Witold Gombrowicz (1904-1969) to niepokorne dziecko literatury polskiej. Zadebiutował niezwykłym zbiorem opowiadań "Pamiętnik z okresu dojrzewania" w 1937 roku, który to zbiór zbił z tropu znaczną część krytyki - zarzucono oryginalnemu i nowatorskiemu pisarzowi niedojrzałość. Gombrowicz postanowił wówczas odpowiedzieć krytykom poprzez następne dzieło "Ferdydurke", posługując się bezprecedensową w literaturze polskiej metodą dyskusji literackiej. Wydana w rok później powieść ustaliła jego reputację jako naczelnego prowokatora, ironisty i parodysty, czyniąc z niego najciekawszego chyba jak do tej pory pisarza w całości oddanego zagadnieniu formy - tak literackiej, artystycznej, jak i społecznej, psychologicznej.
Niemal wszyscy krytycy doby międzywojnia musieli uporać się z kłopotem, jaki nastręczyła im interpretacja powieści Gombrowicza. Tak o "Ferdydurke" pisał Ludwik Fryde.
- Z "Ferdydurke" przebija prawdziwa mądrość życiowa, bez względu nawet na jej walory estetyczne.
- Problematyka powieści koncentruje się na trudnym zagadnieniu formy kulturowej, przed którą nie ma ucieczki.
- Forma jest fundamentem każdej kultury i społeczeństwa, w niej zawarte są podstawowe wartości, wyznawane w danej epoce.
- Subiektywne, zamknięte w sobie "Ja" ustawione jest w konflikcie wobec społeczeństwa, jego oczekiwań i norm, do których jednostka jest przez swoje otoczenie przystosowywana. Innymi słowy zewnętrze tworzy i określa człowieka.
- Groteskowość "Ferdydurke" polega na ciągłym balansowaniu na pograniczu tragizmu i komizmu, błazeństwa i powagi, żartu i serio.
- Dzięki tej metodzie absurdalność rzeczywistości zbudowanej na pozorach i fałszu zostaje odsłonięta.
- Wszystko może się wydarzyć, ponieważ świat wykreowany jest na pograniczu snu i jawy.
- Komiczna, absurdalna i kpiarska "Ferdydurke" podszyta jest pesymizmem, grozą i lękiem przed nieodwołalnym zniewoleniem Formą.
- Społeczeństwo w strachu przed każdą innością, stara się ją oswoić nadając jej znaną sobie, lecz często fałszywą maskę swojskości.
- "Ferdydurke" rozważa również problem Formy w kontekście literatury jako rodzaj konwencji, która powinna być przez oryginalnego pisarza rozbita. Zatem powieść jest autorskim komentarzem do zjawiska zwanego powszechnie sztuka.
- Powieść jest w efekcie autotematyczna, tzn., jest powieścią o pisaniu siebie samej, o swoim autorze i o swojej wewnętrznej strukturze.
- Prekursorem w Polsce takiego pisania był Karol Irzykowski w "Pałubie", w Europie Andre Gide w "Fałszerzach"
SZKOŁA JAKO INSTYTUCJA
- Przedstawiona jest jako parodia samej siebie. Jej obraz jest fantastyczny, choć piętnuje jej faktyczne wady.
- Pokazuje, że w jej obrębie każde zachowanie jest pozą: zarówno lizusostwo (idealizm) jak i buntowniczość (cynizm).
- Dorośli podsuwają swym wychowankom gotowe wzorce zachowań (tez negatywnych), by utrzymywać ich w kontrolowanej niedojrzałości.
- Jednostka traktowana jest w szkole w sposób jak najbardziej schematyczny i prosty, sprowadzona jest do mechanicznych odruchów, zmuszona do powtarzania utartych zwrotów i cudzych myśli.
- Przedstawiona jest jako zamknięta na rzeczywistość instytucja, prowadząca tylko pozory nauczania i wychowywania. Jest rodzajem podręcznikowej fikcji.
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZEŃSTWA
MIESZCZAŃSTWO
- Chce uchodzić za postępowe, co rozumie jako naturalne i wyzbyte przesądów dawnych konwenansów.
- Postawa to prowadzi do fałszu. Nowoczesność to też maska, sztuczność, poza, tylko nowego typu.
- Rozbija ją bohater swoją intrygą, zmusza Młodziaków do przyjęcia na powrót roli konserwatywnych i staroświeckich rodziców. Zatem ich wcześniejsza tolerancyjność i postępowość nie była naturalna, była taką samą gębą jak i konserwatyzm.
ZIEMIAŃSTWO
- Jest do pewnego stopnia odwrotnością mieszczaństwa: zamknięte na świat, tradycjonalistyczne i konserwatywne, myślące jeszcze kategoriami feudalnymi.
- Jednak jest ta poza w tym samym stopniu zakłamana, co mieszczańska postępowość.
- Ziemiaństwo na mocy tradycji chce ugruntować swą przewagę nad chłopstwem.
- Złamanie tego ładu tradycjonalistycznego, wywraca ten świat do góry nogami.
Bohater "Ferdydurke" Józio szukał we wszystkich tych trzech obszarach społecznych wolności, naturalności, autentyczności, pierwotności - nigdzie ich jednak nie odnalazł, ponieważ od "gęby" nie ma ucieczki jak tylko w inną "gębę".
FILOZOFIA U PODSTAW "Ferdydurke"
- Doszukiwano się głównie inspiracji francuską odmianą egzystencjalizmu, uprawianego przed i po wojnie m. in. Przez J.P. Sartre'a czy A. Camus'a.
- Sartre powiedział "Piekło to inni", mając na myśli deformujący wpływ drugiego człowieka i całego społeczeństwa, które zawsze narzuca jednostce swój sposób jej postrzegania.
- Wobec tego człowiek zawsze będzie osamotniony w poszukiwaniu samego siebie.
- Gombrowicz osadził również ''Ferdydurke" w silnym kontekście swoich czasów, włączając w to kulturę umysłową i duchową epoki międzywojennej.
