„Medaliony” Nałkowskiej i „Inny świat” Herlinga-Grudzińskiego – notatka z lekcji

"Medaliony"

1. Interpretacja:

Każde kolejne opowiadanie cyklu ma być czymś w rodzaju medalionu, wspomnieniem, pamięcią o ofiarach wojny, obrazem tragicznych wydarzeń, szybkim, ale wymownym spojrzeniem na minioną przeszłość.

2. Motto:

Motto utworu napisanego przez Zofię Nałkowską brzmi: "ludzie ludziom zgotowali ten los". Autorka cyklu wskazuje poprzez takie motto na fakt, iż człowiek w okolicznościach wojny jest zdolny nawet do popełnienia najstraszniejszych, najokrutniejszych zbrodni.

3. Geneza utworu:

Nałkowska w okresie powojennym pracowała dłuższy czas w Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich i z tego powodu brała udział w licznych wówczas przesłuchaniach zarówno ofiar, jak i zbrodniarzy wojennych. Uczestniczyła w procesach sądowych, rozmawiała ze świadkami tragicznych wydarzeń.

4. Gatunek:

"Medaliony" zaliczyć można do tzw. literatury faktu.

5. Artyzm "Medalionów":

a) opowiadania przynależą gatunkowo do literatury faktu;

b) ich bohaterami są dosyć przeciętni ludzie, często o osobowościach spaczonych przez doświadczenie wojny;

c) styl "Medalionów" momentami zbliża się do tego, jaki charakterystyczny jest dla reportażu;

d) główna metoda pisarska Nałkowskiej jest w tym wypadku metodą tzw. skrótu, to znaczy autorka utworu przeprowadza bardzo dokładną selekcję faktów, które odpowiednio segreguje i wybiera tak, by stały się układem o stosunkowo najwyższej, najjaskrawszej artystycznej ekspresji;

e) autorka oddaje w utworze całkowicie głos swoim wykreowanym bohaterom i w żaden sposób nie stara się komentować ich wypowiedzi, nie ocenia ich; czasami jej komentarz sprowadzony jest zaledwie do jednego słowa;

f) fabuła wszystkich opowiadań cyklu ukształtowana jest w taki sposób, że ich odbiorca dostrzega bardzo wyraźną i w żaden sposób nieprzekraczalną granicę pomiędzy pojedynczą ofiarą (Polakiem lub Żydem) a katem czyli Niemcem, hitlerowcem.

"Inny świat"

1. Wstępne informacje o powstaniu sowieckich łagrów i niemieckich obozów koncentracyjnych:

a) Dokonywanie zsyłek na Syberię praktykowane było już od wieku XVI, natomiast Polaków zsyłano tamże od końca wieku XVIII. Syberia stała się odtąd synonimem katorgi. Pierwszy obóz koncentracyjny w Rosji Radzieckiej powstał w roku 1918, czyli równo rok po słynnej rewolucji październikowej. Sowieckie łagry były obozami przeznaczonymi dla tzw. wrogów rewolucji.

b) Celem istnienia takich obozów była mozolna praca, jaką podejmowali więźniowie oraz doraźna reedukacja więźnia, polegająca na wpojeniu mu podstawowych zasad moralności komunistycznej, których winien przestrzegać.

c) Od 17. 09. 1939 roku, czyli od momentu napaści Związku Radzieckiego na Polskę, do kolejnych obozów koncentracyjnych deportowano około milion siedemset tysięcy Polaków, w dominującej części była to elita narodu, inteligencja. Sieć łagrów sowieckich została potem nazwana Archipelagiem Gułag. Nazwa ta wzięła się od powieści Aleksandra Sołżenicyna wydanej pod tymże właśnie tytułem.

d) Natomiast jeden z pierwszych obozów koncentracyjnych w Niemczech został utworzony w roku 1921, natomiast szczytowy okres ich powstawania przypada na lata 1933-34. Zarówno Rosjanie, jak i hitlerowskie Niemcy, ludność zamykaną w obozach nazywali nie inaczej, jak robactwem. Celem, dla którego tworzono niemieckie obozy było zmuszanie ludzi do ciężkiej, katorżniczej pracy i szybkie ich unicestwienia w krematoriach.

e) Głównym i podstawowym źródłem masowego ludobójstwa były narodziny zwyrodniałych ideologii totalitarnych i faszystowskich. Systemy te przesiąknięte były zarówno skłonnością do okrucieństwa, jak i chorą ideologią.

f) "Wiek dwudziesty był wiekiem przeklętym - wiekiem ideologii totalitarnych; nie jesteśmy zabezpieczeni przed powtórzeniem się totalitarnych potworności."

"Rozwój środków technicznych umożliwia powtórkę totalitaryzmu, bo ułatwia wykonanie jego zbrodniczych idei."

2. Informacje o autorze:

a) Gustaw Herling-Grudziński urodził się w roku 1919. Debiutował zbiorem szkiców literackich, pt.: "Żywi i umarli" w roku 1945. Sławę zarówno w Polsce, jak i na świecie przyniósł mu "Inny świat" (1951). Książka ta jest jednym z podstawowych i najważniejszych światowych dokumentów dotyczących bezpośrednio sowieckich obozów koncentracyjnych. Zawiera w sobie zarówno cechy literatury faktu, jak i literatury pięknej i ma formę autobiograficznych reminiscencji pisarza.

b) Herling-Grudziński z początkiem wojny próbował ucieczki na wschód, do Lwowa i Grodna. Został jednak w Grodnie aresztowany i skazany na pięć lat więzienia. Osadzano go kolejno w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie. Następnie pisarz zesłany został do obozu w Jercewie pod Archangielskiem. Zwolniono go 20. 01. 1942 roku na mocy amnestii dla Polaków. Dotarł do Kazachstanu i wstąpił do armii generała Andersa. Brał później udział w słynnej bitwie o Monte Cassino. Po wojnie zdecydował się pozostać na emigracji - najpierw w Londynie. Potem Grudziński przeniósł się do Monachium, by w końcu osiąść na stałe w Neapolu.

2. Przytoczenie historii Michała Kostylewa, głównego bohatera opowiadania "Ręka w ogniu":

a) ukazanie bezpodstawności śledztwa, które polegało na:

- nieustannym torturowaniu więźniów poprzez bicie ich, wyrywanie im zębów, bezlitosne katowanie oraz budzenie w nocy; nieustanne zamęczanie także psychiczne, uniemożliwienie więźniowi załatwiania swoich podstawowych potrzeb fizjologicznych - tak wyglądał I etap śledztwa.

- II etap śledztwa był już znacznie łagodniejszy i polegał na prowadzeniu dyskusji ze śledczym; były to rzekomo życzliwe rozmowy, którym towarzyszyło częstowanie się kawą oraz papierosami. W momencie, gdy również takie metody zawodziły, nie przynosiły żadnego rezultatu, przystępowano znowu do kolejnych tortur, a wtenczas więzień stawał się już otępiały, zobojętniały i zazwyczaj przyznawał się do popełnienia zbrodni, brał winę na siebie.

- W śledztwie nie chodziło bynajmniej o znalezienie prawdziwego winnego, oprawcom nie zależało również na tym, by oskarżony ostatecznie przyznał się do winy. Chodziło głównie o to, by doprowadzić człowieka do granic jego wytrzymałości, zdezintegrować jego tożsamość i doprowadzić o tego, by szczerze zapragnął reedukacji.

b) Podczas śledztwa skazywano niewinnych ludzi za absurdalne przewinienia, odmienne od obowiązujących poglądy a następnie wydawano ciężkie wyroki, co wynikało z odgórnego założenia władzy, iż nie ma ludzi całkowicie niewinnych.

c) Kostylew został z kolei osądzony z tego powodu, iż chciał podobno "z pomocą obcych mocarstw obalić obecny ustrój Związku Sowieckiego".

d) Kostylewa odesłano do obozu w Mostownicy, skazując go na dziesięcioletni wyrok pozbawienia wolności. Wśród więźniów zyskał on sobie opinię świętego, ponieważ pomagał najsłabszym współtowarzyszom niedoli, rozdawał swoją porcję chleba, roznosił obozową zupę. Było go stać na takie poświęcenie, bowiem z początku, jako inżynier dostał lżejszą pracę. Dopiero potem, na podstawie donosu, kierowano go do lasu.

e) W roku 1941 Kostylew przybył do Jercewa, gdzie zatrudniono go w brygadzie tragarzy. Wtedy również nawiązuje znajomość z narratorem "Innego świata". Kostylew znajduje sposób na manifestowanie swojego stosunku wobec katorżniczej pracy, na jaką został skazany - codziennie opala własną dłoń w ogniu, nie mogąc znieść wojennego upodlenia.

f) Już jako więzień nie nadający się do pracy miał zostać ostatecznie zesłany na Kołymę, ale zamiast niego na własne życzenie pojechał tam Grudziński.

g) Kostylew natomiast oblał się wrzątkiem i umarł w strasznych męczarniach. Był to jedyny wybór, na jaki było go stać - wybór śmierci.

3. "Nocne łowy", "Dzień po Dniu":

a) Metody terroru i upodlenia człowieka podobne do tych, jakie serwowali więźniom faszyści.

- Bezpodstawność prowadzonego śledztwa, okrutne tortury i przeludnione więźniami cele (zdarzało się, że w celi 20 osobowej przebywało nawet 70 osób).

- Katorżnicza praca ponad siły przeciętnego człowieka jako narzędzie tortur. Szczególnie praca przy wyrębie lasu, która była niezwykle wyniszczająca, wycieńczająca. Jedenastogodzinny dzień pracy mógł być tym dłuższy, że więźniowie do swojego miejsca pracy musieli maszerować nawet 6 do 7 kilometrów. Pracowano tak bez popołudniowego, obiadowego posiłku, bez pożywienia, co przyczyniało się do natychmiastowego wycieńczenia organizmu.

b) Ciągły, niezbywalny głód, głodowe zupełnie racje żywnościowe, które zależały od tego, jaką pracę się wykonywało. Największe porcje otrzymywali stachanowcy, którym udało się przekroczyć 125% dziennej normy. Dostawali oni dwa razy dziennie łyżkę gęstej kaszy oraz rybę, 800 gramów chleba oraz gotowaną soję. Kolejną grupę stanowili ci, którzy wykonywali 100% dziennej normy w pracy i oni otrzymywali kaszę oraz 500 gramów chleba. Ostatnią grupę mieszkańców obozu stanowili stali bywalcy tzw. "trupiarni", ludzie zwolnieni z pracy ze względu na swój stan zdrowia. Oni byli już nikomu nieprzydatni, czekali tylko na śmierć i dogorywali spożywając codziennie łyżkę najrzadszej kaszy oraz 400 gram chleba. Najwyższe pozycje w więziennej hierarchii zajmowali więźniowie kryminalni, urkowie.

c) Innymi sposobami upadlania więźniów było zmuszanie ich do współzawodnictwa w pracy oraz nieustanne, wykańczające podnoszenie dziennych norm. Stosowano także tzw. odpowiedzialność zbiorową wobec więźniów, którzy mieli pilnować się sami. Taka metoda postępowania ze strony władz obozowych przyczyniała się do tego, że więźniowie byli solidarni i próbowali stosować własne reguły.

d) Władze obozowe miały kilka sposobów na eliminację najsłabszych więźniów - jednym z nich było narzucanie szybkiego tempa marszu przez najmłodszych obozowiczów.

e) Niezdatnych do pracy więźniów umieszczano w trupiarni lub zsyłano do miejsc, z których już nigdy nie wracali.

f) Więźniów starano się reedukować poprzez dokonywanie całkowitej dezintegracji ich osobowości.

g) Zdarzało się, iż bezpodstawnie przedłużano więźniom wyroki. Tutaj przywołać można historię kolejarza Panomarenki, któremu, po dziesięcioletnim pobycie w obozie, w ostatnim dniu kary nagle bezterminowo ją przedłużono. Mężczyzna umarł na atak serca.

h) Stosowano także pozorną skrupulatność przy rozliczaniu więźniów z ich pracy oraz wykazywano, że praca jaką wykonują ledwie starcza na ich utrzymanie, odzież, jedzenie, nie mówiąc o kosztach administracyjnych. Traktowano obozy jak przedsiębiorstwa.

4. Herling-Grudziński zaprezentował w "Innym świecie" nie tylko zewnętrzny, ale także wewnętrzny świat więźniów, opowiedział o ich uczuciach. Pokazał również, że w każdych warunkach człowiek usiłuje ocalić resztkę swojego człowieczeństwa, mimo wyczerpania, głodu i strachu. Ludzie są zawsze spragnieni przyjaźni, miłości, często próbują się modlić. W tak ekstremalnym świecie, jakim jest obóz, ludzie usiłują podjąć walkę o przetrwanie, nie pozwalają sobie na kapitulację. Niektórzy próbują nawet bronić humanistycznych wartości. Przykładem mogą być:

a) próba decydowania Kostylewa o własnym losie,

b) przyjaźń, jaka narodziła się pomiędzy Kostylewem a autorem tekstu,

c) przyjaźń, jaka narodziła się również pomiędzy narratorem a Dimką,

d) poszukiwanie ułudy wolności w sobie, próby zachowania intymności,

e) miłość, jaka rodzi się pomiędzy Marusią a Kowalem,

f) troska personelu o chorych więźniów, którzy przebywali w szpitalu obozowym.

5. Znaczenie "Epilogu":

Narrator nie przyznaje racji byłemu współwięźniowi, którego donos przyczynił się do poczwórnego morderstwa. Nie zrobił tego, ponieważ:

a) znał wielu ludzi, którzy w różnych warunkach potrafili jednak zachować się przyzwoicie,

b) poza obozem nie istnieją obozowe prawa, nie można osądzać obozowego życia poza nim,

"Inny świat" jest poniekąd zeseizowaną powieścią autobiograficzną, której narratorem jest sam autor. Przytacza on fakty z obozowego życia z niezwykłym pietyzmem, jest doskonałym dokumentalistą.