Miłość i śmierć w średniowiecznej literaturze.

Śmierć była jednym z najpopularniejszych tematów wykorzystywanych w literaturze i sztuce średniowiecznej. Świadczy o tym jedno z głównym haseł epoki: "Memento mori", znaczące: "Pamiętaj o śmierci". Śmiercią często straszono ludzi, przedstawiając ją jako postać straszną, zdarzały się jednak również przedstawienia wyidealizowane.

Dzieła, w których pojawia się temat śmierci:

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią - bohaterem tego utworu jest Polikarp, mędrzec, który pragnie zobaczyć śmierć i jego pragnienie zostaje spełnione. Polikarp jest człowiekiem wykształconym, ale w obliczu śmierci jego wykształcenie przestaje mieć znaczenie. Mimo tego, że chciał zobaczyć śmierć, nie potrafił pokonać strachu przed nią. Śmierć przedstawiona jest jako rozkładający się trup kobiecy z kosą w dłoni. Jej prawie nagie, podlegające rozkładowi ciało budzi obrzydzenie oraz wstręt. Polikarp zadaje Śmierci naiwne pytania: skąd pochodzi; skąd bierze się jej zaciekłość wobec ludzi i czy można ją jakoś przekupić; co będzie robić, gdy zabije wszystkich ludzi; co należy sądzić o lekarzach, którzy chcą wybawiać ludzi od śmierci przez stosowanie ziół; czy on sam może się przed Śmiercią skryć; czy Bóg ceni święte dziewice. Śmierć, odpowiadając na te pytania, uświadamia Polikarpowi, że ludzie są nicością i każdy człowiek się z nią kiedyś spotka, niezależnie od jego pochodzenia, wieku, majątku czy płci. Śmierć bowiem nie oszczędza nikogo, przychodzi do wszystkich - od biedaka po papieża. W jej obliczu wartości ziemskie nic nie znaczą. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią ma przypominać to ludziom, jest więc utworem moralistyczno - dydaktycznym. Wizerunek śmierci w nim ukazany ma przerażać ludzi i nawracać ich na życie w zgodzie z Bogiem, dzięki czemu nie będą musieli bać się śmierci. Jeśli będą żyć źle, po śmierci spotka ich zasłużona kara.
• Tristan i Izolda to średniowieczna historia miłosna, opowiadająca o losach tytułowych bohaterów, których połączyła tragiczna miłość. Dramatyczne wydarzenia, których są uczestnikami, sprawiają, że muszą wybierać pomiędzy miłością do siebie a wiernością królowi. Stają więc w sytuacji bez wyjścia. Tristan, który jest poddanym króla Marka, a jednocześnie członkiem jego rodziny i wiernym rycerzem, nie chce go zdradzać. Stara się być wierny średniowiecznemu hasłu: "Bóg - honor - ojczyzna". Gdyby zdradził swojego króla, spłynęłaby na niego hańba. Izolda staje przed równie dramatycznym wyborem: jako żona króla Marka, zdradzając go, również splamiłaby swój honor w najgorszy sposób. Tristan i Izolda nie umieją jednak żyć bez siebie, postanawiają więc popełnić razem samobójstwo. Odnajdują w tym najlepsze rozwiązanie. Śmierć staje się więc jedynym wyjściem z tragicznej sytuacji i przynosi ulgę bohaterom.
• Pieśń o Rolandzie - Roland jest przykładem średniowiecznego rycerza, postacią wyidealizowaną. Stanowi on wzór o naśladowania. Jest Francuzem, a najwyższe wartości stanowią dla niego ojczyzna, król oraz wiara chrześcijańska (walka w jej obronie w Hiszpanii). W walce w obronie tych wartości ginie. Jako człowiek honorowy w chwili śmierci nie wzywa żadnej pomocy dla siebie ani dla swojego oddziału. Ginie więc w bitwie, nie boi się jednak śmierci i przyjmuje ją ze spokojem, modląc się. Miecz oaz róg chowa przed poganami, kładąc się na nich. W chwili śmierci Roland może czuć się zwycięzcą, ponieważ umiera w zgodzie ze swoim sumieniem. Może spokojnie odwrócić głowę w stronę ojczyzny. Kiedy umiera, do nieba zabierają go Anioły, które zstąpiły na ziemię. Wydarzenia nadprzyrodzone, towarzyszące śmierci Rolanda, świadczą o jego wyjątkowości. Utwór ten pokazuje, że człowiek żyjący w zgodzie ze swoim sumieniem nie musi bać się śmierci, ponieważ umrze łagodnie i bez bólu. Nagrodą za pobożne i honorowe życie stanie się życie wieczne, które Bóg mu podaruje.
• Legenda o świętym Aleksym - Aleksy stanowi średniowieczny ideał ascety. Aleksy był potomkiem arystokratycznego rzymskiego rodu, czuł się jednak powołany do rzeczy wyższych. Na polecenie ojca ożenił się z cesarską córką, ale już w noc poślubną porzucił żonę, rodziców i majątek, wyzbył się swego bogactwa i został żebrakiem. Po jego anonimowej śmierci rozbrzmiewają dzwony w rzymskich świątyniach, a Aleksego rozpoznaje niewinne dziecko. Pojawia się również "list", w którym Aleksy spisał swój żywot, a który z dłoni może mu wyjąć jedynie jego żona. Śmierci Aleksego towarzyszą nadprzyrodzone zjawiska, świadczące o tym, że Bóg każdego po śmierci wynagrodzi według jego zasług.
• Posłuchajcie bracia miła (Lament świętokrzyski) - jest to monolog Matki Bożej, rozpaczającej pod krzyżem, na którym wisi jej Syn - Chrystus. Maryja przedstawiona jest w tym utworze w wymiarze ludzkim, jako Matka, której dziecko umiera - cierpiąca, rozgoryczona w bólu. Śmierć w tym utworze stanowi więc ogromne źródło bólu i duchowego cierpienia.
• Kronika polska Galla Anonima - utwór, w którym została opisana śmierć Bolesława Chrobrego. Carmen lugubre to pieśń o śmierci wielkiego króla. Podmiotem lirycznym tego utworu jest Polska - wdowa po zmarłym władcy, opłakująca go. Śmierć władcy idealnego, jakim był Bolesław Chrobry, sprawia, że Polska po nim lamentuje, czuje się bez niego samotna. Śmierć króla przynosi smutek na kraj i jest początkiem wieku ołowianego.

Miłość pojawia się w literaturze średniowiecznej równie często. Oto przykłady utworów, wykorzystujących tę tematykę:

• Tristan i Izolda - to historia tragicznej miłości dwojga kochanków. Tristan zostaje wysłany przez swego wuja, króla Marka, do odległej krainy po narzeczoną - Izoldę. Miłość do króla ma w niej wzbudzić magiczny eliksir z kwiatów i ziół, przygotowany przed podróżą przez matkę oblubienicy. Jednak podczas podróży statkiem następuje tragiczna pomyłka. Spragnieni Tristan i Izolda wypijają napój, nie wiedząc o jego magicznych właściwościach. Zakochują się w sobie. Wówczas pojawia się dylemat: podążać za uczuciem czy pozostać wiernym królowi Markowi? Decyzję muszą podjąć oboje. Postanawiają więc popełnić samobójstwo. Król rozkazuje pochować ich po przeciwnych stronach kaplicy, jednak z grobu Tristana wyrasta nocą wciąż odrastający głóg, który sięga aż do grobu ukochanej. Apoteoza miłości, pojawiająca się w tym utworze, pokazuje siłę tego uczucia i jego moc przezwyciężania nawet śmierci. Głóg, łączący groby kochanków, jest tego symbolem. Miłość w tym utworze jest więc przedstawiona jako uczucie najwyższe spośród wszystkich, niezniszczalne.
• Posłuchajcie bracia miła (Lament świętokrzyski) - miłość, przedstawiona w tym utworze, ma inny wymiar. Jest to miłość Matki do Syna, miłość rodzicielska. Maryja, będącą podmiotem lirycznym tego utworu, jest ukazana w ludzkim wymiarze. Cierpi jako matka, której syn umiera. Utwór ten ukazuje ogrom miłości, jaką obdarzają dziecko jego rodzice. Na utwór składają się cztery apostrofy: do ludzi, z prośbą o wysłuchanie i wsparcie w cierpieniu; do Syna, z wyrzutem, że odchodzi od Matki, a ona nie może mu w Jego cierpieniu pomóc; do Anioła Gabriela, z pretensjami, że zapowiadana radość silnie kontrastuje z przeżywanymi uczuciami; do matek, aby modliły się, by ich nie spotkało to, co spotkało Maryję. Warto również zwrócić uwagę na nietypowe przedstawienie Maryi: Matka Boża, do której ludzie zwracają się zwykle ze swoimi prośbami (jak jest na przykład w Bogurodzicy), tutaj sama prosi ludzi o pomoc.
• Pieśń o Rolandzie - w utworze tym pojawia się miłość Rolanda do Boga, przejawiająca się w zaciekłej walce w obronie wiary chrześcijańskiej, króla oraz ojczyzny (Roland walczy w imieniu Francji i za jej honor przez całe swoje życie).
• Legenda o świętym Aleksym - miłość do Boga, pojawiająca się w tym utworze, sprawia, że Aleksy porzuca swe dotychczasowe życie i przyjmuje postawę ascety. Wielka miłość do Boga współistnieje tutaj z uniżonością wobec niego (widzimy to, gdy Aleksy nie czuje się godny, by wejść do świątyni).