- faza współpracy w ramach pełnej integracji gospodarczej (w jej ramach następuje ciągła ewolucja integracji)

Poszczególne etapy integracji na Starym Kontynencie były ze sobą powiązane. Etap tworzenia strefy wolnego handlu oraz powstawanie unii celnej decydenci połączyli w jedną fazę. Z kolei unia walutowa stanowiła rozwinięcie unii gospodarczej. W procesie dążenia do ścisłej integracji gospodarczej pojawił się postulat realizowany współcześnie, a mianowicie postawienie sobie za cel doprowadzenie do ścisłej współpracy także na płaszczyznach polityki zagranicznej, obronności i bezpieczeństwa. Wyraźna jest także tendencja do scentralizowania w ramach struktur wspólnotowych takich dziedzin jak wymiar sprawiedliwości oraz sprawy wewnętrzne.

Faza powstawania wspólnego rynku (common market).

Współpraca w ramach wspólnego rynku rozpoczęła się oficjalnie z dniem 25 marca 1957 roku, czyli z dniem podpisania w Rzymie przez sześć państw Starego Kontynentu (Włochy, Niemcy, Holandia, Luksemburg, Belgia i Francja) Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Postanowienia traktatowe weszły w życie z początkiem roku 1958. Zgodnie z postanowieniami Traktatu o utworzeniu EWG tworzenie wspólnego rynku miało odbywać się etapami. Czasokres tworzenia wspólnego rynku miał wynieść dwanaście lat i został podzielony na trzy równe etapy. Do roku 1961 zlikwidowano w ramach tworzonego wspólnego rynku ograniczenia dotyczące ilości towarów będących przedmiotem obrotu handlowego. Wcześniej, z początkiem roku 1959 rozpoczęto stopniową likwidację ceł wewnętrznych w obrębie wspólnego rynku. W dniu 1 lipca 1968 roku cła wewnętrzne zostały finalnie zlikwidowane, wprowadzono natomiast jednolite cło stosowane w obrocie handlowym z państwami spoza obszaru wspólnego rynku. Dzień 1 lipca 1968 roku to data początku współpracy w ramach unii celnej. Wraz z upływem dwunastu lat (liczonych od dnia podpisania Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej) rozpoczęto działania w ramach prowadzonej wspólnie polityki handlowej. Z początkiem roku 1970 zaczęto podejmować wspólne decyzje w sprawach z zakresu:

- podejmowania decyzji co do poziomu zewnętrznej taryfy celnej;

- negocjowania i podpisywania kontraktów handlowych i umów celnych;

- harmonizacji polityki eksportowej oraz ujednolicania środków podejmowanych w celu ochrony wspólnego rynku.

Instytucją kompetentną w sprawach realizacji wspólnej polityki handlowej jest Komisja Europejska. Działa ona w ramach upoważnienia innej instytucji europejskiej - Rady. Państwa współpracujące w ramach wspólnego rynku przekazały Komisji Europejskiej uprawnienia w zakresie prowadzenia negocjacji i zawierania umów celnych i kontraktów handlowych. Jedną z takich umów był GATT (Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu, przekształcony i działający obecnie jako WTO - Światowa Organizacja Handlu). Postanowienia Traktatu Rzymskiego przewidywały, obok rozpoczęcia współpracy w ramach unii celnej, dążenie do likwidacji przeszkód uniemożliwiających liberalizację przepływu osób, usług oraz kapitału. Przewidziano także pogłębianie integracji poprzez prowadzenie scentralizowanej polityki rolnej i transportowej, dążenie do poprawy wolnej konkurencyjności, harmonizację prawa wewnętrznego państw członkowskich w celu zapewnienia lepszej koordynacji wspólnotowych działań gospodarczych, powołanie do życia organizacji pod nazwą Europejski Fundusz Socjalny (European Social Fund), którego zadaniem byłoby wspieranie walki z bezrobociem ora dążenie do poprawy warunków życiowych społeczeństw państw członkowskich, rozpoczęcie działalności przez Europejski Bank Inwestycyjny (European Investment Bank) który funkcjonowałby jako podstawowa wspólnotowa instytucja finansowa mająca za zadanie wspieranie rozwoju gospodarczego w ramach Wspólnoty poprzez wykorzystanie gromadzonych środków finansowych. Postanowienia Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej miały więc na celu nie tylko doprowadzenie do powstania wspólnego rynku, ale także dużo głębszą integrację gospodarczą państw należących do Wspólnoty. Integracja ta była realizowana już w ramach współpracy na obszarze wspólnego rynku. Polityka rolna została ujednolicona poprzez harmonizację państwowych rynków rolnych następujących w etapach oraz poprzez zagwarantowanie podmiotom prowadzącym działalność rolniczą odpowiedniego poziomu dochodów. Nastąpiło to w roku 1969. W latach następnych rozpoczęto integrację państw Wspólnoty w ramach wspólnej polityki w dziedzinach energetyki i przemysłu. Centralizacją objęto także politykę regionalną, fiskalną oraz walutową. Przed powstaniem Unii Gospodarczej i Walutowej, w dniu 13 marca 1979 roku powołano do życia Europejski System Walutowy (EMS - European Monetarny System), którego zadaniem było wprowadzenie na rynek europejski wspólnej waluty rozliczeniowej - ECU (Europejska Jednostka Walutowa). Doprowadził on także do budowy systemu wymiany walut oraz interwencji w sytuacjach znacznych wahań kursowych. W ramach Europejskiego Systemu Walutowego opracowano także nowe rodzaje mechanizmów kredytowych, które znalazły zastosowanie w działalności banków narodowych państw działających w ramach systemu.

Etap powstawania jednolitego rynku wewnętrznego (single internal market).

Traktat Rzymski doprowadził do utworzenia wspólnego rynku, jednak okazało się, że postanowienia traktatu nie obejmują wszystkich sfer działalności gospodarczej prowadzonej na obszarze rynku wewnętrznego Wspólnot. Główny ciężar kładł Traktat na regulacje dotyczące utworzenia unii celnej, natomiast sprawy dotyczące innych sfer działalności gospodarczej, na przykład liberalizacji przepływu osób, usług i kapitału zostały zapisane w sposób ogólnikowy. Postanowienia traktatowe nie doprowadziły do likwidacji przeszkód technicznych, fiskalnych i fizycznych wewnątrz wspólnego rynku. Nie nastąpiło ujednolicenie przepisów prawnych, harmonizacja stosowanych na wspólnym rynku norm i standardów. Nadal istniały różne systemy podatkowe, nie zostały zlikwidowane kontrole międzygraniczne. W niektórych sferach obrotu gospodarczego pojawiły się nawet nowego rodzaju przeszkody. Według Komisji Europejskiej rozwiązaniem miało by utworzenie jednolitego rynku wewnętrznego. Zapisy dotyczące jego powstania znalazły się, dzięki inicjatywie ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej Jacques'a Delorsa w tak zwanej Białej Księdze czyli zbiorze dokumentów opracowanych do roku 1985 i przedstawionych opinii publicznej jako program tworzenia jednolitego rynku wewnętrznego Wspólnot. Jednocześnie z uchwaleniem programu zmieniono Traktaty założycielskie Wspólnot poprzez podpisanie Jednolitego Aktu Europejskiego (Single European Act). Miało to miejsce w dniu 17 lutego 1986 roku w Luksemburgu. Przepisy owego dokumentu weszły w życie z dniem 1 lipca 1987 roku. Za podstawowy cel uchwalenia Jednolitego Aktu Europejskiego przyjęto utworzenie jednolitego rynku wewnętrznego Wspólnot do końca 1992 roku. Do tego czasu zamierzano implikować 282 uchwalone wcześniej przez instytucje wspólnotowe akty prawne. Zmianie uległy także kwestie proceduralne. W odniesieniu do Rady przyjęto, iż uchwalanie decyzji przez to ciało miało odbywa się nie, jak do tej pory przy użyciu procedury jednomyślności, lecz z zastosowaniem kwalifikowanej większości przy obliczaniu głosów. W odniesieniu do Parlamentu Europejskiego zdecydowano się na wprowadzenie zasady współpracy, zgodnie z którą Parlament był w większym stopniu kompetentny w wywieraniu nacisku na podejmowanie decyzji przez Radę. Rozszerzono także uprawnienia wspólnotowe w odniesieniu do obszarów: ochrony środowiska oraz polityki badawczej i rozwojowej. Zgodnie z postanowieniami Jednolitego Aktu Europejskiego do życia został powołany Fundusz Spójności (Cohesion Fund), którego działalność została nakierowana na pogłębienie wspólnotowej spójności gospodarczej oraz społecznej. Fundusz Spójności w początkowym okresie działania objął swym zasięgiem państwa członkowskie, których społeczeństwa cechował niższy standard życia w odniesieniu do wspólnotowej średniej, a więc: Portugalię, Irlandię, Hiszpanię i Grecję. Do końca roku 1992 utworzono jednolity rynek wewnętrzny, jednak nawet dzisiaj musi on być poddawany modyfikacjom związanym niejednokrotnie z brakiem całościowej implikacji prawa wspólnotowego do ustawodawstwa państw członkowskich.

Powstanie Unii Europejskiej (EU - European Union).

Powstanie Unii Europejskiej przewidziano już w zapisach Jednolitego Aktu Europejskiego, jednak w grudniu 1991 roku w Maastricht podjęto decyzję o rozpoczęciu kolejnego etapu integracji europejskiej. Stosownie do postanowienia uchwalono 7 lutego 1992 roku akt prawny nazywany Traktatem z Maastricht. Wszedł on w życie z dniem 1 listopada 1993 roku po wcześniejszej jego ratyfikacji przez parlamenty państw członkowskich oraz Parlament Europejski.

Zgodnie z postanowieniami Traktatu z Maastricht nowy etap integracji europejskiej powinien oprzeć się na trzech płaszczyznach (tak zwanych filarach):

- filarze pierwszym, który opiera swoje zasady na zapisach Traktatu o Wspólnotach Europejskich, a więc obejmuje dotychczasowe płaszczyzny współpracy europejskiej, a także nowe, takie jak współpraca w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej, wspólna polityka w sprawach sieci transeuropejskich, ochrony zdrowia i konsumentów, współpraca w ramach polityki edukacyjnej i kulturalnej a także w kwestiach obywatelstwa wspólnotowego;

- filarze drugim, obejmującym wspólnie prowadzoną politykę w zakresie spraw zagranicznych i bezpieczeństwa;

- filarze trzecim, definiującym wspólnotową politykę w zakresie wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych.

Według zapisów traktatowych współpraca w ramach pierwszego filaru odbywa ma się odbywać na poziomie wspólnotowym, a więc kompetencje w zakresie spraw należących do pierwszego filaru należą do instytucji wspólnotowych. Działania podejmowane z zakresu dziedzin należących do drugiego i trzeciego filaru są natomiast podejmowane na płaszczyźnie międzyrządowej. Postanowienia Traktatu z Maastricht wskazały na kierunek ewolucji integracji mającej za cel współpracę w ramach Wspólnoty nie tylko w sprawach dotyczących gospodarki.

Zapisy Traktatu o Unii Europejskiej dotyczyły także kwestii proceduralnych związanych z pracą instytucji wspólnotowych. Decyzje dotyczące ochrony konsumentów, pomocy dla krajów rozwijających się, transeuropejskich sieci infrastrukturalnych, a także niektóre kwestie związane z edukacją, ochroną zdrowia, polityką transportową oraz ochroną środowiska naturalnego miały zostać podejmowane większością głosów. Kraje członkowskie podjęły także zobowiązanie, które znalazło zapis a Traktacie z Maastricht, mówiące o realizacji zapisów Europejskiej Karty Socjalnej (European Social Charter) uchwalonej w dniu 9 grudnia 1989 roku. Wyjątkowo nie zgodził się na taki zapis rząd Wielkiej Brytanii. Kraj ten postanowił także, iż nie podejmie działań w ramach końcowego etapu integracji i poprzestanie na etapie drugim. Również rząd Danii zastrzegł, iż decyzję w tej sprawie podejmie w przyszłości. Traktat o utworzeniu Unii Europejskiej stanowił, iż w okresie od 8 do 10 lat, w trzech kolejnych etapach państwa Wspólnoty spełnią warunki przystąpienia do Unii Gospodarczej i Walutowej. Z chwilą przyjęcia Traktatu z Maastricht rozpoczął się etap pierwszy, którego celem było doprowadzenie do stopniowej liberalizacji i harmonizacji obrotu gospodarczego w ramach Wspólnoty a także pogłębienie współpracy w sprawach polityki pieniężnej. Etap pierwszy miał zakończyć się przeprowadzeniem przez Radę odpowiedniej analizy państw Wspólnoty pod kątem spełnienia kryteriów zapisanych w Traktacie. Z początkiem roku 1994 rozpoczęto realizację etapu drugiego, związanego z powołanym do życia Europejskim Instytutem Walutowym, poprzednikiem Europejskiego Banku Centralnego. Prowadzenie działalności przez Europejski Instytut Walutowy, a następnie Europejski Bank Centralny wiązało się z koniecznością zagwarantowania przez kraje członkowskie pełnej autonomii dla banków narodowych. Etap drugi pozwolił także na wdrożenie programu dotyczącego wprowadzenia nadzoru nad realizacją działań makroekonomicznych przedstawionych do realizacji przez Radę. Głównym założeniem Rady było doprowadzenie do utrzymywania przez kraje Wspólnoty ścisłej dyscypliny finansowej, co w konsekwencji miało przynieść stabilizację cenową oraz obniżenie poziomu stóp procentowych. Celem trzeciego etapu integracji było doprowadzenie do sytuacji, w której państwa członkowskie spełniają tak zwane kryteria konwergencji, a więc posiadają określony poziom w odniesieniu do takich wskaźników jak: inflacja, dług publiczny, deficyt budżetowy, długoterminowe stopy procentowe, a także czy spełniają określone kryteria wymagane w przypadku uczestnictwa w kursowym mechanizmie w ramach Europejskiego Systemu Walutowego. Do końca roku 1996 Rada na podstawie analiz przygotowanych przez Komisję Europejską i Europejski Instytut Walutowy miała podjąć decyzję, które z państw Wspólnoty spełniają kryteria zbieżności. Aby przejść do etapu trzeciego integracji kryteria te musiały zostać spełnione przez co najmniej siedem państw członkowskich. Zdecydowano także, iż trzeci, ostatni etap rozpocznie się w okresie od początku roku 1997 do początku roku 1999. Przedstawiciele państw Wspólnoty biorący udział w madryckim szczycie Unii Europejskiej w grudniu roku 1995 podjęli decyzję, w myśl której końcowy etap integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej rozpocznie się z dniem 1 stycznia 1999 roku. Postanowiono równocześnie, iż w roku poprzedzającym rozpoczęcie ostatniego etapu zostanie ogłoszona lista tych krajów, które spełniły kryteria konwergencji.

Powstanie Unii Gospodarczej i Walutowej (Economic and Monetary Union).

Zgodnie z wcześniejszymi postanowieniami w dniu 3 maja 1998 roku przedstawiono listę państw, które spełniły kryteria konwergencji określone w Traktacie o utworzeniu Unii Europejskiej. Rada wymieniła: Portugalię, Włochy, Niemcy, Holandię, Luksemburg, Irlandię, Austrię, Finlandię, Hiszpanię, Francję oraz Belgię. W dniu 1 czerwca 1998 roku powołano do życia Europejski Bank Centralny. Do końca roku 1998 rozwiązano kwestie ustawodawcze związane z realizacją trzeciego etapu integracji, natomiast z początkiem roku następnego doprowadzono do usztywnienia kursów walut wchodzących w skład obszaru wspólnej waluty - euro. Postanowiono, iż w latach 1999 - 2002 wspólna waluta obowiązywać będzie w przypadku bezgotówkowych rozliczeń, natomiast po upływie tego okresu euro zacznie obowiązywać we wspólnej strefie walutowej w sposób fizyczny. Wprowadzono także okres przejściowy od 1 stycznia 2002 do 1 lipca tegoż roku, w którym to okresie możliwe będzie stosowanie zarówno nowej waluty, jak i dotychczasowej waluty narodowej. Po jego upływie jedyną obowiązującą walutą będzie euro. Dzień 1 lipca 2002 roku jest uważany za rzeczywiste powstanie Unii Gospodarczej i Walutowej.

W dniu 19 czerwca 2000 roku organ pomocniczy Rady Unii Europejskiej, tworzony przez ministrów ds. gospodarczych i ministrów finansów państw członkowskich - ECOFIN na podstawie raportu opracowanego przez Komisję Europejską podjął decyzję, iż kryteria zbieżności zostały spełnione przez kolejne państwo członkowskie - Grecję. Szefowie państw i rządów zebrani w Santa Maria da Feira uzgodnili, iż kurs greckiej waluty - drachmy, zostanie okresowo usztywniony, aby z dniem 1 stycznia 2001 roku Grecja mogła stać się członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej. Obecnie do strefy euro należy dwanaście państw będących członkami Unii Europejskiej oraz pięć państw nie należących do UE (Andora, Czarnogóra, Monako, San Marino, Watykan) oraz jeden region autonomiczny - Kosowo. Podczas realizacji trzeciego etapu integracji przekazano kompetencje dotyczące prowadzenia polityki pieniężnej wspólnotowej instytucji, jaką jest Europejski Bank Centralny. W zakresie jego działań znalazła się także kompetencja do ustalania poziomu stóp procentowych. Doprowadzono także do pogłębienia harmonizacji i centralizacji w prowadzeniu polityki gospodarczej. Wyznaczono tym samym kierunek w którym Unia Europejska będzie zmierzać - prowadzenie jednolitej polityki gospodarczej, a także harmonizację w zakresie innych polityk prowadzonych przez państwa członkowskie. Zapisy potwierdzające charakter ewolucji Unii Europejskiej znalazły się w podpisanym w dniu 17 czerwca 1997 roku Traktacie Amsterdamskim. Dokument, który zaczął obowiązywać z dniem 1 maja 1999 roku przewidywał znaczne pogłębienie współpracy w takich dziedzinach, jak: walka z bezrobociem, ochrona środowiska naturalnego, ochrona konsumentów oraz zdrowia publicznego. Obecnie następuje dalsza integracja w zakresie prowadzenia wspólnej polityki fiskalnej. Szczególne zainteresowanie kładzie się na centralizację decyzji w sprawie ustalania wysokości podatków pośrednich, podatku od zysków kapitałowych oraz podatku dochodowego od przedsiębiorstw. Podczas czerwcowego posiedzenia Rady Europejskiej w 2000 roku w Santa Maria da Feira przyjęto tak zwany Kodeks Postępowania (Code of Conduct) regulujący kwestie podatkowe, w tym podatek od zysków kapitałowych. Powstał on na podstawie opracowanego wcześniej przez ECOFIN pakietu podatkowego. Podjęto też zobowiązanie, iż implikacja postanowień Kodeksu Postępowania nastąpi do końca roku 2002.